1. Aiseā na mataʻituina ai e fitafita Papelonia le perofeta o Tanielu?

 A O TALAVOU le perofeta o Tanielu, na ave faapagota o ia i Papelonia lea e mamao mai i Ierusalema. Peitaʻi na mataʻituina o ia e fitafita, ona na latou ʻvāai i lona tino’ ʻe leai se faalētonu, ma e aulelei’ o ia. Na ola aʻe foʻi o ia i se aiga taualoa. (1 Samu. 16:7) O lea na toleniina ai o ia e tagata Papelonia e avea o se tagata aloaʻia o le malo.​—Tani. 1:3, 4, 6.

2. O le ā le silasila a Ieova iā Tanielu? (Esekielu 14:14)

² Na alofa Ieova iā Tanielu ona na ia filifili e auauna iā te ia, ae e lē o ona foliga vaaia po o lona tulaga taualoa. Pe atonu o le 20 o tausaga o Tanielu, na taʻua faatasi ai e Ieova o ia ma Noa ma Iopu, o ni tane ua tele tausaga o atiaʻe ni talaaga lelei ma le Atua. (Kene. 5:32; 6:9, 10; Iopu 42:16, 17; faitau le Esekielu 14:14.) E tele mea mataʻina na tutupu i le olaga o Tanielu, ma i lenā taimi atoa na alofa Ieova iā te ia.​—Tani. 10:11, 19.

3. O ā manatu o le a talanoaina i lenei mataupu?

³ O le a talanoaina i lenei mataupu ni uiga se lua na faaalia e Tanielu, na matuā pele ai o ia iā Ieova. Muamua, o le a talanoa auʻiliʻili na uiga taʻitasi ma taimi na faaalia ai e Tanielu na uiga. Lua, o le a iloiloina po o le ā na fesoasoani iā Tanielu e atiaʻe ai na uiga. Tolu, o le a talanoaina pe e faapefea ona tatou faaaʻoaʻo iā te ia. E ui o lenei mataupu e taulaʻi atu i talavou, ae e mafai e i tatou uma ona aʻoaʻoina ni lesona mai iā Tanielu.

4. Na faapefea ona faaalia e Tanielu le lototele? Aumai se faaaʻoaʻoga.

⁴ E lagona e tagata lototetele le fefe, ae e lē taofia ai i latou mai i le faia o le mea saʻo. O Tanielu o se talavou na matuā  lototele. Seʻi mātau ni taimi se lua na ia faaalia ai le lototele. O le taimi muamua, ina ua mavae le pe ā ma le lua tausaga talu ona faaumatia e Papelonia Ierusalema. Na fai se miti a le tupu o Nepukanesa e faatatau i se faatagata telē lava, ma na matuā atuatuvale ai o ia. Na ia folafola atu e fasiotia ona tagata atamamai uma e aofia ai ma Tanielu, pe afai e lē mafai ona latou faamatalaina le uiga o lana miti. (Tani. 2:3-5) Sa tatau iā Tanielu ona vave faia se gaoioiga ina neʻi fasiotia i latou. “Ua ulufale atu [o ia] ma talosaga i le tupu mo se taimi ina ia mafai ona ia faamatala atu ai le uiga o le miti i le tupu.” (Tani. 2:16) Na manaʻomia e Tanielu le lototele ma le faatuatua. E lē o taʻua i le Tusi Paia na faamatalaina muamua e Tanielu ni miti. Na ia talosaga atu i ana uō o Sataraka, Mesako, ma Apeteniko, “ina ia tatalo i le Atua o le lagi ia alofa mutimutivale mai e tusa ai ma lenei mea lilo.” (Tani. 2:18) Na tali mai Ieova i a latou tatalo. O le fesoasoani a le Atua, na mafai ai e Tanielu ona faamatalaina le uiga o le miti a Nepukanesa. O lea na faasaoina ai ola o Tanielu ma ana uō.

