1, 2. (a) O ā faamaoniga e iloa ai ua matuā fevaevaeaʻi le lalolagi? (e) O ā fesili o le a tatou talanoaina i lenei suʻesuʻega?

UA FAAPEA mai se tuafafine i Europa i saute: “Talu mai le taimi a o oʻu laʻitiiti, e na o faiga lē tonu lava sa ou vaai i ai. O lea na ou teena ai faiga faapolotiki i lo matou atunuu, ae lagolagoina solo tetee. Mo le tele o tausaga sa ma feoaʻi ai ma se tamāloa e faatupu faalavelave.” Na taʻutonuina foʻi e se uso i Aferika i saute i taimi ua teʻa faiga sauā. Ua faapea mai o ia, “Na ou talitonu e sili atu lo matou ituaiga nai lo o isi ituaiga, ma sa ou auai foʻi i se vaega faaupufai. Na aʻoaʻoina i matou ina ia fasiotia o matou fili e ala i tao, e oo lava iā i latou e mai i lo matou ituaiga e lagolagoina isi vaega faaupufai.” Ua taʻutino mai se tuafafine i Europa tutotonu: “Sa ou faaituʻau, ma na ou ʻinoʻino i so o se tasi e ese lona atunuu pe ese foʻi lana lotu mai i laʻu lotu.”

² Na atagia mai i uiga sa faaalia e na Kerisiano e toʻatolu se tulaga o loo faateteleina i aso nei. Ua faatuputeleina solo tetee e faia i se auala sauā ina ia maua ai le tutoʻatasi, ua matuā fevaevaeaʻi vaega faaupufai, ma i le tele o atunuu e lagona e tagata ese le inosia o i latou. E pei ona valoia mai i le Tusi Paia, a o faagasolo aso e gata ai o le a iai tagata “e mumusu i maliega.” (2 Timo. 3:1, 3)  A o matuā fevaevaeaʻi le lalolagi, e faapefea i Kerisiano ona leoleomalu lo latou autasi? E tele mea e tatou te aʻoaʻoina, pe a tatou tilofaʻia le auala na taulima ai e Iesu se tulaga na tulaʻi mai i le uluaʻi senituri, ina ua fevaevaeaʻi le atunuu i faiga faapolotiki. Seʻi o tatou iloiloina ni manatu autū se tolu: Aiseā na teena ai e Iesu so o se taumafaiga a tagata ina ia tutoʻatasi? Na faapefea ona ia faaalia mai le manaʻomia i auauna a le Atua ona ʻalofia le faaituʻau i finauga faapolotiki? Na faapefea ona faaalia mai i aʻoaʻoga a Iesu e lē taʻutonuina faiga sauā?

3, 4. (a) O ā mea na faatalitalia e tagata Iutaia i aso o Iesu? (e) Na faapefea i na faanaunauga ona aafia ai soo o Iesu?

³ O le toʻatele o tagata Iutaia na talaʻi i ai Iesu, na matuā naunau ina ia tutoʻatasi mai i le pulega a Roma. Na faateteleina na lagona i tagata, ona o taaʻiga a tagata Iutaia fouvale po o ē na mananaʻo ia tutoʻatasi. O le toʻatele o nei tagata Iutaia maelega vālea na mulimuli i manatu o Iuta le Kalilaia. Na avea Iuta o se mesia pepelo i le uluaʻi senituri ma na ia taʻitaʻisesēina le toʻatele. Na taʻua e Josephus o se tusitala Iutaia e faamatalaina talafaasolopito, “na uunaʻia e Iuta tagata Iutaia ina ia fouvale i le malo o Roma, ma taʻua i latou o ni ē e palaaai pe a latou totogiina lafoga iā Roma.” O le iʻuga, na fasiotia Iuta e tagata Roma. (Galu. 5:37) Na oo lava ina faaaogā e isi tagata Iutaia fouvale faiga sauā e lagolago ai a latou taumafaiga.

