Aiseā ua Ola Fefefe ai le Toʻatele o Tagata?

UA TUMU tagata i le fefefe. O se uiga o loo iai i le toʻatele ma ua aafia ai, e ui e latou te lē o mātauina. Na faapefea ona oo i lea tulaga? Aiseā ua lagona ai e nisi le fefe i le taimi e ō ese ai mai o latou fale? Aiseā ua fefefe ai le toʻatele o tagata i galuega? Aiseā ua faapopoleina ai le tele o mātua e tusa o le saogalemu o a latou fanau? O ā ni mea ua fefefe ai nisi i o latou lava aiga?

O le mea moni, e tele ni māfuaaga e lagona ai le fefe, ae e fā ni lamatiaga o le a talanoaina, ia e ono aafia ai tagata i taimi uma: o amioga leaga i aai ma taulaga, o amioga faasoesa faaleituaiga, o faiga faamalosi, ma le sauā i aiga. Seʻi o tatou talanoa muamua i amioga leaga i aai ma taulaga. Ua matuā talafeagai le talanoaina o lenei mataupu ona e toetoe lava o le ʻafa o tagata i le lalolagi o loo nonofo i aai.

Lamatiaga i Aai ma Taulaga

Atonu na fausia aai auā le puipuiga o tagata, ae o le tele o tagata i le taimi nei ua manatu i ai o ni nofoaga e lamatia ai. Na faapea o le a avea aai ma puipuiga mo tagata, ae o lenei ua avea ma nofoaga e faatupu ai le mataʻu. Ua avea le tumutumu o tagata i aai ma tulaga ua faafaigofie ai ona osofaʻi ma faoa a latou mea totino, ma ua lē saogalemu nisi o aai, ona o le matitiva o ē  o loo mau ai, ma e faalēlelei molī i ala tetele, toe tau leai ni leoleo e vaavaaia.

Ua tatau le fefefe o tagata, ona ua toʻatele ua maliliu talu ai faiga a ē amioleaga. E tusa ai ma se lipoti mai le Faalapotopotoga a le Soifua Mālōlōina a le Lalolagi, e tusa ma le 1.6 miliona tagata e maliliu i tausaga taʻitasi i le lalolagi ona o tagata amioleaga. I Aferika, e mai tagata e 100,000 e tusa ma le 60.9 tagata e maliliu i tausaga taʻitasi talu ai tulaga faapea.

O tagata, o nofoaga, ma faalapotopotoga sa faapea e saogalemu ai, ua avea ma lamatiaga. O se faataʻitaʻiga, o le tele o nofoaga e tafafao ai tamaiti, faapea aʻoga ma faleoloa, ua manatu i ai o ni nofoaga e matuā lamatia ai lava. I nisi tulaga, ua lē o toe faamoemoeina nisi sa faapea e saogalemu ai, e pei o taʻitaʻi lotu, o ē galulue mo le lelei o isi, ma faiaʻoga. Ua fefefe mātua e tuu a latou fanau e vaai e isi ona o mea leaga ua faia i tamaiti. E lē gata i lea, sa faapea o leoleo e puipui i tagata, ae i nisi aai ua taatele ai le lē faamaoni ma le faaaogā sesē o o latou tulaga. O nisi atunuu, e fai a latou vaegaau auā le puipuiga o le lautele, ae o loo manatua pea e tagata le taimi na fetauaʻi ai le nuu ma ē latou te lē iloa, po o fea o iai o latou aiga ia na ave faamalosia e le vaegaau. O lea, i nisi atunuu, o leoleo ma fitafita ua faaopoopo i le faateteleina o le fefefe o tagata, ma faaitiitia ai le lagona saogalemu.

