Ua Loa le Tauiviga Ina ia Faaleleia le Soifua Mālōlōina
Ua Loa le Tauiviga Ina ia Faaleleia le Soifua Mālōlōina
O IOANA e nofo i Niu Ioka, ma e maua i le fatafata vaivai (TB). Ae o lona maʻi, e lē pei o le TB e masani ai. O le ituaiga lea e maua ai o ia e lē ila i le tele o fualaau, ma e iʻu ina maliliu ai le ʻafa o i latou e maua ai. O Ioana, e lē o se tagata e toʻaga e vaai le fomaʻi, ma ua pisia nisi i le TB ona o ia. Ona ua fiu ai lana fomaʻi na ia faapea atu ai: “E ao ona ave o ia e tuu i se motu tuufua.”
Ua loa ona maliliu tagata i le maʻi o le TB. E faitau miliona i latou ua aafia ma maliliu ai. Ua iai ni faamaoniga o lea maʻi i tino o ni tagata maliliu na atualalaina mai i Aikupito anamua, ma Peru. I nei aso, e tusa ma le lua miliona tagata i tausaga taʻitasi ua maliliu ai ona o lea foʻi ua toe oo mai.
O loo taoto Kalito i si ona tamaʻi moega i se faleoo i Aferika, ma ua afu lava lona muaulu. Ua leai sona malosi e tagi ai ona ua vaivai tele o ia i le maʻi malalia. Ua popole lava ona mātua ae e leai se tupe e faatau ai se vai, ma e leai foʻi se falemaʻi e lata ane e maua ai se fesoasoani mo si a la tama laʻitiiti. E leʻi alu i lalo le fiva o le tama, ma e leʻi atoa se 48 itula ae uma loa lona ola.
E toeitiiti atoa le miliona o tamaiti e pei o Kalito ua feoti i tausaga taʻitasi ona o le malalia. O le tele o tamaiti i nuu i Aferika i Sasaʻe, e tusa e 50 i le 80 taimi i le masina e ūina ai e le namu e feaveaʻia le malalia. Ua oo atu nei namu i isi vaipanoa, ma ua faaitiitia foʻi le aogā o fualaau e tetee atu i lea maʻi. I tausaga taʻitasi, e tusa ma le 300 miliona tagata ua maua i le malalia.
I le 1980, na alu ai se tamāloa e igoa iā Keneti e vaai lana fomaʻi, ma e 30 tausaga lona matua ma e nofo i San Francisco i Kalifonia. Sa maua o ia i le manava tatā ma le lagona lē lavā. Na maliu o ia ina ua mavae se tausaga talu mai lenā taimi. E ui ina sa togafitia o ia e ni fomaʻi popoto, ae na faasolosolo ina mou atu lona malosi, ma na iʻu lava ina maliu o ia i le niumonia.
I le lua tausaga mulimuli ane, i Tanzania i mātū, lea e tusa ma le 10,000 maila [16,000 kilomita] le mamao mai San Francisco, na maua ai se teine i se maʻi, o ona āuga e pei o le maʻi o le tamāloa i San Franscisco. Na o ni nai vaiaso talu ona maʻi o ia ae ua lē mafai ona savali, ma e leʻi umi se taimi ae maliu loa o ia. Na faaigoa e tagata o le nuu lea maʻi uiga ese o le maʻi Iuliana, ona e foliga mai o se tamāloa faatau ie o loo lomia ai le igoa Iuliana i ana ie, na māfua ai ona maʻi lea teine, faatasi ma nisi fafine o le nuu.
O le maʻi lea na maliliu ai Keneti ma le fafine mai Tanzania, o le AIDS. I tausaga amata o le 1980, ina ua peiseaʻī ua mafai e le malamalama saienisi faafomaʻi ona faatamaʻia siama sili ona mataʻutia, ae aliaʻe mai loa ma lea faamaʻi fou e avea ma popolega i tagata. E leʻi atoa se 20 tausaga ae tutusa le aofaʻi o tagata ua maliliu ona o le AIDS, ma tagata na maliliu i le faamaʻi lea na aafia ai le konitineta o Europa ma Asia i le senituri lona 14, ma o se faamaʻi e oo mai i le taimi nei e lē o galo iā i latou.