5. Na faapefea ona toe tofotofoina le lototele o Tanielu?

⁵ Ina ua mavae sina taimi talu ona faamatalaina e Tanielu le miti e faatatau i le faatagata telē, na toe tofotofoina ai lona lototele. Na toe fai se isi miti a Nepukanesa na matuā atuatuvale ai e faatatau i se laau e matuā telē lava. Na lototele Tanielu ma faamatala atu i le tupu le uiga o le miti, ma faailoa atu o le a faalētonu lona mafaufau ma o le a lē toe avea ma tupu mo sina taimi. (Tani. 4:25) Na ono manatu le tupu o lenā faamatalaga e faatupu ai vevesi, ma na ono fasiotia ai Tanielu. Peitaʻi, na faaalia e Tanielu le lototele ma faailoa atu pea lenā feʻau.

6. O le ā atonu na fesoasoani iā Tanielu ina ia lototele ai?

⁶ O le ā atonu na fesoasoani iā Tanielu ina ia lototele ai i lona olaga atoa? A o laʻitiiti Tanielu, e mautinoa na avea ona mātua o ni faaaʻoaʻoga lelei mo ia. E lē taumatea na la usiusitaʻi i faatonuga na tuuina atu e Ieova i mātua Isaraelu, ma na la aʻoaʻoina le la tama i le Tulafono a le Atua. (Teu. 6:6-9) E lē gata na iloa e Tanielu vaega faigofie o le Tulafono e pei o Tulafono e Sefulu, ae na ia iloa foʻi faamatalaga auʻiliʻili e pei o mea e mafai  ona aai ma mea e lē mafai ona aai ai tagata Isaraelu. b (Levi. 11:4-8; Tani. 1:8, 11-13) Na aʻoaʻoina foʻi e Tanielu le talafaasolopito o tagata o le Atua, ma iʻuga na oo iā i latou ona o le lē tausia o tapulaa a Ieova. (Tani. 9:10, 11) O mea na tutupu i le olaga o Tanielu, na ia mautinoa ai na lagolagoina o ia e Ieova ma ana agelu malolosi.​—Tani. 2:19-24; 10:12, 18, 19.

7. O ā isi mea na fesoasoani iā Tanielu ina ia maua ai le lototele? (Tagaʻi foʻi i le ata.)

⁷ Na suʻesuʻeina e Tanielu tusitusiga a perofeta a le Atua, e aofia ai valoaga a Ieremia. O na suʻesuʻega na iloa ai e Tanielu e lē o toe umi ona faasaʻoloto lea o tagata Iutaia na ave faapagota i Papelonia. (Tani. 9:2) O le faataunuuina o valoaga o le Tusi Paia na faamalosia ai le maufaatuatuaina e Tanielu o Ieova, ma o i latou e matuā maufaatuatuaina le Atua e mafai ona avea o ni ē e matuā lototetele. (Faatusatusa i le Roma 8:31, 32, 37-39.) O le mea e sili ona tāua, na ia tatalo e lē aunoa i lona Tamā i le lagi. (Tani. 6:10) Na ia taʻutino atu ana agasala iā Ieova ma sasaa atu ona faalogona iā te ia. Na ia talosaga atu foʻi iā Ieova mo le fesoasoani. (Tani. 9:4, 5, 19) I le pei o i tatou, e leʻi fanau mai Tanielu ma le lototele. Nai lo o lea, na ia atiaʻe lenā uiga e ala i le suʻesuʻe, tatalo, ma maufaatuatuaina Ieova.

8. E faapefea ona tatou atiaʻe le lototele?

⁸ O le ā e manaʻomia ona tatou faia ina ia atiaʻe ai le lototele? Atonu e uunaʻia i tatou e o tatou mātua ia lototetele, ae e lē faapea ai e otometi ona iai iā i tatou lenā uiga ona e latou te lototetele. E tai pei le mauaina o le lototele o le aʻoaʻoina o se tomai fou. O se faataʻitaʻiga, o se tasi o auala e mafai ona faaleleia ai se tomai, o le mataʻitu o gaoioiga a se tasi o loo aumaia toleniga ma faataʻitaʻi i ai. I se tulaga talitutusa, e mafai ona avea i tatou o ni ē e lototetele e ala i le mātauina lelei o le auala e faaalia ai e isi lenā uiga, ma faaaʻoaʻo iā i latou. O lea, o le ā ua tatou aʻoaʻoina mai iā Tanielu? E manaʻomia ona tatou sogasogā e suʻesuʻe le Afioga a le Atua. E tatau ona tatou atiaʻe se faiā māfana ma Ieova, e ala i le sasaa atu o o tatou faalogona iā te ia e lē aunoa. E manaʻomia foʻi ona tatou maufaatuatuaina Ieova, ma ia tatou mautinoa o loo ia lagolagoina i tatou. O lea, pe a tofotofoina lo tatou faatuatua, o le a tatou lototetele ai.

