Alu i mataupu o loo iai

Alu i le lisi o mataupu

Ua Loa le Tauiviga Ina ia Faaleleia le Soifua Mālōlōina

Ua Loa le Tauiviga Ina ia Faaleleia le Soifua Mālōlōina

Ua Loa le Tauiviga Ina ia Faaleleia le Soifua Mālōlōina

O IOANA e nofo i Niu Ioka, ma e maua i le fatafata vaivai (TB). Ae o lona maʻi, e lē pei o le TB e masani ai. O le ituaiga lea e maua ai o ia e lē ila i le tele o fualaau, ma e iʻu ina maliliu ai le ʻafa o i latou e maua ai. O Ioana, e lē o se tagata e toʻaga e vaai le fomaʻi, ma ua pisia nisi i le TB ona o ia. Ona ua fiu ai lana fomaʻi na ia faapea atu ai: “E ao ona ave o ia e tuu i se motu tuufua.”

Ua loa ona maliliu tagata i le maʻi o le TB. E faitau miliona i latou ua aafia ma maliliu ai. Ua iai ni faamaoniga o lea maʻi i tino o ni tagata maliliu na atualalaina mai i Aikupito anamua, ma Peru. I nei aso, e tusa ma le lua miliona tagata i tausaga taʻitasi ua maliliu ai ona o lea foʻi ua toe oo mai.

O loo taoto Kalito i si ona tamaʻi moega i se faleoo i Aferika, ma ua afu lava lona muaulu. Ua leai sona malosi e tagi ai ona ua vaivai tele o ia i le maʻi malalia. Ua popole lava ona mātua ae e leai se tupe e faatau ai se vai, ma e leai foʻi se falemaʻi e lata ane e maua ai se fesoasoani mo si a la tama laʻitiiti. E leʻi alu i lalo le fiva o le tama, ma e leʻi atoa se 48 itula ae uma loa lona ola.

E toeitiiti atoa le miliona o tamaiti e pei o Kalito ua feoti i tausaga taʻitasi ona o le malalia. O le tele o tamaiti i nuu i Aferika i Sasaʻe, e tusa e 50 i le 80 taimi i le masina e ūina ai e le namu e feaveaʻia le malalia. Ua oo atu nei namu i isi vaipanoa, ma ua faaitiitia foʻi le aogā o fualaau e tetee atu i lea maʻi. I tausaga taʻitasi, e tusa ma le 300 miliona tagata ua maua i le malalia.

I le 1980, na alu ai se tamāloa e igoa iā Keneti e vaai lana fomaʻi, ma e 30 tausaga lona matua ma e nofo i San Francisco i Kalifonia. Sa maua o ia i le manava tatā ma le lagona lē lavā. Na maliu o ia ina ua mavae se tausaga talu mai lenā taimi. E ui ina sa togafitia o ia e ni fomaʻi popoto, ae na faasolosolo ina mou atu lona malosi, ma na iʻu lava ina maliu o ia i le niumonia.

I le lua tausaga mulimuli ane, i Tanzania i mātū, lea e tusa ma le 10,000 maila [16,000 kilomita] le mamao mai San Francisco, na maua ai se teine i se maʻi, o ona āuga e pei o le maʻi o le tamāloa i San Franscisco. Na o ni nai vaiaso talu ona maʻi o ia ae ua lē mafai ona savali, ma e leʻi umi se taimi ae maliu loa o ia. Na faaigoa e tagata o le nuu lea maʻi uiga ese o le maʻi Iuliana, ona e foliga mai o se tamāloa faatau ie o loo lomia ai le igoa Iuliana i ana ie, na māfua ai ona maʻi lea teine, faatasi ma nisi fafine o le nuu.