Ua fai mai le tusi Citizens of Fear—Urban Violence in Latin America: “I Amerika i Saute, ua soifua tagata ma le fefefe i ni tulaga e sili ona faigatā i le lalolagi. I lenā vaipanoa telē, e tusa ma le 140,000 tagata ua maliliu i tausaga taʻitasi ona o faiga solitulafono, ma e tasi mai le tolu tagata ua lavea ai fua i faiga sauā.” I nisi foʻi vaega o le lalolagi, ua masani ona fai ni solo tetee i laumua o atunuu e tetee ai faiga faapolotiki. Ua toʻatele tagata ua latou talepe ma gaoi oloa mai faleoloa i taimi o vesiga a solo tetee, ma faavevesi ai le lautele. O tulaga vevesi faapea, e faigofie lava ona lavea ai fua se tagata o loo galue ai i le aai.

I le tele o atunuu, e telē le eseesega o olaga o ē mauʻoa ma ē e matitiva, ma ua matuā lē fiafia ai lava ē matitiva. Ona o le lē tagolima o ē matitiva ua māfua ai ona latou osofaʻi ma gaoia mea totino a tagata tulelei i aai. E ui e leʻi oo lea tulaga i nisi aai, ae e tuai lava ae fai mai, auā e lē iloa le taimi e teʻi ai lava ua tupu.

Ae e lē na o ē gaoi ma tagata faatupu faalavelave ua māfua ai le fefe, e iai isi māfuaaga.

Fefefe Ona o Faiga Faasoesa Faaleituaiga

I le faitau miliona o fafine, ua avea tāga, o gaoioiga, ma le faataupupula leaga atu o tamāloloa iā i latou, ma mea e lagona ai le fefe. Ua faapea mai le mekasini Asia Week: “Ua faaalia i suʻesuʻega e faapea, o le 25% o fafine i Iapani ua fai i ai upu po o ni faiga faasoesa i nofoaga faitele, ma o le 90% o ia faiga e tutupu i nofoaafi. . . . E na o le 2% o i latou ua lipotia le paʻi po o le tagotago atu o se tamāloa iā i latou. O le toʻatele o i latou ua fai mai, ua ala ona lē faia se mea i ai, ona o lo latou fefefe i nei tagata faasoesa.”

I Initia, ua matuā faatetele ai foʻi faiga faasoesa faaleituaiga i tamaʻitaʻi. Ua faapea mai se tagata tusitala i lenā atunuu: “I taimi e tuua ai e se fafine po o se tamaʻitaʻi lona fale, e na te lagonaina ai lava le fefe. Auā o le a fai ane iā te ia ni faamatalaga e faatigā loto ma ni tala leaga.” O loo iai se aai i Initia o loo mitamita i  le saogalemu o loo iai, ae ua maua mai ai se lipoti e faapea: “O lea faafitauli, e tupu tele i galuega i ofisa. . . . O le 35 pasene o fafine na faatalanoaina na latou taʻua le fai atu iā i latou o upu ma tāga leaga i mea e faigaluega ai . . . , ma e 52 pasene na fai mai, talu ai lo latou fefefe i faiga faapea i ofisa, ua sili ai iā i latou ona galulue i galuega e laiti atu totogi . . . ma e na o fafine e faigaluega ai.”

Fefe Neʻi Teʻi ua Faamalosi

E iai foʻi isi tulaga e popole i ai le itupā vaivai, e ese mai le faalumaina ona o faiga faasoesa po o amioga valea a tamāloloa. O nisi taimi o amioga valea e faia iā i latou, ua iai foʻi ma le lamatiaga e oo ina faamalosia i latou i se taimi. Ua sili atu ona popole le itupā vaivai ina neʻi faamalosia i latou, na i lo le popole ina neʻi fasiotia. E popole i latou ina neʻi iai se taimi e maua ai na o ia i se nofoaga, ma faamalosia ai. Ae faapefea pe a fetaui ma se tamāloa e lē masani ai pe e lē fiafia i ai? O le a tupu le tātā vale o lona fatu a o ia tau mafaufau po o le ā le mea o le a fai. O le a oo ifo le manatu: ‘Faamata e na te faia se mea iā te aʻu? O fea e mafai ona ou sulu i ai? Ae ā pe a ou ‘ēʻē?’ Afai ae tupu soo lea tulaga iā te ia, e ono aafia ai lona soifua mālōlōina. O ia popolega, ua māfua ai ona fia nonofo le toʻatele i nofoaga i fafo atu o le aai, pe e lē fia asiasi atu foʻi i aai.