9. O ā aogā e tatou te maua pe a faaalia le lototele?

⁹ E tele aogā e mafai ona tatou maua, pe a faaalia le lototele. Mātau le mea na tupu iā Ben. Na auai o ia i se aʻoga i Siamani lea e talitonu tagata uma i le evolusione, ma e latou te manatu o le tala i le foafoaga o loo taʻua i le Tusi Paia, o se talafatu. I se tasi aso, na maua ai e Ben le avanoa e faamatala atu ai i lana vasega le māfuaaga e talitonu ai e iai Lē na foafoaina mea uma. Na ia lototele ma faailoa atu ona talitonuga. O le ā le iʻuga? Na faapea mai Ben, “Na faalogologo lelei loʻu faiaʻoga, ma na ia faia ni kopi o faamatalaga na lagolagoina ai oʻu manatu ma tufa atu i tamaiti o le vasega.” O le ā le tali atu a tamaiti o le vasega? Na faapea mai Ben, “O le toʻatele o i latou na faalogologo lelei, ma na latou talisapaia mea na ou faamatalaina.” E pei ona faaalia i le mea na tupu iā Ben, o tagata lototetele e masani ona faaaloalogia e isi. E ono tosina mai ai foʻi tagata lotofaamaoni  i le upu moni. O lea la, e tāua tele le atiaʻe o le lototele.

10. O le ā e uiga atu i ai le faamaoni?

¹⁰ I le Tusi Paia, o le upu Eperu mo le “faamaoni” po o le “alofa faamaoni,” e uiga atu i se faiā māfana po o le piiama atoatoa i se mea po o se tasi, ma e masani ona faamatalaina ai le alofa o le Atua mo ana auauna. E mafai foʻi ona uiga atu le faamaoni i le alofa i le vā o auauna a le Atua. (2 Samu. 9:6, 7) E mafai ona faamalosia lo tatou faamaoni a o faagasolo taimi. Seʻi o tatou iloiloina le auala na faamalosia ai le faamaoni o Tanielu.

11. Na faapefea ona faaalia e Tanielu le faamaoni ina ua silia i le 90 ona tausaga? (Tagaʻi i le ata i le faavaa.)

¹¹ E tele taimi na tofotofoina ai le faamaoni o Tanielu iā Ieova. Ae o se tasi o taimi na matuā tofotofoina ai lona faamaoni, ina ua silia ma le 90 ona tausaga. O le taimi lenā ua faatoʻilaloina Papelonia e Metai ma Peresia ma ua pulea e le tupu o Tariu. E leʻi fiafia tagata maualuluga o le malo iā Tanielu ma e leʻi faaaloalo i le Atua na ia tapuaʻi ai. O lea, na latou taupulepule ai e fasioti Tanielu. Na latou faamalosia le tupu e faia se tulafono e tofotofoina ai Tanielu pe e faamaoni i lona Atua po o le tupu. Na pau lava le mea sa manaʻomia ona faia e Tanielu ina ia faamaonia atu ai lona faamaoni i le tupu ma ia pei o isi, o le aua neʻi tatalo iā Ieova mo le 30 aso. Peitaʻi na filifili Tanielu e faamaoni iā Ieova. O le iʻuga, na lafoina o ia i le lua o leona. Ae na tauia e Ieova lona faamaoni, e ala i le laveaʻia o ia mai i gutu o leona. (Tani. 6:12-15, 20-22) E faapefea ona tatou atiaʻe lenā ituaiga faamaoni e lē maluelue e pei ona faaalia e Tanielu?

