NA FAAPEFEA ona ou oo i lea tulaga? Seʻi oʻu faamatala atu. Sa ou fanau iā Iulai 29 i le 1929, ma ola aʻe i se nuu i le itumalo o Bulacan i Filipaina. E leʻi tele ni a matou meafaitino auā sa leaga le tulaga tau tamaoaiga o le atunuu. Na gapā se taua a o oʻu talavou. Na nofoia faamalosi e le ʻautau a Iapani le atunuu o Filipaina. Peitaʻi, sa tū mamao ese lo matou nuu ma e matou te leʻi aafia tele i fetauaʻiga a vaegaʻau. E leʻi iai ni a matou leitiō, televise, ma nusipepa. O lea, na pau le auala na matou maua ai tala e faatatau i le taua, o faamatalaga mai i isi tagata.

O aʻu e lona lua i la matou fanauga e toʻavalu. Ina ua valu oʻu tausaga, na ave aʻu e mātua o loʻu tinā e matou te nonofo faatasi. E ui na matou lotu Katoliko, ae na fiafia le tamā o loʻu tinā i isi lotu ma na ia faaputuina lomiga faalotu na ave i ai e ana uō. Ou te manatua na ia faaali mai iā te aʻu tamaʻitusi i le gagana Tagalog na faalialia ai aʻoaʻoga a lotu sesē, faapea se Tusi Paia. Na ou fiafia e faitau le Tusi Paia aemaise lava i Evagelia e fā. O lea, na ou manaʻo ai ou te mulimuli i le faaaʻoaʻoga a Iesu.​—Ioa. 10:27.

Na tuua e ʻautau a Iapani Filipaina i le 1945. O le taimi lenā na mananaʻo ai oʻu mātua ou te toe foʻi atu i lo matou fale. Na uunaʻia aʻu e le tamā o loʻu tinā ou te toe foʻi, o lea na ou alu ai loa.

E leʻi umi ae ō mai se vaega o Molimau a Ieova mai i le taulaga o Angat e talaʻi i lo matou nuu iā Tesema 1945. O se tasi o Molimau matua na asiasi mai i lo matou fale, ma faamatala mai le manatu o le Tusi Paia e faatatau i “aso e gata ai.” (2 Timo. 3:1-5) Na ia valaaulia i matou e auai i se suʻesuʻega faale-Tusi Paia na faia i se aai e lata ane. E leʻi ō oʻu mātua ae na ou alu. E pe tusa ma le 20 tagata na iai, ma o nisi na fai a latou fesili faale-Tusi Paia.

Ou te leʻi malamalama i nisi o mea na latou talanoaina, o lea na ou filifili ai e tuua le nofoaga. Peitaʻi, o le taimi lenā na amata ai loa ona latou usuina se pese o le Malo. Na matuā faagaeetia aʻu i le pese, o lea na ou toe nofo ai loa. Ina ua uma le pese ma le tatalo, na valaaulia uma i matou e auai i se sauniga e faia i Angat i le Aso Sa na sosoo ai.

 O le toʻatele o i matou sa savavali i le pe tusa ma le lima maila (8 km) i le sauniga na faia i le fale o le aiga o Cruz. Na ou maofa ona e oo lava i tamaiti lāiti na aofia ai i le toʻa 50 o ē na auai, na fai a latou tali i mataupu loloto o le Tusi Paia. Ina ua mavae isi sauniga na ou auai ai, na valaaulia aʻu e le uso o Damian Santos i se tasi pō ou te moe i lo latou fale. O ia o se paeonia matua ma na avea muamua ma pulenuu. Na alu lenā pō o ma talanoa e faatatau i le Tusi Paia.

O le toʻatele o i matou i le taimi lenā na vave ona talia upu moni faavae o le Tusi Paia. Ina ua mavae ni nai sauniga, na fesili mai uso i nisi o i matou, “Po ua outou fia papatiso?” Na ou tali atu, “Ioe, o lea lava.” Na ou iloa ua leva ona ou manaʻo ou te “pologa mo le matai, o Keriso lea.” (Kolo. 3:24) Na matou ō atu i se vaitafe na latalata ane, ma e toʻalua i maʻua na papatiso ai iā Fepuari 15, 1946.