O le maʻi lea na maliliu ai Keneti ma le fafine mai Tanzania, o le AIDS. I tausaga amata o le 1980, ina ua peiseaʻī ua mafai e le malamalama saienisi faafomaʻi ona faatamaʻia siama sili ona mataʻutia, ae aliaʻe mai loa ma lea faamaʻi fou e avea ma popolega i tagata. E leʻi atoa se 20 tausaga ae tutusa le aofaʻi o tagata ua maliliu ona o le AIDS, ma tagata na maliliu i le faamaʻi lea na aafia ai le konitineta o Europa ma Asia i le senituri lona 14, ma o se faamaʻi e oo mai i le taimi nei e lē o galo iā i latou.

O le Faamaʻi e Taʻu o le Black Death

E tusa o le 1347 na sasao ai lea faamaʻi o le Black Death, e ala atu i se vaa mai Crimea na tuta i Messina i le motu o Sicily. O le uta masani a lea vaa na laʻuina atu na ala atu ai foʻi ma le faamaʻi. * E leʻi umi ae pesia uma ai Italia.

Na faamatalaina e Agnolo di Tura mai Siena i Italia le tulaga pagatia na oo i lona nuu i le tausaga na sosoo ai: ‘Na amata ona feoti tagata i Siena iā Me. O se tulaga mataʻutia ma faigatā na oo i ai. E vave lava le oo ane o le oti i le tagata maʻi. E faitau selau tagata na maliliu ai, i le ao atoa ma le po. . . . O aʻu lava na tanuina laʻu fanau e toʻalima, ma e faapena foʻi le toʻatele o isi tagata. E leai se isi na tagi ona o ē ua feoti o lona aiga, talu ai o tagata uma sa latou faatalitalia le oti. E toʻatele sa iai le manatu o lea ua oo ane le iʻuga o le lalolagi, talu ai le tele naʻuā o i latou na maliliu ai.’

Fai mai nisi e suʻesuʻe i talafaasolopito, e leʻi atoa le fā tausaga ae soo le faamaʻi i Europa, ma e tusa ma le tasi vaetolu le aofaʻi o tagata na maliliu ai, masalo e i le va o le 20 miliona i le 30 miliona tagata. E oo lava i Iceland tumamao ese, e toʻatele foʻi ona tagata na maliliu ai. Ua taʻua e faapea i Sasaʻe Mamao, na paʻū le aofaʻi o tagata i Saina mai le 123 miliona mai le amataga o le senituri lona 13, i le 65 miliona i le senituri lona 14, ma e foliga mai na māfua lea tulaga ona o le faamaʻi, faatasi ai ma le oge na iai i lea lava taimi.

E leai se faamaʻi, taua, po o se oge, na iai muamua, ua faapea sona pagatia ua oo i ai. Ua faapea mai le tusi Man and Microbes: “E leai se isi mala e faapea sona leaga i le talafaasolopito o le tagata. E tusa o le va o le kuata agaʻi i le ʻafa ia tagata mai i Europa, Aferika i Mātū, ma vaega o Asia, na maliliu ai.”

E leʻi aafia atunuu i Amerika i le Black Death ona o lona mamao ese mai lea vaega o le lalolagi. Ae na suia lea tulaga ina ua mafai ona oo i ai vaa. I le senituri lona 16, na oo ai i atunuu o Amerika ni faamaʻi e sili atu ona mataʻutia na i lo le Black Death.

Ua Matuā Afāina Atunuu o Amerika i le Smallpox

I le 1492, ina ua taunuu Columbus i motu o le West Indies, fai mai a ia o tagata o ia motu e ‘⁠mananaia o latou tino ma foliga, e feoloolo lo latou uumi, ma e masoa o latou tino.’ Ae e ui i lo latou foliga malolosi, ae na mauagofie i latou i faamaʻi mai Europa.

I le 1518 na sasao ai le smallpox (maʻi e pei o le tanesusu) i le motu o Hispaniola. O le taimi muamua lea ua oo atu ai lea faamaʻi i ia tagata, ma na latou pagātia ai lava. E tusa e na o le afe tagata na sao mai ai, e pei ona taʻua e se tagata Sepania na vaai i ai. E leʻi umi ae oo lea faamaʻi i Mekisikō ma Peru, ma o le tulaga foʻi lenā na iai.

