Se Faamaʻi e Matuā Mataʻutia o le Senituri Lona 19

I le 1854, sa toe taia ai Lonetona i le faamaʻi o le kolera, lea e aafia ai le gaʻau, o ona āuga o le manava tatā ma lē lava le vai i le tino. Sa vave tele le faamaʻi, auā o le toʻatele na malolosi i le taeao, ae e oo ane i le pō ua maliliu. Na siliga se togafiti.

NA POPOLE tele tagata i lenā faamaʻi, ma e leʻi iloa le māfuaaga. Na manatu nisi na māfua mai i le mānavaina o manogi leaga, atonu ona o le manogi leaga mai i le vaitafe o Thames, lea e tafe i le ogatotonu o Lonetona. Pe na feaveaʻi e le manogi leaga lenā faamaʻi?

I tausaga muamua atu e lima, na taʻua ai e le fomaʻi o John Snow, na māfua le kolera ona o vai lē mamā. Ae na manatu le isi fomaʻi, o William Budd, na feaveaʻi e ni meaola ninii.

A o pepesi le faamaʻi i le 1854, na suʻesuʻe ai e Snow tagata na aafia i le kolera i Soho i Lonetona, ina ia iloa pe e saʻo lona manatu. Sa ia fia iloa, ‘O le ā se mea e tutusa uma ai ia tagata?’ Na faateʻia Snow ina ua iloa ane, o ē uma na aafia i le kolera i lenā vaipanoa, na maua a latou vaiinu mai i le pamu vai e tasi, lea na faaleagaina i otaotavale o ē na aafia i le kolera! *

O le tausaga foʻi lenā na lomia ai e le saienitisi Italia o Filippo Pacini, se mataupu e uiga i meaola ninii na māfua ai le kolera. Sa lē ano le toʻatele i ana faamatalaga ma suʻesuʻega a Snow ma Budd. Sa pepesi pea le faamaʻi seʻia oo i le 1858.

Le Manogi e Leaga Tele

Sa faatamala le palemene e fai se faiga fou e lafoaʻi ai otaotavale ina ia faamamā ai le vaitafe, ae o le mugālā i le 1858 na latou gaoioi ai loa. Ona o le manogi leaga tele o le vaitafe na tafe i autafa o le Maota Fono, na tautau ai e le ʻaufaipolotiki ni ʻie faamalama na soka i se vailaau, ina ia faateʻa ai le manogi leaga. Na vave loa ona gaoioi le Palemene, ma e leʻi atoa se 18 o aso, ae latou poloaʻia le faia o se faiga fou e lafoaʻi ai otaotavale.

Na fau ni ʻautu tetele ina ia faatafe i ai otaotavale a o leʻi oo atu i le vaitafe, ona tafe atu lea i le itu i sasaʻe o Lonetona, ma tafe atu ai loa i le sami. E mataʻina iʻuga, auā ina ua fesootaʻi vaega uma o Lonetona  i lenā faiga fou, ona muta ai lea o le kolera.

Na iloa ai mai i lenā lava taimi, e lē o le manogi leaga na māfua ai le kolera, ae e māfua i vai po o meaʻai ua faaleagaina. Ae na manino foʻi le auala e puipuia ai—o le tumamā.

Se Tulafono ua Leva Ona Iai

I le faitau afe o tausaga a o leʻi pepesi le kolera i Lonetona, na taʻitaʻi ai e Mose le nuu o Isaraelu mai i Aikupito. E ui na latou savalia le toafa o Sinai mo le 40 tausaga, ae e leʻi aafia le nuu i ni faamaʻi e pei o le kolera. Aiseā?

Na faatonuina le nuu ia tanu otaotavale i se mea e mamao ese mai i le togālauapi, ina ia lē faaleagaina ai mea na nonofo ai ma mea e maua mai ai vai. O loo taʻua lenā tulafono i le Teuteronome 23:12, 13:

“E tatau ona iai se nofoaga faapitoa mo oe i tua o le togālauapi, ma e tatau ona e alu i ai. E tatau ona iai se tamaʻi suō faatasi ma au meafaigaluega, pe a e faatū i fafo, ia e eli se pū i lau suō ma liliu ma tanu ai ou otaotavale.”

O lenā tulafono na puipuia ai tagata Isaraelu mai i le aafia i faamaʻi a atunuu na siʻomia ai i latou. O le tumamā foʻi faapena ua faasaoina ai ola i aso nei. * Manatu i se faaaʻoaʻoga.

E Leʻi Aafia i Matou i se Faamaʻi

I le va o le 1970 ma le 1980, na ō ese ai le toʻatele o Molimau a Ieova mai i Malawi ona o sauāga ogaoga. Na latou ō atu i Mozambique, ma e silia i le 30,000 tamāloloa, fafine ma tamaiti na nonofo i nofoaga e sefulu mo tagata sulufaʻi. E vave tele ona pepesi faamaʻi e māfua i vai lē mamā, i nofoaga  mo tagata sulufaʻi. Pe na aafia Molimau a Ieova i na faamaʻi?

Sa nonofo Lemon Kabwazi ma le isi toʻa 17,000, i le nofoaga aupito i telē i Mlangeni. Ua faapea mai o ia: “Sa mamā le nofoaga i taimi uma. Sa fai i tua o le nofoaga faleese e ʻeli, ma na faasā ona ʻeli se fale faapea i totonu o le nofoaga. Sa tanu lapisi i tua o le nofoaga. Sa tausia e le ʻautauofo mea uma ia mamā, e pei o le faamautinoa ua mamā vai e maua mai i se vaieli i tua atu o le nofoaga. E ui i le feomaʻi, ae na matou usitaʻia taʻiala a le Tusi Paia i le tumamā, o lea e leʻi tupu ai se faamaʻi mataʻutia e pei o le kolera.”

E faanoanoa ona e iai aiga i isi vaega o le lalolagi, e lē lelei le auala e lafoaʻi ai otaotavale. E 5,000 tamaiti ua maliliu i aso taʻitasi ona o faamaʻi e māfua mai i otaotavale o tagata.

E ui lava ua mafai ona puipuia tagata mai i le kolera ma isi faamaʻi, ma ua aogā taumafaiga a tagata i le tausia o le tumamā, ae ua taʻua i le Tusi Paia ua toeitiiti ona aveesea lea o faamaʻi uma lava. Ua taʻua i le Faaaliga 21:4: “E lē toe iai se oti, po o se faanoanoa, po o se tagiauē, e lē toe iai foʻi se tigā” i le pulega o le Malo o le Atua. Ua folafola mai i le Tusi Paia: “E lē fai mai foʻi se tasi ua nofo ai: ‘Ou te maʻi.’”—Isaia 33:24.

Pe afai e te fia malamalama i isi mea o le a faia e le Malo o le Atua mo tagata, ia tagaʻi i mataupu e 3 ma le 8 o le tusi O ā Aʻoaʻoga Moni a le Tusi Paia? ua lomia e Molimau a Ieova.

[Faaopoopoga i lalo]

[Faamatalaga faaopoopo i le itulau 18]

Na tafe le vaitafe o Thames i le ogatotonu o Lonetona, ma na faaleagaina i otaotavale o tagata, e pei ona faaalia i le tele o ata mai i na vaitaimi

[Ē Ana le Ata i le itulau 18]

Death on Thames: © Mary Evans Picture Library; map: University of Texas Libraries