Na matou iloa o le avea ai ma Kerisiano papatiso, na manaʻomia ona matou faaaʻoaʻo iā Iesu e ala i le talaʻi atu e lē aunoa. O loʻu faia faapea na lē fiafia ai loʻu tamā ma na faapea mai, “E te laʻitiiti tele e te alu e te talaʻi. E lē faapea a faatofu oe i le vai ona avea ai lea o oe ma tagata talaʻi.” Na ou faamatala i ai o le finagalo o le Atua ia tatou talaʻi atu le tala lelei o le Malo o le Atua. (Mata. 24:14) Na ou faapea atili atu, “E tatau ona ou faataunuu laʻu tautoga i le Atua.” O le taimi lenā na fai mai ai e loʻu tamā upu faamataʻu na ou taʻua i le amataga. Ioe, na matuā taumafai malosi e taofia aʻu mai i le alu e talaʻi. O le taimi muamua lenā na ou tuua ai ni mea ina ia tuliloa oʻu sini faaleagaga.

Na valaaulia aʻu e le aiga o Cruz e matou te nonofo faatasi i Angat. Na la faalaeiauina aʻu ma lo la afafine laʻitiiti o Nora e avea ma paeonia. Na amata faatasi la ma auaunaga paeonia iā Novema 1, 1947. Na paeonia Nora i se isi taulaga ae na faaauau ona ou talaʻi i Angat.

I le tausaga lona tolu o laʻu paeonia, na faia ai e le uso o Earl Stewart o se uso mai i le ofisa o le lālā, se lauga i le silia i le 500 tagata i se nofoaga faitele i Angat. Na fai lana lauga i le faa-Peretania, ma ina ua uma na ou faia se autaluga o lana lauga i le gagana Tagalog. E na o le fitu tausaga na ou aʻoga ai i aʻoga a le malo, ae na masani ona tautatala faa-Peretania oʻu faiaʻoga. O le isi vala na fesoasoani i laʻu faa-Peretania, ona o le tele o lomiga na ou suʻesuʻeina na lomia i le gagana Peretania. Na utiuti lomiga faale-Tusi Paia na maua i le gagana Tagalog. O lea, na lava lenā ou te malamalama ai i le faa-Peretania e faaliliu ai le lauga a le uso o Stewart ma isi lauga mulimuli ane.

I le aso lea na ou faaliliuina ai le lauga a le uso o Stewart, na ia faailoa mai ai i faapotopotoga i lea vaipanoa o loo mananaʻo le ofisa o le lālā e valaaulia se uso paeonia se toʻatasi pe toʻalua ina ia auauna i le Peteli. O le fuafuaga ina ia fesoasoani i le lālā a o auai atu misionare i le fono i le 1950 o le Theocracy’s Increase i Niu Ioka i le Iunaite Setete. O aʻu le isi uso na valaaulia. O lea na ou tuua ai se isi siʻomaga na ou masani ai ina ia fesoasoani i galuega i le Peteli.

Na ou taunuu i le Peteli iā Iuni 19, 1950, ma amata ai i loʻu faaeaga fou. O le fale Peteli sa iai, o se fale tuai telē na siʻomia i laau tetele na tū i se fanua e lua ma le ʻafa eka (1 ha). E pe tusa ma le toʻa 12 uso nofofua na auauna ai i inā. Na ou fesoasoani i le umukuka i le taeaopō. E pe tusa o le tā o le iva na ou galue ai i le faletāmea e auli lavalava. E faapena foʻi laʻu faasologa i aoauli. Ina ua toe foʻi mai misionare mai i le fonotaga faavaomalo, sa faaauau pea ona ou auauna i le Peteli. Na tofia aʻu e tāʻai lomiga e aauina atu i le meli, saunia tusiga, ma galue o se talitelefoni. Na ou faia so o se mea na tofia aʻu e fai.