I le senituri na sosoo ai, ina ua taunuu ni tagata mai Egelani e faamautū i Massachusetts i Amerika i Mātū, na latou iloa ai le toʻatele o tagata o le nuu ua maliliu i lea faamaʻi. Na taʻua e lē na taʻitaʻia la latou malaga, o John Winthrop, e faapea: “Ua tau leai nisi o le nuu ona o le faamaʻi.”

E iai isi faamaʻi na sosoo ma le smallpox. Fai mai se tasi tusi, talu ona mavae le selau tausaga mai le taimi o Columbus, e 90 pasene le aofaʻi o tagata o le konitineta o Amerika ua maliliu ona o faamaʻi mai Europa. Na paʻū le aofaʻi o tagata i Mekisikō mai le 30 miliona i le 3 miliona, a o Peru na paʻū mai le 8 miliona i le miliona. Ae e lē na o tagata o ia nuu na lavevea i le smallpox. Ua taʻua i se tusi e tusa ai o lea faamaʻi, Scourge—The Once and Future Threat of Smallpox e faapea: “I le talafaasolopito atoa o le tagata, e faitau selau miliona ua maliliu ona o le smallpox, ma e toʻatele atu na i lo le aofaʻi o i latou na maliliu i le Black Death . . . faapea ma taua o le 20 senituri.”

O Loo Faia Pea le Tauiviga

I nei aso, ua pei na faamaʻi leaga o le Black Death ma le smallpox o ni mala na gata lava i aso ua tuanaʻi. I le gasologa o le 20 senituri, e tele ni faamaʻi pipisi ua mafai ona togafitia, aemaise lava i atunuu tamaoaiga. Ua malamalama fomaʻi i le pogai o le tele o faamaʻi, faapea ma le auala e togafitia ai. (Tagaʻi i le pusa i lalo.) Ua pei tui puipui ma vailaau e tetee i faamaʻi o ni fofō mo maʻi uma, ua mafai ona tafiesea ai so o se faamaʻi.

Ae, e pei ona faamatalaina mai e Dr. Richard Krause, o se tasi na avea muamua ma faatonusili o le Nofoaga e Suʻesuʻe i Faamaʻi Pipisi o Amerika, “e leai se isi e sao mai faamaʻi, ma le oti, ma le totogia o lafoga.” O loo iai pea le TB ma le malalia, ma ua faamanatu mai e le mala o loo aafia ai nei le toʻatele, po o le AIDS, le avea pea o faamaʻi ma faamataʻu i le lalolagi. Ua fai mai le tusi Man and Microbes: “Ua avea pea faamaʻi ma pogai autū o le maliliu o tagata i le lalolagi, ma o le a tumau ai faapena mo se taimi umi.”

O loo iai se popolega i nisi fomaʻi e faapea e ui lava i se tulaga mataʻina ua iai i le teena o faamaʻi, ae o lea tulaga, e mo na o sina taimi. Ua lapataʻi mai se fomaʻi e faapitoa i faamaʻi pipisi, o Robert Shope: “O loo iai pea se lamatiaga ona o faamaʻi pipisi, ma ua faateteleina.” O le a faamatala i le mataupu o loo sosoo mai le māfuaaga ua faapea ai.

[Faaopoopoga i lalo]

^ pala. 10 E lē tasi se auala na aliaʻe ai lea faamaʻi, ma na aafia ai alasuavai o le tino (bubonic) faapea ma māmā i le niumonia. O utufiti o isumu na feaveaʻia le faamaʻi o le bubonic, ae o siama e salalau pe a tale pe mafatua se tagata maʻi, na pipisi atu ai le faamaʻi o le niumonia.