12. Na faapefea ona atiaʻe e Tanielu le faamaoni e lē maluelue iā Ieova?

¹² E pei ona taʻua muamua, ina ia tatou faamaoni e manaʻomia ona malosi lo tatou alofa mo Ieova. E leʻi maluelue le faamaoni o Tanielu iā Ieova ona na ia matuā alofa i lona Tamā i le lagi. E mautinoa na atiaʻe e Tanielu le alofa, ona na ia manatunatu i uiga o Ieova ma auala na Ia faaalia ai na uiga. (Tani. 9:4) Na ia manatunatu foʻi i mea lelei uma ua faia e Ieova mo ia ma Ona tagata.​—Tani. 2:20-23; 9:15, 16.

13. (a) Ua faapefea ona tofotofoina le faamaoni a o tatou talavou? Aumai se faataʻitaʻiga. (Tagaʻi foʻi i le ata.) (e) I le vitiō, o le ā le auala e te ono tali atu ai pe a fesili mai isi pe e lagolagoina e Molimau a Ieova tauatane ma tauafafine?

 ¹³ I le pei o Tanielu, o loo iai faatasi a tatou talavou ma tagata e lē faaaloalo iā Ieova ma ana tapulaa. O na tagata atonu e lē fiafia iā i latou e faapea mai e alolofa i le Atua. O nisi e taumafai e faamalosi a tatou talavou e faia gaoioiga ina ia lē faamaoni ai iā Ieova. O se faataʻitaʻiga, mātau le mea na tupu i se talavou e igoa iā Graeme e nofo i Ausetalia. Na ia feagai ma se luʻi i le taimi a o iai i le kolisi. Na fesili le faiaʻoga i le vasega, po o le ā le auala e latou te tali atu ai pe a fai atu sa latou uō o ia e tauatane pe tauafafine. Ona faapea mai lea o le faiaʻoga i le vasega, o i latou e lagolagoina la latou uō e tatau ona tutū i le isi itu o le potu, ae o i latou e lē lagolagoina ia tutū i le isi itu. Na faapea mai Graeme, “Na ō uma le vasega ma tutū i le itu lea e lagolagoina le tauatane ma le tauafafine, seʻi vaganā ai maʻua ma le isi talavou Molimau a Ieova.” O le mea na sosoo ai na matuā tofotofoina ai le faamaoni o Graeme iā Ieova. Na ia faapea mai, “Na uma lelei le vasega o tauemua maʻua e tamaiti ma le faiaʻoga. Na ou taumafai lava e faamatala atu oʻu talitonuga i se auala toʻafilemu ae e latou te leʻi fia faalogo.” O ā faalogona o Graeme ina ua tofotofoina lona faamaoni? Na ia faapea mai, “Ou te leʻi fiafia ina ua tauemua aʻu, ae na ou matuā fiafia lava ona na ou faamaoni pea iā Ieova ma mafai ona faailoa atu oʻu talitonuga.” c

14. O le ā se tasi o auala e tatou te atiaʻe ai le faamaoni e lē maluelue iā Ieova?

¹⁴ I le pei o Tanielu, e mafai ona tatou atiaʻe le faamaoni e lē maluelue mo Ieova, pe a malosi lo tatou alofa mo ia. E tatou te atiaʻe lenā alofa, e ala i le aʻoaʻoina e faatatau i uiga o Ieova. O se faataʻitaʻiga, e mafai ona tatou suʻesuʻeina mea na ia foafoaina. (Roma 1:20) Ina ia faamalosia lou alofa ma lou faaaloalo iā Ieova, e mafai ona e faitau i le faasologa o mataupu “Pe na Teʻi Lava ua Iai?” pe matamata i vitiō. E mafai foʻi ona e tilofaʻia mataupu o loo i polosiua Was Life Created? ma le The Origin of Life​—Five Questions Worth Asking. Mātau le faamatalaga a se tuafafine talavou e igoa iā Esther mai i Tenemaka e faatatau i na lomiga: “E manaia le auala ua vaevaeina ai manatu. Ua faamatalaina e polosiua mea moni e faatatau i le foafoaga, ma ua faigofie ai i le tagata ona faia lana ia lava filifiliga.” Ua faapea mai Ben lea na taʻua muamua: “O nei mataupu ua matuā faamalosia ai loʻu faatuatua. Ua faamaonia mai ai na foafoaina e le Atua mea uma.” Pe a uma ona e suʻesuʻeina nei mataupu o le a e ioe i le manatu o le Tusi Paia e faapea: “Ieova e, lo matou Atua, ua tatau lava oe ona e mauaina le viiga, ma le mamalu, ma le mana, auā na e foafoaina mea uma lava.”​—Faaa. 4:11. d