⁴ E ese mai i na tagata maelega vālea, na faatalitali ma le naunau isi tagata Iutaia i le taunuu mai o se Mesia e na te aumaia se vaifofō mo faiga faapolotiki. Na latou faatalitalia se Mesia o le a faamamaluina lo latou atunuu, ma tuusaʻoloto i latou mai i le pule sauā a Roma. (Luka 2:38; 3:15) Na talitonu le toʻatele o le a faavaeina e le Mesia se malo i luga o le lalolagi i Isaraelu. Pe a tupu lenā mea, o le a mafai ona toe foʻi le faitau miliona o tagata Iutaia sa nonofo i isi vaipanoa i lo latou atunuu moni. Ia manatua sa iai le taimi na fesili ai Ioane le Papatiso iā Iesu: “Po o oe ea o Lē e maliu mai, pe e matou te faatali i se isi?” (Mata. 11:2, 3) Atonu na fia iloa e Ioane pe e iai se isi o le a faataunuuina mea uma na faamoemoe i ai tagata Iutaia. E oo lava i ni soo se toʻalua na feiloaʻi ma Iesu i le auala i Emau ina ua toe faatūina mai Iesu, e leʻi taunuu o la faamoemoega e faatatau i le Mesia. (Faitau le Luka 24:21.) E leʻi umi ae fesili atu aposetolo o Iesu iā te ia: “Le Alii e, pe e te toe faavaeina le malo iā Isaraelu i le taimi nei?”​—Galu. 1:6.

5. (a) Aiseā na mananaʻo ai tagata o Kalilaia e fai Iesu ma o latou tupu? (e) Na faapefea ona faasaʻo e Iesu o latou manatu?

⁵ E lē taumatea o na faanaunauga sa iai e faatatau i le Mesia, na māfua ai ona mananaʻo tagata o Kalilaia e fai Iesu ma o latou tupu. E mautinoa na latou manatu e mafai ona avea Iesu ma taʻitaʻi e sili ona lelei, ona o ia o se failauga tomai, e mafai ona ia faamālōlōina ē mamaʻi, ma saunia foʻi meaʻai mo ē fia aai. Ina ua uma ona fafagaina e Iesu le pe tusa ma le toʻa 5,000 tane, na ia iloaina le gaoioiga o le a faia e tagata. Ua taʻua i le Tusi Paia: “Ua silafia e Iesu o le a ō mai i latou e puʻe iā te ia e fai ma tupu, ona maliu ese ai lea na o ia i le mauga.” (Ioa. 6:10-15) I le aso na sosoo ai i le isi itu o le sami o Kalilaia, na tau toʻafilemu mai le motu o tagata. O lea, na faamatala atu ai loa e Iesu iā i latou le fuafuaga autū o lana galuega. Na afio mai o ia ina ia aumai faamanuiaga faaleagaga ae e lē o faamanuiaga faaletino i le nuu. Na fetalai atu Iesu i le motu o tagata: “Aua tou te galulue mo meaʻai e pala, a o le meaʻai e tumau ai i le ola e faavavau.”​—Ioa. 6:25-27.

6. O le ā le auala na faailoa manino atu ai e Iesu e na te leʻi saʻilia se tulaga pule i faigāmalo a le lalolagi? (Tagaʻi i le ata i luga aʻe o le matua.)

⁶ A o toeitiiti maliu Iesu, na ia silafia na faatalitalia e nisi o ona soo e na te faavaeina se  malo i luga o le lalolagi i totonu o Ierusalema. Na ia faasaʻoina lenā manatu e ala i le faamatala atu o le talafaatusa e faatatau i mina. Na taʻua ai na tatau iā Iesu le “alii mamalu,” ona alu sana faiga malaga i se nuu mamao mo se taimi umi. (Luka 19:11-13, 15) Na faailoa atu foʻi e Iesu i taʻitaʻi o le malo o Roma lona tulaga solitū. Na fesili Ponotio Pilato iā Iesu: “Po o oe ea o le tupu o tagata Iutaia?” (Ioa. 18:33) Atonu na popole le kovana o le a faapogaia e Iesu se tulaga vevesi i le faigāmalo, o se mea na laualuga i lona mafaufau i le taimi atoa o lana pulega. Peitaʻi, na tali atu Iesu: “O loʻu malo e lē mai le lalolagi lenei.” (Ioa. 18:36) E leai se vaegafai a Iesu i faiga faapolotiki, talu ai o lona Malo o se pulega i le lagi. Na faapea atu o ia iā Pilato, o lana galuega i luga o le lalolagi o le ʻmolimau atu i le upu moni.’​—Faitau le Ioane 18:37.

7. Aiseā e ono avea ai o se luʻi lo tatou lē lagolagoina o taumafaiga ina ia tutoʻatasi, e oo lava i o tatou manatu e lē o faaleoina atu?