I le 1952, na matuā faagaeetia aʻu ina ua matou maua ma isi uso e toʻaono mai i Filipaina le valaaulia mo le vasega lona 20 o le Aʻoga o Kiliata. O le tele o mea na matou vāai ma matou tofo i ai i le Iunaite Setete, na fou iā i matou ma e lē masani ai. O le mea moni, na matuā eseese lava ma mea na ou masani ai i lo matou nuu laʻitiiti.

O se faataʻitaʻiga, na tatau ona matou faamasani e faaaogā meafale faaonapōnei ma isi mea e matou te leʻi masani ai. O le tau foʻi na matuā ese lava mai i lo matou atunuu. I se tasi taeao ina ua ou alu i fafo ma le fale, na ou vaaia ai laufanua ua paʻepaʻe faasoloatoa. O le taimi muamua lea ua ou vaai ai i le  kiona. Na sosoo ai lea ma loʻu lagonaina o le mālūlū, o se mālūlū uiga ese!

Peitaʻi, e itiiti na fetuunaʻiga pe a fua i loʻu matuā olioli i toleniga matagofie i Kiliata. E maʻeu le lelei o le aʻoaʻo a uso na avea ma faiaʻoga. Na matou aʻoaʻoina foʻi le auala e faia ai ni saʻiliʻiliga ma suʻesuʻega uigā. Na matuā fesoasoani lava le toleniga i Kiliata e faamalosia ai loʻu itu faaleagaga.

Ina ua uma loʻu faauuga, na tofia aʻu mo se taimi e auauna o se paeonia faapito i le Bronx i le aai o Niu Ioka. O lea, ina ua oo iā Iulai 1953, na ou auai i le fonotaga o le New World Society lea na faia i le vaega lea o le aai. Ina ua māeʻa le fonotaga, na ou toe foʻi loa i se tofiga i Filipaina.

Na faapea mai uso i le ofisa o le lālā: “O lea ua tofia oe e galue o se ovasia o le matagaluega.” O lenā faaeaga na ou maua ai se isi avanoa e mulimuli ai i tulaga aao o le Matai, o lē na malaga i aai ma taulaga e mamao ina ia fesoasoani i mamoe a Ieova. (1 Pete. 2:21) Na tofia aʻu i se matagaluega lea e aofia ai se vaega telē o Luzon, o le motu pito i telē lea i Filipaina. Na aofia ai itumalo o Bulacan, Nueva Ecija, Tarlac, ma Zambales. Ina ia ou asia nisi o aai, na tatau ona ou sopoʻia mauga gaoā o Sierra Madre. E leai ni auala mo femalagaaʻiga mo le lautele i nei nofoaga. O le iʻuga, sa ou talosaga atu i ave loli pe mafai ona ou nofo i luga o uta laau na laʻu i a latou loli tetele. O le tele o taimi na latou faataga aʻu, ae na matuā faigatā le tiʻetiʻe i luga o uta laau.

O le tele o faapotopotoga na iai e lāiti ma e fou. O lea, na talisapaia ai e uso pe a ou fesoasoani iā i latou i le faamaopoopoina o sauniga ma talaʻiga i se tulaga e sili atu ona lelei.

Mulimuli ane, na tofia aʻu i se matagaluega na aofia ai le vaipanoa atoa o Bicol. O lenā matagaluega sa faia aʻe i le tele o ni vaega maotua e leʻi oo muamua i ai le talaʻiga, ma na galulue ai paeonia faapito. I se tasi fale, e pau le falelētaʻua na iai o se pū i le palapala na faalalava ai i luga ni laau se lua i le ogatotonu. Ina ua ou tū i luga o laau, na paʻuʻū ifo laau i totonu o le pū ma ou paʻū atu ai ma aʻu. Na umi se taimi o tau faamamā loʻu tino ma sauni mo le ti o le taeao.

A o oʻu auauna i lenā faaeaga, na amata ona ou mafaufau iā Nora, lea na amata lana paeonia i Bulacan. O le taimi lenā sa paeonia faapito ai Nora i le aai o Dumaguete, ma na ou alu e asi o ia. Na ma fetusiaʻi mo sina taimi, ma na ma faaipoipo i le 1956. O le vaiaso muamua talu ona ma faaipoipo, na ma asiasi ai i se faapotopotoga i le motu o Rapu Rapu. Na tatau ona ma aʻea mauga ma savavali i le tele o taimi, ae e maʻeu lo ma olioli o se ulugalii faaipoipo i le auauna mo uso i na nofoaga maotua!