15. O le ā se isi auala e mafai ona tatou atiaʻe ai se faiā māfana ma Ieova?

¹⁵ O se isi auala e atiaʻe ai lou alofa loloto mo Ieova, o le suʻesuʻeina lea o le soifuaga o lona Alo, o Iesu. O le mea lenā na faia e se tuafafine talavou e igoa iā Samira e nofo i Siamani. Na ia faapea mai: “E tele mea na ou iloa e faatatau iā Ieova ina ua ou suʻesuʻeina le soifuaga o Iesu.” A o laʻitiiti Samira, na faigatā ona ia malamalama e iai faalogona o  Ieova. Ae na faigofie ona ia malamalama i faalogona o Iesu. Na ia toe faapea mai: “Ou te fiafia iā Iesu ona e faaleuō ma e alofa i tamaiti.” O le tele o lona aʻoaʻoina e faatatau iā Iesu, o le malosi foʻi lenā o lana faiā ma Ieova. Aiseā? Na ia faapea mai: “Na faasolosolo ona ou malamalama na faaatagia atoatoa mai e Iesu lona Tamā. E tele mea e talitutusa ai i laʻua. Ua ou iloa ai o se tasi o māfuaaga na auina mai ai e Ieova Iesu i le lalolagi, ina ia iloa lelei e tagata Ieova.” (Ioa. 14:9) Pe afai e te manaʻo e faamalosia la oulua faiā ma Ieova, aiseā e lē faaalu ai se taimi e aʻoaʻoina ai le tele o mea e faatatau iā Iesu? O lou faia faapea, o le a faamalosia ai lou alofa ma lou faamaoni iā Ieova.

16. Aiseā e tatau ai ona tatou faamaoni? (Salamo 18:25; Mika 6:8)

¹⁶ O i latou e faamaoni, e masani ona māfana ma tumau a latou faauōga. (Ruta 1:14-17) E lē gata i lea, o ē e faamaoni iā Ieova e lagona le toʻafilemu ma le faamalieina. Aiseā? Talu ai ua folafola mai e Ieova e faamaoni o ia iā i latou e faamaoni iā te ia. (Faitau le Salamo 18:25; Mika 6:8.) Seʻi manatu i le mea lenei, e finagalo Lē e ona le malosi uma lava na foafoaina mea, ina ia iai sa tatou faiā māfana ma ia. Pe a tatou faia faapea, e lē mafai e luʻi, o ē e tetee, e oo lava i le oti ona faaleagaina lenā faiā māfana. (Tani. 12:13; Luka 20:37, 38; Roma 8:38, 39) Maʻeu le tāua o le faaaʻoaʻo iā Tanielu ma tumau faamaoni iā Ieova!

17-18. O ā isi mea e mafai ona tatou aʻoaʻoina mai iā Tanielu?

¹⁷ Ua tatou iloiloina i lenei mataupu ni uiga se lua o Tanielu. Ae e tele atu isi mea e mafai ona tatou aʻoaʻoina mai iā te ia. O se faataʻitaʻiga, na faailoa atu e Ieova iā Tanielu ni vaaiga ma ni miti ma na ia tuuina atu foʻi iā te ia le tomai e faamatalaina ai feʻau faavaloaga. O le tele o nei valoaga ua faataunuuina. O isi valoaga, o loo faamatalaina ai mea o le a tutupu i le lumanaʻi lea o le a aafia ai tagata uma i le lalolagi.

¹⁸ I le mataupu o loo sosoo mai, o le a tatou iloiloina ai ni valoaga se lua na faamauina e Tanielu. O le malamalama i na valoaga, e mafai ona fesoasoani iā i tatou uma o ē talavou ma ē e matutua, ina ia faia ai filifiliga atamai i le taimi lenei. E mafai foʻi ona faamalosia ai lo tatou lototele ma le faamaoni, e sauniunia ai i tatou e feagai ma tofotofoga ua toeitiiti oo mai.