⁷ Pe a tatou malamalama lelei i lo tatou tofiga e pei ona malamalama Iesu i lona tofiga, o le a tatou lē lagolagoina ai so o se taumafaiga faapolotiki ina ia tutoʻatasi, e oo lava i o tatou manatu e lē o faaleoina atu. Atonu e lē faigofie le faia o lenā mea. Ua faapea mai se ovasia femalagaaʻi, “Ua faateteleina le fouvale o tagata i lo matou vaipanoa. Ua matuā taaʻina tagata i le agaga o le lotonuu, ma e talitonu le toʻatele o le a faaleleia o latou olaga pe a tutoʻatasi lo latou atunuu. E ui lava i na tulaga, ae e leoleomaluina e uso lo latou autasi faa-Kerisiano, e ala i le uaʻi atu i le talaʻia o le tala lelei o le Malo. E latou te taulaʻi atu i le Atua e na te foʻia faiga lē tonu, ma isi faafitauli o loo tatou fesagaʻia.”

8. O le ā se faiga lē tonu na faapologaina ai tagata Iutaia i taimi o Iesu?

⁸ O faiga lē tonu e masani ona uunaʻia ai tagata ina ia matuā faia sa latou vaega i faiga faapolotiki. I taimi o Iesu, sa avea le totogiina o lafoga o se mataupu na fevaevaeaʻi ai le toʻatele o tagata. O se faaaʻoaʻoga, e pei ona taʻua i se tasi o palakalafa, na māfua ona fouvale Iuta le Kalilaia ona o se lesitala a le malo o Roma ina ia faamautinoa e totogi e tagata lafoga iā Roma. E tele lafoga sa tatau ona totogiina e tagatānuu o Roma e aofia ai ma ē na faalogologo iā Iesu, e pei o lafoga o oloa, fanua, ma fale. O le amio piʻopiʻo foʻi o le ʻauaolafoga na atili ai ona mamafa avega a tagata. E iai taimi na latou totogiina ai tagata o le malo ina ia maua ai ni o latou tulaga aloaʻia, ona faaaogā lea o la latou pule e maua ai le tele o tupe. Na mauʻoa Sakaio le aolafoga sili i Ieriko, ona o lona aveesea o tupe mai i tagata e ala i faiga faapiʻopiʻo.  (Luka 19:2, 8) Atonu o le mea foʻi lenā sa masani ona faia e le toʻatele o le ʻauaolafoga.

9, 10. (a) Na faapefea ona taumafai fili o Iesu e faaaafia o ia i se finauga faapolotiki? (e) O le ā e tatou te aʻoaʻoina mai i le tali a Iesu? (Tagaʻi i le ata i luga aʻe o le matua.)

⁹ Na taumafai fili o Iesu e maileia o ia e ala i le fesili atu i ai, pe e tatau ona totogiina lafoga pe leai. Sa fesiligia o ia i le “lafoga” lea e faasino atu i le tenari e tasi e totogi e tagatānuu o Roma. (Faitau le Mataio 22:16-18.) O tagata na sili ona lē fiafia i lenei lafoga o tagata Iutaia, auā na faamanatu atu ai o loo pulea i latou e le malo o Roma. Na lāgā e ʻē na ʻau ma Herota’ lenā mataupu, ma faamoemoe o le a faapea mai Iesu e aua le totogiina le lafoga, ma mafai ai ona latou tuuaʻia o ia i le fouvale i le malo o Roma. Ae pe ana fetalai Iesu e tatau ona totogi le lafoga, atonu o le a lē lagolagoina la o ia e ona soo.

¹⁰ Sa faaeteete Iesu ina ia tumau pea lona tulaga solitū i lenei finauga e faatatau i lafoga. Na fetalai o ia: “Ia totogi atu mea a Kaisara iā Kaisara, a o mea a le Atua ia avatu i le Atua.” (Mata. 22:21) Na silafia e Iesu le tele o faiga faapiʻopiʻo a le ʻauaolafoga. Ae e leʻi tosina ese ai o ia mai i le mataupu e sili ona tāua, o le Malo o le Atua, lea o le a aumaia le vaifofō tumau. O lea na ia faataatia ai se faaaʻoaʻoga mo ona soo. E lē tatau ona latou aafia i finauga faapolotiki e tusa lava pe e foliga mai e saʻo pe lelei foʻi. E saʻili e Kerisiano le Malo o le Atua ma lana amiotonu, nai lo o le iai o ni o latou faalogona malolosi e faatatau i nisi o faiga lē tonu, pe faaleo atu foʻi lo latou lē fiafia i ai.​—Mata. 6:33.