Ua taʻua i le tusi The Female Fear: “I aso taʻitasi, ua avea le fefe, popole, ma le mafatia, ma vaega o le olaga o le toʻatele o fafine i aai. O le fefefe o fafine ina neʻi teʻi ua faamalosia i latou, ua latou mataala ai ma mataalia i taimi uma, ma ua latou lagona ai le fefe pe afai o mulimuli atu se tagata i se tasi o i latou, aemaise lava i le pō. E lē o mafai ona teʻa ese lea . . . lagona mai iā i latou.”

E moni, e ui o loo toʻatele fafine ua afāina ona o amioga solitulafono, ae ua toetoe lava o fafine uma ua oo i ai le lagona o le fefe talu ai faiga amioleaga. Ua taʻua i le tusi a Malo Aufaatasi o le State of World Population 2000: “I le lalolagi aoao, e tusa ma le tasi vaetolu o fafine ua fasiina, pe faamalosia, pe faia i ai faiga leaga, ma o le tulaga masani, e māfua mai lava i se tagata e na te iloaina.” Po ua na o nofoaga lautele ma ofisa o loo faia ai amioga faasoesa i fafine? Ae faapefea le tulaga o i latou o loo ola ma le fefefe ona o latou lava aiga? Pe e toʻatele nisi o aafia ai?

Fefefe Ona o le Sauā o Tane

O loo faia faananā le sauā i avā ina ia pule malosi ai iā i latou, ma o se tulaga ua sili ona matuiā ma lē saʻo o loo tupu i le lalolagi aoao. E leʻi leva talu ona taʻu e le tele o atunuu lea faiga, o se solitulafono. O se lipoti mai Initia e faapea “a itiiti mai, e 45 pasene o fafine i lea atunuu ua tapō, ma kiki, pe fasiina, e a latou tane.” I le lalolagi aoao, o le faileagaina o fafine e a latou tane, o se tulaga ua sili ona tugā tau soifua mālōlōina. Ua taʻua i se lipoti mai le Matagaluega o Saʻiliʻiliga i Amerika e faapea, i tamaʻitaʻi mai le 15 i le 44 tausaga le matutua, e tele atu i latou ua faamanuʻalia ona o le sauāina i aiga na i lo le aofaʻiga tuufaatasi o fafine o loo afāina ona o faalavelave tau taavale, ma osofaʻia i nofoaga faitele, ma i latou na toso faamalosi. O lea la o le sauāina i le aiga, e lē o faatatauina i le pō atu pō mai e māfua ona o se taugāupu, ae o se tulaga ua sili atu ona matuiā. Ua tele fafine o loo ola fefefe ina neʻi faamanuʻalia pe fasiotia e a latou tane. O se suʻesuʻega na faia i Kanata na iloa ai, o le 30 pasene o fafine o loo sauāina e a latou tane, na fefefe faapea o le a feoti. I Amerika, ua faamatala mai e nisi tagata suʻesuʻe e toʻalua e faapea: “Ua sili ona lamatia ola o fafine i aiga, ma ua avea o se nofoaga ua tupu soo ai iā i latou faiga lē alofa ma le sauā.”