Ina ua mavae le pe tusa ma le fā tausaga i le galuega femalagaaʻi, na maua loa la ma valaaulia e auauna i le ofisa o le lālā. O lea, iā Ianuari i le 1960 na amata ai la ma auaunaga umi i le Peteli. A o faagasolo taimi, e tele mea na ou aʻoaʻoina mai i le auauna faatasi ma uso na taulimaina tiute tauave mamafa, ma e eseese tofiga na auauna ai Nora i le Peteli.

A o oʻu iai i le Peteli, na ou maua le faamanuiaga o le molimauina o le faatuputeleina o le galuega talaʻi i Filipaina. Ina ua ou faatoʻā sau i le Peteli o se uso talavou nofofua, e pe tusa ma le 10,000 tagata talaʻi na iai i le atunuu atoa. I le taimi nei, ua silia ma le 200,000 tagata talaʻi i Filipaina faatasi ai ma le faitau selau o tagata Peteli o loo auauna e lagolagoina le galuega talaʻi.

A o faatuputeleina le galuega i le faagasologa o tausaga, na iʻu ina lāiti fale na iai mo le Peteli. Na talosaga mai le Vaega Pule iā i matou e saʻili se fanua ina ia fausia ai se fale fou e telē atu. Na ma ō loa ma le ovasia o le fale lomitusi i aiga na tuaoi ma le lālā, e fesili i ai po o iai se isi o fia faatau ese sona fanua. E leʻi mananaʻo i ai o matou tuaoi, ma na faapea mai se tasi o i latou: “O matou o tagata Saina, e lē faatau ese o matou fanua. Ae e matou te faatauina mai fanua o isi.”

Peitaʻi, i se tasi aso na faafuaseʻi ona fesili mai se tasi o tuaoi pe e matou te mananaʻo e faatau lona fanua, ona o le a siitia atu i le Iunaite Setete. O le amataga lenā o mea na tutupu na matou matuā maofa ai. Na sosoo ai ma le manaʻo o le isi tuaoi e faatau mai lona fanua, ma na ia faalaeiau isi tuaoi e faia foʻi faapea. Na iʻu lava foʻi ina matou faatauina mai le fanua o le tuaoi lea na faapea mai “O matou o tagata Saina, e lē faatau ese o matou fanua.” I se taimi puupuu, na matuā faalautele atu fanua o le lālā, e sili atu i le faatolu. Na ou mautinoa o le mea lenā na finagalo i ai Ieova le Atua.

I le 1950, o aʻu lava le sui pito i laʻitiiti i le aiga Peteli. Ae o le taimi lenei o i maʻua ma laʻu avā sui pito i matutua o le aiga. E leai se mea ou te salamō ai i loʻu mulimuli i le Matai i so o se mea e na te faasino i ai aʻu. E moni na tuli ese aʻu e oʻu mātua mai i lo latou fale, ae ua foaʻi mai e Ieova se aiga toʻatele o uso talitonu. Ou te matuā mautinoa e saunia e Ieova mea uma e tatou te manaʻomia, e tusa lava po o le ā le tofiga e tatou te mauaina. E ma te matuā talisapaia ma Nora sauniuniga alofa uma a Ieova, ma e ma te faalaeiauina isi ina ia tofotofo iā Ieova.​—Mala. 3:10.

Na valaaulia e Iesu se aolafoga e igoa iā Mataio Levi e faapea: “Ia e mulimuli mai iā te aʻu.” O le ā le tali atu a Mataio? “Ona tuua loa lea e ia o mea uma lava, ae alu ma mulimuli atu iā [Iesu].” (Luka 5:27, 28) Na ou mauaina foʻi lenā avanoa ma ou te matuā faalaeiauina isi ina ia latou faia faapea, ma tofo ai i le tele o faamanuiaga.