[Faamatalaga faaopoopo i le itulau 5]

E leʻi atoa se 20 tausaga ae tutusa le aofaʻi o tagata ua maliliu ona o le AIDS, ma tagata na maliliu i le faamaʻi lea na aafia ai le konitineta o Europa ma Asia i le senituri lona 14

[Pusa/Ata i le itulau 6]

Le Eseesega o le Malamalama, ma Talitonuga Faanuupō

I le senituri lona 14, ina ua tau aafia le aiga o le pope i Avignon ona o le Black Death, sa faamatala i ai e lana fomaʻi e faapea o le pogai autū o lea faamaʻi, e māfua mai le tulaga o loo iai le lā, ma paneta e tolu—o Saturn, Iupita, ma Mars—o ni paneta o loo i le faagasologa o fetu e taʻu o le Aquarius.

Pe tusa o le fā senituri talu mai lenā taimi, na faataotolia ai le alii o George Washington ona o le tigā o lona faaʻī. O le togafiti sa faia e ni fomaʻi atamamai e toʻatolu, o le tuiese lea o ni lita se lua o lona toto. E leʻi atoa se aso, ae maliu loa o ia. Sa avea le tuieseina o le toto o le tagata maʻi ma auala masani e togafiti ai maʻi mo le 2,500 tausaga, mai lava i le taimi o Hippocrates seʻia oo i le vaeluaga o le senituri lona 19.

E ui ina tuai se agaʻigaʻi i luma i le malamalama faafomaʻi ona o talitonuga ma faiga faanuupō, ae na galulue malolosi ia fomaʻi sogasogā ina ia iloa po o le ā le māfuaaga o faamaʻi pipisi, faapea ma ni togafitiga. O loo taʻua i lalo nisi o malamalamaga auiluma na latou maua.

Smallpox. I le 1798 na taulau ai taumafaiga a Edward Jenner ia maua se tui puipui mo le smallpox. I le senituri lona 20, ua aogā ai tui puipui ina ia puipuia ai mai isi faamaʻi, e pei o le maʻi pipili (polio), fiva samasama, misela, ma le misela Siamani.

Fatafata vaivai (TB). I le 1882, na malamalama ai Robert Koch i le siama e māfua ai lea maʻi, ma faia se auala e suʻeina ai le tagata e maua ai. I le tusa ma le 60 tausaga mulimuli ane, na maua ai se fualaautui e taʻu o le streptomycin, e togafitia ai lea maʻi. Na aogā foʻi lea fualaau i le togafitiga o le bubonic.

Malalia. Mai le 17 senituri ma faasolo mai ai, o se vai e taʻu o le quinine e maua mai le laau o le cinchona, ua aogā i le faitau miliona o tagata e maua i le malalia. I le 1897, na iloa ai e Ronald Ross e faapea o loo feaveaʻiina lea faamaʻi e le namu e taʻu o le Anopheles, ma na faia se polokalame mulimuli ane e faatamaʻia ai lea namu, ina ia faaitiitia ai tagata e maliliu i lea faamaʻi i atunuu o le teropika.

[Ata]

Siata o fetu o le Zodiac (i luga), ma le tuiesea o le toto

[Ē Ana le Ata]

O na ata e mai le Biblioteca Histórica “Marqués de Valdecilla”

[Ata i le itulau 3]

I aso nei, e tusa ma le lua miliona tagata ua maliliu i tausaga taʻitasi ona ua toe aliaʻe mai le siama o le TB

[Ē Ana le Ata]

X ray: Aʻoga Faafomaʻi i New Jersey–Nofoaga Autū o le TB; tamāloa: Photo: WHO/Thierry Falise

[Ata i le itulau 4]

O se ata vane i Siamani, e tusa o le 1500, o loo faaalia ai se fomaʻi o loo faia sana ufimata e puipui ai mai le Black Death. O loo iai se mea faamanogi i le gutu o le ufimata

[Ē Ana le Ata]

Godo-Foto

[Ata i le itulau 4]

Le siama na māfua ai le faamaʻi o le bubonic

[Ē Ana le Ata]

© Gary Gaugler/Visuals Unlimited