O le Faamaʻi e Taʻu o le Black Death
E tusa o le 1347 na sasao ai lea faamaʻi o le Black Death, e ala atu i se vaa mai Crimea na tuta i Messina i le motu o Sicily. O le uta masani a lea vaa na laʻuina atu na ala atu ai foʻi ma le faamaʻi. * E leʻi umi ae pesia uma ai Italia.
Na faamatalaina e Agnolo di Tura mai Siena i Italia le tulaga pagatia na oo i lona nuu i le tausaga na sosoo ai: ‘Na amata ona feoti tagata i Siena iā Me. O se tulaga mataʻutia ma faigatā na oo i ai. E vave lava le oo ane o le oti i le tagata maʻi. E faitau selau tagata na maliliu ai, i le ao atoa ma le po. . . . O aʻu lava na tanuina laʻu fanau e toʻalima, ma e faapena foʻi le toʻatele o isi tagata. E leai se isi na tagi ona o ē ua feoti o lona aiga, talu ai o tagata uma sa latou faatalitalia le oti. E toʻatele sa iai le manatu o lea ua oo ane le iʻuga o le lalolagi, talu ai le tele naʻuā o i latou na maliliu ai.’
Fai mai nisi e suʻesuʻe i talafaasolopito, e leʻi atoa le fā tausaga ae soo le faamaʻi i Europa, ma e tusa ma le tasi vaetolu le aofaʻi o tagata na maliliu ai, masalo e i le va o le 20 miliona i le 30 miliona tagata. E oo lava i Iceland tumamao ese, e toʻatele foʻi ona tagata na maliliu ai. Ua taʻua e faapea i Sasaʻe Mamao, na paʻū le aofaʻi o tagata i Saina mai le 123 miliona mai le
amataga o le senituri lona 13, i le 65 miliona i le senituri lona 14, ma e foliga mai na māfua lea tulaga ona o le faamaʻi, faatasi ai ma le oge na iai i lea lava taimi.E leai se faamaʻi, taua, po o se oge, na iai muamua, ua faapea sona pagatia ua oo i ai. Ua faapea mai le tusi Man and Microbes: “E leai se isi mala e faapea sona leaga i le talafaasolopito o le tagata. E tusa o le va o le kuata agaʻi i le ʻafa ia tagata mai i Europa, Aferika i Mātū, ma vaega o Asia, na maliliu ai.”
E leʻi aafia atunuu i Amerika i le Black Death ona o lona mamao ese mai lea vaega o le lalolagi. Ae na suia lea tulaga ina ua mafai ona oo i ai vaa. I le senituri lona 16, na oo ai i atunuu o Amerika ni faamaʻi e sili atu ona mataʻutia na i lo le Black Death.
Ua Matuā Afāina Atunuu o Amerika i le Smallpox
I le 1492, ina ua taunuu Columbus i motu o le West Indies, fai mai a ia o tagata o ia motu e ‘mananaia o latou tino ma foliga, e feoloolo lo latou uumi, ma e masoa o latou tino.’ Ae e ui i lo latou foliga malolosi, ae na mauagofie i latou i faamaʻi mai Europa.
I le 1518 na sasao ai le smallpox (maʻi e pei o le tanesusu) i le motu o Hispaniola. O le taimi muamua lea ua oo atu ai lea faamaʻi i ia tagata, ma na latou pagātia ai lava. E tusa e na o le afe tagata na sao mai ai, e pei ona taʻua e se tagata Sepania na vaai i ai. E leʻi umi ae oo lea faamaʻi i Mekisikō ma Peru, ma o le tulaga foʻi lenā na iai.