11. O le ā le auala sili e tatou te feagai ai ma faiga lē tonu?

¹¹ Ua mafai e le toʻatele o Molimau a Ieova ona aveese o latou manatu malolosi na iai e faatatau i faiga faapolotiki. Ua faapea mai se tuafafine i Peretania: “Ina ua uma ona ave ni aʻu vasega i mataupu tau i le va fealoaʻi i le iunivesite, na amata ona iai iā te aʻu ni manatu o se tagata fouvale. Na ou manaʻo e puipuia aiā a tagata uli, ona o le tele o faiga lē tonu na matou fesagaʻia. E ui lava na ou manumalo i le tele o felafolafoaʻiga na faia, ae e uma ane lava ou te lagona le lē fiafia. Ou te leʻi iloaina e tatau ona liaʻi ese mai i loto o tagata le faailogalanu. Peitaʻi ina ua amata ona ou suʻesuʻeina le Tusi Paia, na ou iloa ai e tatau ona liaʻi ese muamua mai i loʻu loto le faailogalanu. Sa fesoasoani mai ma le onosaʻi se tuafafine palagi ina ia ou faia faapea. O loo oʻu auauna nei o se paeonia sauatoa i se faapotopotoga e faaaogā ai le gagana faataga, ma ua mafai ai ona ou fesoasoani atu i so o se ituaiga o tagata.”

12. O le ā le “mea faafefete” na fetalai atu Iesu i ona soo ina ia ʻalofia?

¹² I taimi o Iesu, na masani ona lagolagoina e taʻitaʻi lotu faiga faapolotiki. Ua faamatalaina i se tasi tusi, “o vaega faalelotu ia na vaevaeina ai tagata Iutaia e talitutusa ma vaega faaupufai.” (Daily Life in Palestine at the Time of Christ) O lea na lapataʻia ai e Iesu ona soo: “Ia outou mataala ma faaeteete i le mea faafefete a le ʻau Faresaio ma le mea faafefete a Herota.” (Mare. 8:15) O lenā faamatalaga e faatatau iā Herota, e foliga mai na faasino atu i ē na ʻau ma Herota. Na lagolagoina e le ʻau Faresaio le tutoʻatasi o tagata Iutaia. O loo faaalia mai i le faamatalaga a Mataio, na taʻua foʻi e Iesu le ʻau Satukaio. Na latou mananaʻo e faatumauina le tulaga o mea sa iai i lenā vaitaimi. O le toʻatele o sui o le ʻau Satukaio na olioli i le pule na latou maua mai i le malo o Roma. Na matuā lapataʻia e Iesu ona soo ina ia teena aʻoaʻoga, po o le mea faafefete na faaauiluma e na vaega e tolu. (Mata. 16:6, 12) E leʻi leva talu ona taumafai tagata e fai Iesu ma tupu, ae avatu loa e Iesu lenā lapataʻiga.

13, 14. (a) Na faapefea i finauga faapolotiki ma mataupu faalotu ona faapogaia ai faiga sauā ma faiga lē tonu? (e) Aiseā e lē tatau ai ona tali atu ma le sauā i faiga lē tonu? (Tagaʻi i le ata i luga aʻe o le matua.)

