Alu i mataupu o loo iai

Alu i le lisi o mataupu

Pe Faamata Ua Faateteleina Mala Faalenatura?

Pe Faamata Ua Faateteleina Mala Faalenatura?

Pe Faamata Ua Faateteleina Mala Faalenatura?

“E tatou te faatalitalia e faapea, o mala uiga ese e oo mai ona o suiga i le tau, o le a māfua ai le faateteleina o āuga tugā i le lumana‘i. O lona uiga la, ia tatou nofouta i ni faigatā e oo mai ona o le tau, faapea ma soifua e faaumatia ai, ma mea e faaleagaina ai. . . . O se tulaga poto lo tatou sauniuni auā ia suiga uiga ese e tusa ai ma le lapata‘iga, e sili le puipuia i lo le togafitia.”Faamatalaga mai le mekasini—“Topics Geo—​Annual Review: Natural Catastrophes 2003.”

I LE 2003, na pagātia ai tagata i nisi o vaipanoa i Europa i le tau vevela. O se tasi lenā o māfuaaga na maliliu ai tagata e 30,000 mai Italia, Falani, Peleseuma, Peretania, Potukali, Sepania, ma Holani. E 1,500 ē na maliliu i Bangladesh, Initia, ma Pakisitana, ona o le vevela tele o le tau a o lalata i uaga mamafa, ia e masani ai i tausaga ta‘itasi. Ae i Ausetalia, o le vevela tele o le lāmala na māfua ai ona tutupu ni mū, ma e fitu miliona eka o togāvao na faaleagaina ai.

Ua faapea mai le Faalapotopotoga o le Vāaitau i le Lalolagi, “i le 2003, i le vaitaimi o afā i le Atalani, e 16 afā na tutupu a‘e, ma ua sili atu ona tele na i lo o afā na masani ona agi mai le 1944-1996, lea e pe ā ma le 9. Ae o lea tulaga, ua talafeagai ma le faateteleina o afā ua agi i tausaga ta‘itasi talu mai le 1995.” Na faaauau lea tulaga i le 2004, ma e matuā malolosi ni afā na afātia ai le Atu Karipiane ma le fagaloa o Mekisikō. E 2,000 ē na maliliu ai ma na faaleagaina le tele o mea.

I le 2003, na taia ai Sri Lanka i se afā ma na oo ane ai ma ni lologa tetele, ma a itiiti mai, e 250 i latou na maliliu ai. I le 2004, a itiiti mai, e 23 afā na amata ona agi i sisifo o le Pasefika, o se fuainumera sili lea ua faamaumauina. O le 10 o na afā na lavea ai Iapani. E tele ni mea na faaleagaina ai, ma e ova ma le 170 i latou na maliliu ai. I Asia i Saute, aemaise lava i Bangladesh, e toeitiiti atoa le 30 miliona tagata na afāina ona o ni lologa tetele na tutupu talu ai uaga mamafa. E faitau miliona tagata na faaleagaina o latou fale, ma e toetoe tolu miliona ē na tuua o latou fale ona o lologa, ae e silia ma le 1,300 tagata na maliliu ai.

E feoloolo lava ni mafui‘e malolosi na tutupu i le 2003. Iā Me 21, e 10,000 tagata na faamanu‘alia ona o se mafui‘e i Algiers, i Algeria, ma e 200,000 ē na faatama‘ia o latou fale. Iā Tesema 26, i le 5:26 i le vaveao, na matuā galulu ai le eleele e tusa ma le 5 maila [8 kilomita] i le itu i saute o Bam i Irana. E 6.5 i le fua mafui‘e le malosi o lea mafui‘e, ma o le 70 pasene o le aai na faaleagaina ai. E 40,000 na maliliu ai, ma e silia ma le 100,000 ē na faatama‘ia ai o latou fale. Na sili ona mata‘utia lea mala i lea tausaga. Na matuā faaleagaina ai lava fo‘i ma se vaega nofo ‘olo o Bam e ta‘u o Arg-e-Bam, ua 2,000 tausaga talu ona iai, ma sa tāua tele lea aai ona o tupe na maua ai mai turisi.

Ae i le tausaga na sosoo ai, na tupu ai se mafui‘e, o lona malosi e tusa ma le 9.0 i le fua mafui‘e, i se mea e lē mamao tele i le talafatai i sisifo o Sumatra i mātū, i Initonesia. O lea mafui‘e na oo ane ai ma ni galulolo ua sili ona mata‘utia i le talafaasolopito o le tagata. E silia ma le 200,000 i latou na maliliu ai, ma e to‘atele atu i latou ua manunu‘a ma ua leai ni o latou fale talu ai ia galu mata‘utia. Na oo le malosi o lea galu i le talafatai i sasa‘e o Aferika, lea e 2,800 maila [4,500 kilomita] pe sili atu lona mamao i le itu i sisifo, mai le nofoaga na tupu ai lea mafui‘e mata‘utia.

Po o le a Iai Nisi Mala i le Lumana‘i?

Po o lona uiga ea, o le tulaga lava lea o le a iai le lumana‘i? Pe a fua i mala e oo mai ona o suiga o le tau, ua talitonu saienitisi, o suiga ia ua oo i le ‘ea, e māfua mai i mea ua fai e tagata. Ua aafia ai fo‘i le tau i le lalolagi, ma o se tasi lea o vala ua matuā faalētonu ai le tau. Afai e moni lea manatu, e foliga mai e faalētonu le lumana‘i. Ua to‘atele fo‘i tagata e nonofo i vaipanoa e ono tutupu ai mala faalenatura, o nisi ona o lo latou lava mana‘oga, ae o isi ona ua leai se mea e ō i ai.

Ua faaalia mai i faamaumauga, o le 95 pasene o ē ua maliliu ona o mala faalenatura, e mai i atunuu matitiva. E la‘itiiti le numera o ē e maliliu i atunuu mau‘oa, ae 75 pasene a latou ala‘oa ua faaleagaina. Ua lē mautinoa e kamupani inisiua po o lava a latou tupe e totogi ai le mau mea ua faaleaga.

O le a tatou talanoaina i le mataupu o sosoo mai māfuaaga ua tutupu ai nei mala, faapea ma mea o faia e tagata e ono faaopoopo ai i nei mala. O le a tatou iloa fo‘i, pe e iai i le tagata le malosi ma le faanaunauga ia faia ai suiga e mana‘omia ina ia avea ai le lalolagi o se nofoaga e saogalemu mo tupulaga fai mai.

[Ata i le itulau 3]

FALANI 2003—O le vevela tele o le tau vevela i Europa na māfua ai ona maliliu tagata e 30,000; ma o le vevela na oo i ai Sepania o le 112°F [44. 8°C].

[Ē Ana le Ata]

Alfred/EPA/Sipa Press

[Ata i le itulau 4, 5]

IRANA 2003—Na maliliu tagata e 40,000 i se mafui‘e: fafine o loo faavauvau a o tatanu faatasi nisi o o latou aiga ma isi mau tagata

[Ē Ana le Ata]

Ata i tua ma fafine: © Tim Dirven/Panos Pictures