I le senituri na sosoo ai, ina ua taunuu ni tagata mai Egelani e faamautū i Massachusetts i Amerika i Mātū, na latou iloa ai le toʻatele o tagata o le nuu ua maliliu i lea faamaʻi. Na taʻua e lē na taʻitaʻia la latou malaga, o John Winthrop, e faapea: “Ua tau leai nisi o le nuu ona o le faamaʻi.”
E iai isi faamaʻi na sosoo ma le smallpox. Fai mai se tasi tusi, talu ona mavae le selau tausaga mai le taimi o Columbus, e 90 pasene le aofaʻi o tagata o le konitineta o Amerika ua maliliu ona o faamaʻi mai Europa. Na paʻū le aofaʻi o tagata i Mekisikō mai le 30 miliona i le 3 miliona, a o Peru na paʻū mai le 8 miliona i le miliona. Ae e lē na o tagata o ia nuu na lavevea i le smallpox. Ua taʻua i se tusi e tusa ai o lea faamaʻi, Scourge—The Once and Future Threat of Smallpox e faapea: “I le talafaasolopito atoa o le tagata, e faitau selau miliona ua maliliu ona o le smallpox, ma e toʻatele atu na i lo le aofaʻi o i latou na maliliu i le Black Death . . . faapea ma taua o le 20 senituri.”
O Loo Faia Pea le Tauiviga
I nei aso, ua pei na faamaʻi leaga o le Black Death ma le smallpox o ni mala na gata lava i aso ua tuanaʻi. I le gasologa o le 20 senituri, e tele ni faamaʻi pipisi ua mafai ona togafitia, aemaise lava i atunuu tamaoaiga. Ua malamalama fomaʻi i le pogai o le tele o faamaʻi, faapea ma le
auala e togafitia ai. (Tagaʻi i le pusa i lalo.) Ua pei tui puipui ma vailaau e tetee i faamaʻi o ni fofō mo maʻi uma, ua mafai ona tafiesea ai so o se faamaʻi.Ae, e pei ona faamatalaina mai e Dr. Richard Krause, o se tasi na avea muamua ma faatonusili o le Nofoaga e Suʻesuʻe i Faamaʻi Pipisi o Amerika, “e leai se isi e sao mai faamaʻi, ma le oti, ma le totogia o lafoga.” O loo iai pea le TB ma le malalia, ma ua faamanatu mai e le mala o loo aafia ai nei le toʻatele, po o le AIDS, le avea pea o faamaʻi ma faamataʻu i le lalolagi. Ua fai mai le tusi Man and Microbes: “Ua avea pea faamaʻi ma pogai autū o le maliliu o tagata i le lalolagi, ma o le a tumau ai faapena mo se taimi umi.”
O loo iai se popolega i nisi fomaʻi e faapea e ui lava i se tulaga mataʻina ua iai i le teena o faamaʻi, ae o lea tulaga, e mo na o sina taimi. Ua lapataʻi mai se fomaʻi e faapitoa i faamaʻi pipisi, o Robert Shope: “O loo iai pea se lamatiaga ona o faamaʻi pipisi, ma ua faateteleina.” O le a faamatala i le mataupu o loo sosoo mai le māfuaaga ua faapea ai.
[Faaopoopoga i lalo]
^ pala. 10 E lē tasi se auala na aliaʻe ai lea faamaʻi, ma na aafia ai alasuavai o le tino (bubonic) faapea ma māmā i le niumonia. O utufiti o isumu na feaveaʻia le faamaʻi o le bubonic, ae o siama e salalau pe a tale pe mafatua se tagata maʻi, na pipisi atu ai le faamaʻi o le niumonia.