 ¹³ Pe a aafia lotu i faiga faapolotiki, e masani ona tulaʻi mai ai faiga sauā. Na aʻoaʻoina e Iesu ona soo e tatau ona latou solitū pe a tulaʻi mai nei tulaga. O le māfuaaga lenā na mananaʻo ai le ʻaufaitaulaga sili ma le ʻau Faresaio e fasioti Iesu. Na latou popole o le a faalogo tagata iā Iesu ma lē toe mulimuli ai iā i latou. Pe afai e tupu lenā mea, o le a lē toe iai sa latou pule i mataupu faalelotu ma faiga faapolotiki. Na latou faapea ane, “Afai tatou te tuu ai pea o ia, o le a faatuatua tagata uma iā te ia, ona ō mai lea o tagata Roma ma aveese o tatou fale ma lo tatou nuu.” (Ioa. 11:48) O lea, na taʻitaʻia ai e le Ositaulaga Sili o Kaiafa le faufauga ina ia fasiotia Iesu.​—Ioa. 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Na aauina atu e Kaiafa fitafita ina ia puʻe Iesu i le pō. Sa silafia e Iesu lenei gaoioiga lē tonu, o lea ina ua fai la latou talisuaga mulimuli ma ona aposetolo, na ia fai atu ai ina ia aumai ni pelu. Na lava pelu e lua e aʻoaʻo atu ai e Iesu iā i latou se lesona tāua. (Luka 22:36-38) Mulimuli ane i lenā lava pō, na faaaogā ai e Peteru se pelu e osofaʻi ai se tasi mai i ē na ō atu e puʻe Iesu. E mautinoa sa matuā ita Peteru i le lē tonu o le gaoioiga sa faia iā Iesu. (Ioa. 18:10) Peitaʻi na faapea atu Iesu iā te ia: “Ia toe sulu lau pelu i lona faamoega, auā o i latou uma e tago i le pelu, e faaumatia i le pelu.” (Mata. 26:52, 53) Na ōgatusa lenā lesona tāua ma le tatalo a Iesu i se taimi muamua atu i lenā pō e faapea, e lē tatau ona avea i latou o ni tagata o le lalolagi. (Faitau le Ioane 17:16.) Ia tuu atu i le Atua e na te faasaʻoina faiga lē tonu.

15, 16. (a) Ua faapefea ona fesoasoani le Afioga a le Atua i Kerisiano e ʻalofia fevaevaeaʻiga? (e) O le ā se tulaga mataʻina e mātauina e Ieova a o silasila mai i le lalolagi?

¹⁵ O le lesona foʻi lenā na aʻoaʻoina e le tuafafine i Europa i saute lea na taʻua muamua. Ua faapea mai o ia, “Ua ou mātauina e lē aumaia e faiga sauā le faamasinotonu. E masani lava o i latou e faaaogā faiga sauā e iʻu lava ina feoti. O le toʻatele foʻi o isi e latou te lagona le feita. Na ou matuā fiafia i le iloaina mai i le Tusi Paia, e na o le Atua e mafai ona aumaia le faamasinogatonu i le lalolagi. O le feʻau lenā ua ou talaʻia mo le 25 tausaga.” Ua lafoaʻia e le uso i Aferika i saute le tao sa ia faaaogā mo “le pelu a le agaga” po o le Afioga a le Atua, a o ia talaʻia atu se feʻau o le filemu i ona tuaoi e tusa lava po o le ā le ituaiga. (Efe. 6:17) Ina ua avea foʻi le tuafafine i Europa tutotonu o se Molimau a Ieova, na faaipoipo atu o ia i se uso mai i se ituaiga sa ʻinoʻino i ai i le taimi muamua. Na mafai e na Kerisiano e toʻatolu ona faia na suiga, ona sa iai iā i latou le faanaunauga ina ia pei o Keriso.

¹⁶ Maʻeu le tāua o na suiga! Ua faatusaina e le Tusi Paia tagata i se sami ua sousou ma e lē mafai ona malū. (Isa. 17:12; 57:20, 21; Faaa. 13:1) E tusa pe e faapogaia e finauga faapolotiki ni tulaga vevesi, fevaevaeaʻiga, ma faiga sauā, ae e tumau pea lo tatou filemu ma le autasi. A o silasila mai Ieova i lo tatou lalolagi fevaevaeaʻi, e mautinoa le matuā faafiafiaina o lona finagalo i le autasi o ona tagata.​—Faitau le Sefanaia 3:17.

17. (a) O ā auala e tolu e mafai ona tatou faatumauina ai le autasi? (e) O le ā o le a tatou iloiloina i le mataupu o loo sosoo mai?

¹⁷ Ua tatou aʻoaʻoina mai i lenei mataupu ni auala se tolu e mafai ona tatou faatumauina ai le autasi o ni Kerisiano: (1) E tatou te maufaatuatuaina o le a faasaʻoina e le Malo o le Atua i le lagi faiga lē tonu, (2) e tatou te lē lagolagoina so o se finauga faapolotiki, ma le (3) e tatou te teena faiga sauā. Peitaʻi, e iai taimi e aafia ai lo tatou autasi ona o le faaituʻau. O le a iloiloina i le mataupu o loo sosoo mai auala e mafai ona tatou manumalo ai i lenei luʻi, e pei ona sa faia e Kerisiano i le uluaʻi senituri.