Aiseā ua faapea ai le faigatā o olaga o nei fafine? O loo fia iloa e le toʻatele o tagata: ‘Pe aiseā ua latou lē faia ai i ai se faatatau, pe tuua foʻi a latou tane?’ O le tali i ai, ona o lo latou fefefe. O se tulaga uiga ese lea ua mātauina e tusa ai o le sauāina o avā. O le masani a tane e sauā, e pule i a latou avā e ala i le fasi, ma faafefe i le oti, ia aua neʻi taʻuina i isi. E tusa lava foʻi po ua mafai e se avā ona taʻu i se isi lona tulaga faigatā, ae ailoga e maua mai ai se fesoasoani. Ona o le tulaga masani o loo iai, e oo foʻi i ē ʻinoʻino i le faasauā, e latou te faalēamanaʻia, pe faalēano, ma  fai faamolemolega e tusa o le fasi avā o le tane. I le ma lea, atonu o lea tane o se tasi e foliga mai e lelei. Ua faigatā ai i ana uō ona talitonuina o ia o se tagata e fasi avā. Ua lagona ai la, e se avā o loo sauāina, e leai se mea e mafai, ae nofo ai pea ma le fefe.

Ua iai nisi fafine ua mafai ona tuua a latou tane, ae ua fai ma mea ua faia ai iā i latou se isi ituaiga o taufaamataʻu, ona ua pei lana tane o se sipai iā te ia. Po o fea lava e alu i ai, e teʻi lava foʻi ua vaai ai i lana tane. I Amerika i Mātū, ua faaalia i se suʻesuʻega na faia talu ai nei i fafine e toʻaafe i le setete o Louisiana, lea e 15 pasene na latou lipotia mai lea tulaga. E lē taumatea, na matuā fefefe lava nei fafine! O se tane e faamataʻu faapea, ua pei o se sipai i gaoioiga a le avā. E tuuvili i le avā, ma mulimuli i mea e alu i ai, ma autilotilo ana mea o fai, ma taulamalama iā te ia. Atonu foʻi e na te faia se mea e faafefe ai lana avā e pei o le tapē o sana fagafao. O nei faiga ua fuafua e faafefe ai le avā.

Atonu e te lē o oo i se tulaga faapea. Ae o faapefea ona aafia lou olaga i aso faisoo, ona o le fefe?

Po o Aafia Mea E te Fai Ona o le Fefe?

Talu ai ua tatou masani ma tulaga o loo iai, atonu tatou te lē o mātauina ua avea lo tatou fefefe ma tulaga e aafia ai mea o tatou fai. O faapefea ona aafia lou olaga, talu ai lou fefe?

Po ua avea le fefe ona o ē amioleaga ma māfuaaga ua e vave oo ai i lou aiga a o leʻi pō? Po ua avea lou fefe ma tulaga e te faaeteete ai e malaga i auala o femalagaaʻiga i le lautele? Po ua avea le lamatia i femalagaaʻiga ma mea e te filifili totoʻa ai galuega e te faigaluega ai? Po ua avea lou popole i uiga o tagata e tou te faigaluega ma faafesagaʻi ma tulaga ua aafia ai le ituaiga o galuega e te filifilia? Ae ā taimi o tafaoga ma faafiafiaga, po ua aafia ai ona o lou fefe? Atonu ua avea lou fefe i tagata onanā ma pisapisaō ma tulaga ua e lē fia alu ai e matamata i taaloga ma faafiafiaga. Po ua avea le fefe ma tulaga e aafia ai mea e te fai i le aʻoga? Ua tele mātua ua filifili aʻoga ona o lo latou popole i a latou fanau, ma, o le mea moni, o le popole i le saogalemu o a latou fanau ua ala ai foʻi ona latou ō e piki mai pe a tūʻua le aʻoga.

E moni, ua ola tagata ma le fefefe. Ae o lea tulaga, o se mea ua leva ona iai i le talaaga o le tagata. Pe mafai moni ona tatou faatalitalia se isi tulaga e ese mai? Po ua na o ni moomooga ea le sau o se taimi o le a mou atu ai le fefe? Po o iai ea se māfuaaga e mafai ai ona tatou faatalitalia i se taimi e lē toe fefe ai e māfua mai mea leaga?