[Faamatalaga faaopoopo i le itulau 5]
E leʻi atoa se 20 tausaga ae tutusa le aofaʻi o tagata ua maliliu ona o le AIDS, ma tagata na maliliu i le faamaʻi lea na aafia ai le konitineta o Europa ma Asia i le senituri lona 14
[Pusa/Ata i le itulau 6]
Le Eseesega o le Malamalama, ma Talitonuga Faanuupō
I le senituri lona 14, ina ua tau aafia le aiga o le pope i Avignon ona o le Black Death, sa faamatala i ai e lana fomaʻi e faapea o le pogai autū o lea faamaʻi, e māfua mai le tulaga o loo iai le lā, ma paneta e tolu—o Saturn, Iupita, ma Mars—o ni paneta o loo i le faagasologa o fetu e taʻu o le Aquarius.
Pe tusa o le fā senituri talu mai lenā taimi, na faataotolia ai le alii o George Washington ona o le tigā o lona faaʻī. O le togafiti sa faia e ni fomaʻi atamamai e toʻatolu, o le tuiese lea o ni lita se lua o lona toto. E leʻi atoa se aso, ae maliu loa o ia. Sa avea le tuieseina o le toto o le tagata maʻi ma auala masani e togafiti ai maʻi mo le 2,500 tausaga, mai lava i le taimi o Hippocrates seʻia oo i le vaeluaga o le senituri lona 19.
E ui ina tuai se agaʻigaʻi i luma i le malamalama faafomaʻi ona o talitonuga ma faiga faanuupō, ae na galulue malolosi ia fomaʻi sogasogā ina ia iloa po o le ā le māfuaaga o faamaʻi pipisi, faapea ma ni togafitiga. O loo taʻua i lalo nisi o malamalamaga auiluma na latou maua.
▪ Smallpox. I le 1798 na taulau ai taumafaiga a Edward Jenner ia maua se tui puipui mo le smallpox. I le senituri lona 20, ua aogā ai tui puipui ina ia puipuia ai mai isi faamaʻi, e pei o le maʻi pipili (polio), fiva samasama, misela, ma le misela Siamani.
▪ Fatafata vaivai (TB). I le 1882, na malamalama ai Robert Koch i le siama e māfua ai lea maʻi, ma faia se auala e suʻeina ai le tagata e maua ai. I le tusa ma le 60 tausaga mulimuli ane, na maua ai se fualaautui e taʻu o le streptomycin, e togafitia ai lea maʻi. Na aogā foʻi lea fualaau i le togafitiga o le bubonic.
▪ Malalia. Mai le 17 senituri ma faasolo mai ai, o se vai e taʻu o le quinine e maua mai le laau o le cinchona, ua aogā i le faitau miliona o tagata e maua i le malalia. I le 1897, na iloa ai e Ronald Ross e faapea o loo feaveaʻiina lea faamaʻi e le namu e taʻu o le Anopheles, ma na faia se polokalame mulimuli ane e faatamaʻia ai lea namu, ina ia faaitiitia ai tagata e maliliu i lea faamaʻi i atunuu o le teropika.
[Ata]
Siata o fetu o le Zodiac (i luga), ma le tuiesea o le toto
[Ē Ana le Ata]
O na ata e mai le Biblioteca Histórica “Marqués de Valdecilla”
[Ata i le itulau 3]
I aso nei, e tusa ma le lua miliona tagata ua maliliu i tausaga taʻitasi ona ua toe aliaʻe mai le siama o le TB
[Ē Ana le Ata]
X ray: Aʻoga Faafomaʻi i New Jersey–Nofoaga Autū o le TB; tamāloa: Photo: WHO/Thierry Falise
[Ata i le itulau 4]
O se ata vane i Siamani, e tusa o le 1500, o loo faaalia ai se fomaʻi o loo faia sana ufimata e puipui ai mai le Black Death. O loo iai se mea faamanogi i le gutu o le ufimata
[Ē Ana le Ata]
Godo-Foto
[Ata i le itulau 4]
Le siama na māfua ai le faamaʻi o le bubonic
[Ē Ana le Ata]
© Gary Gaugler/Visuals Unlimited