Le Auala e Mafai ai e le Tau Ona Suia le Talafaasolopito

U A ILOA mai faamaumauga o le talafaasolopito na telē se aafiaga o le tau i iʻuga o mea mataʻina na tutupu. Seʻi o tatou iloilo na o ni faaaʻoaʻoga se lua.

Ina ua Agi le Matagi

I le 1588, na auina atu ai e le tupu o Sepania o Filipo se fuāvaa, lea na taʻua o le Spanish Armada ina ia osofaʻia Egelani. Peitaʻi, sa lē taulau a latou fuafuaga ona na faalēaogāina e le tau.

Na uia e le fuāvaa a Sepania le Vainuu o Egelani, ma fetaui ai ma se fuāvaa a Egelani. Na fetauaʻi vaa a Egelani e faigofie ona faatautaia ma vaa a Sepania, ae e leʻi tele ni mea na faaleagaina. Ona taula lea o fuāvaa o le Spanish Armada e lata i Calais, ma faatonuga ina ia aumaia vaegaau mo la latou osofaʻiga ua fuafuaina iā Egelani.

Ina ua pogisa, na susunuina ai e vaegaau a Egelani le tele o a latou lava vaa, ma ona o le malosi o le matagi ma le sou o le sami, na tafefea atu ai na vaa i le itu o loo taula ai vaa a Sepania. O le tele o vaa a Sepania na tipi motu ese a latou taula, ina ia lē sosolo atu ai le afi o vaa na susunuina. Na leaga iʻuga na oo i vaegaau a Sepania ona o lenā gaoioiga.

Ina ua māeʻa le mea lenā na tupu i Calais, ona folau mai lea o nei fuāvaa e lua mai i le itulagi o loo agi mai ai le matagi, agaʻi atu i le Sami i Mātū. I le taimi lea, ua tuumuli atu le fuāvaa a Egelani i le talafatai o Egelani, ona ua uma a latou uta o pauta mo a latou fana. Ona ua latou agaʻi atu i le itu o loo agi mai ai le matagi, ma o loo tutū vaa a Egelani i lo latou va ma le atunuu o Sepania, na faamalosia ai vaa a Sepania e folau atu i le itu i mātū e faataamilo i Sikotilani, ona agaʻi atu lea i le itu i saute seʻia pasia Aialani, ona toe taliu ane lea i Sepania.

O le taimi lea, ua lē lava meaʻai ma vai i luga o fuāvaa a Sepania, ma na iai i luga o vaa na faaleagaina le toʻatele o le ʻauvaa na manunuʻa, faapea foʻi ma ē na maua i le faamaʻi o le scurvy, ona o le lē lava o le taumafa i fualaau ʻaina ma fualaau faisua. O lea, na tuu faamatelāina ai le ʻauvaa o loo i luga o lea fuāvaa, ma atili ai ona latou vaivai.

Ina ua uma le faataamilosaga a lea fuāvaa i Sikotilani, ona agi mai lea o se matagi malosi mai i Atalani ma ave ai le tele o vaa i le talafatai o Aialani. O le puipuiga  masani lava, o le taula lea o vaa ma faatali mo le agi fisaga o matagi. Peitaʻi, e pei ona taʻua muamua, o le tele o vaa na tipi motu ese o latou taula ina ia lē afāina i vaa na susunuina, na māfua ai ona matuā faaleagaina vaa e 26 a Sepania i le talafatai o Aialani, ma fasiotia ai pe tusa o le 5,000 i le 6,000 o tamāloloa.

Na toetoe 20,000 ola na maʻimau i le taimi na toe taliu ane ai le Armada i Sepania. Atonu o le tulaga o le tau le pogai autū o le toʻatele o tamāloloa na maliliu, ma vaa na faaleagaina. E foliga mai o le manatu lea sa iai i tagata Holani, o ē na faifaimea faatasi ma Egelani. Mulimuli ane, i le tufaina o pine na faailoga ai le toʻilalo o le Spanish Armada, na toe manatua ai e tagata Holani le talitonuga taatele e faapea, e tuuaʻia le Atua mo mala faalenatura uma ma o loo tusia i le pine nei upu: “Na faatupuina e Ieova le matagi ma faataapeapeina ai i latou.”

Toʻilalo Ona o Timuga

O le isi mea mataʻina na tupu i le lalolagi ona o le tau, o le taua lea sa faia i Waterloo i le 1815. Ua faamauina i le talafaasolopito, e silia ma le 70,000 tamāloloa na fasiotia pe manunuʻa i ni nai itula, i le mea na faia ai lenā taua i Waterloo, pe tusa ma le 13 maila (21 km), i le itu i saute o Brussels, i Peleseuma. Na filifilia e le Aloalii o Wellington i Peretania le nofoaga e faia ai le taua, ma na telē le avanoa e latou te manumalo ai ona o le maualuga o le laufanua na latou i ai. E ui lava na toʻatele atu vaegaau a Napoleone mai Falani i lo o vaegaau a Wellington, ae na manaʻomia ona faatoʻilalo e Napoleone lenā vaegaau a o leʻi pogisa, ona e lē o toe umi ae maua e vaegaau a Wellington le fesoasoani mai le vaegaau i Prussian i lenā lava po. Na iai foʻi le aafiaga o le tau i lenā mea na tupu.

Na mamafa timuga i le pō lava lenā a o leʻi faia le taua. E manatu le toʻatele o fitafita i lenā pō o se taimi sili lea ona leaga o o latou olaga atoa. E ui lava sa mafai e nisi o fitafita ona faatutū ni tamaʻi faleʻie, ae na taʻua ma le faanoanoa e se tasi o i latou, o moega sa i totonu o faleʻie na susū e pei lava sa i le taʻele o se vaituloto. O le laueleele lea sa lilofia i timuga, sa pei o se lopala e faigofie ona magoto ai i lalo. Ina ia faamautinoa e vave faatoʻilalo vaegaau a Wellington, na manaʻo Napoleone e osofaʻi i le taimi lava e malamalama ai. Peitaʻi, na faatoʻā mafai ona osofaʻi i ni nai itula mulimuli ane.

O le māfuaaga autū o le tuai o le osofaʻiga, ona o le tulaga sa iai le laueleele, lea sa tatau ona mātū lelei a o leʻi amata le taua. O le tetele o timuga na pei ai le laueleele o se lopala, ma na faaitiitia ai le aogā o fanafanua lea sa manaʻo Napoleone e faaaogā. Muamua, ua faigatā mo i latou ona tulei na fanafanua ma tuai ai ona faapā. Lona lua, sa faatalitalia polo uʻamea mai fanafanua e pa i luga o le laueleele, ma fiti atu i le vaegaau a Wellington ma atili faaleagaina ai. Peitaʻi, e lē o le mea lenā na tupu, ona na pei le laueleele o se lopala, o lea, na leai ai se aogā ma se malosi o nei fanafanua. Sa matuā leaga tele lea mea mo Napoleone ma ana vaegaau. O lea, ona o le leaga tele o le tau, na faatoʻilaloina ai vaegaau a Napoleone ma ave faapagota o ia.

E foliga mai i mea uma na tutupu, na iai le aafiaga o le tau i le talafaasolopito. E telē se vaega tāua o nei mea na tutupu, i le aliaʻe mai o le Emepaea o Peretania.

[Ata i le itulau 24]

O le Spanish Armada

[Ē Ana le Ata]

© 19th era/Alamy

[Ata i le itulau 25]

O le Taua i Waterloo

[Ē Ana le Ata]

© Bettmann/CORBIS