1. Faamatala mea na tutupu ina ua faatafunaina Ierusalema.

I LE 607 T.L.M., na osofaʻia ai le aai o Ierusalema e le ʻautau tele a Papelonia i lalo o le taʻitaʻiga a le tupu o Nepukanesa II. E tusa ai ma le tele o le toto na faamasaaina, ua taʻua i le Tusi Paia: “Na fasiotia [e Nepukanesa] o latou tauleleʻa i le pelu i le fale o lo latou malumalu, e leʻi alofa mutimutivale o ia i le tauleʻaleʻa po o le taupou, o le tagata matua po o lē e ulusinā. . . . Ua ia susunuina le fale o le Atua moni, ma lepeti le pā o Ierusalema; ua latou susunuina foʻi i le afi o ʻolo uma e nonofo ai ma mea matagofie uma, ina ia faatamaʻia ai mea uma lava.”​—2 No. 36:17, 19.

2. O le ā le lapataʻiga na avatu e Ieova, ma o le ā o le a oo i tagata Iutaia?

² Sa lē tatau ona faateʻia tagata o le aai ina ua faatafunaina Ierusalema. I le tele o tausaga, na lapataʻia ai e perofeta a le Atua tagata Iutaia afai e faaauau ona latou teena le Tulafono a le Atua, o le a osofaʻia i latou e Papelonia. E toʻatele tagata Iutaia o le a fasiotia i le pelu, ma o so o se tasi e sao mai ai, atonu o le a faaaunuua i Papelonia i lona olaga atoa. (Iere. 15:2) Sa faapeʻī le olaga o ē na faaaunuua? Pe e iai se mea na tupu i Kerisiano e talitutusa ma le faaaunuua i Papelonia? Pe afai e iai, o anafea na tupu ai?

3. Na faapefea ona ese le tulaga o ē na faaaunuua i Papelonia, mai i le tulaga o Isaraelu a o nofo pologa i Aikupito?

³ Na taunuu moni mea na valoia e perofeta. E ala iā Ieremia, sa faailoa atu e Ieova i ē o le a faaaunuua ia talia lo latou tulaga fou ma faaaogā tatau. Na fetalai o ia: “Ia outou fau fale [i Papelonia] ma nonofo ai, ma ia totō togālaau ma aai i o latou fua. Ia outou saʻili foʻi i le filemu o le aai na ou ave faapagota i ai outou, ma ia tatalo iā Ieova mo le aai, auā o lona filemu e tou te filemu ai foʻi.” (Iere. 29:5, 7) O ē na gauaʻi i le finagalo o le Atua, na ola i ni olaga masani a o iai i Papelonia. Na faataga e ē na ave faapagotaina i latou, ina ia taulima e i latou lava le tele o a latou mataupufai. Na saʻoloto ona latou feoaʻi solo i totonu o le atunuu. Sa avea Papelonia ma taulaʻiga o fefaatauaʻiga ma faiga faapisinisi i le lalolagi i aso anamua. Ua iloa mai i tusitusiga na maua mai i toegamea, e toʻatele tagata Iutaia na lelei i le fefaatauaʻiga o oloa, a o isi na avea o ni tufuga tomai i le faia o mea eseese. O nisi tagata Iutaia sa lelei lo latou tamaoaiga. Na matuā ese lava la le tulaga o ē na faaaunuua i Papelonia, mai i le tulaga o tagata Isaraelu a o nofo pologa i Aikupito i senituri na muamua atu.​—Faitau le Esoto 2:23-25.

4. E ese mai i tagata Isaraelu na fouvale, o ai isi na aafia i le faaaunuua ai i Papelonia, ma aiseā na lē mafai ai ona latou faatino le tele o mea na manaʻomia mai i le Tulafono?

⁴ E ui na tausia manaʻoga faaletino o tagata Iutaia na faaaunuua, ae faapefea o latou manaʻoga faaleagaga? Ua faatafunaina le malumalu o Ieova ma le fata faitaulaga, ma ua lē toe maopoopo le faatinoina o le faiva faaositaulaga. Na aofia ai i ē na faaaunuua, nisi o auauna faamaoni a le Atua e leʻi tatau ona faasalaina, peitaʻi na saisaitia faatasi i latou ma isi tagata uma o le nuu. E ui i lea, na latou faia le mea e gata ai lo latou mafai ina ia tausia le Tulafono a le Atua. O se faataʻitaʻiga, a o iai i Papelonia Tanielu ma ana aumea e toʻatolu, o Sataraka, Mesako, ma Apeteniko, na latou taumamao mai i meaʻai na faasā ona aai ai tagata Iutaia. E tatou te iloa foʻi na tatalo e lē aunoa Tanielu i le Atua. (Tani. 1:8; 6:10) Peitaʻi, e lē o mea uma na manaʻomia mai i le Tulafono, na mafai ona faatino e tagata Iutaia e matataʻu i le Atua, ona na pulea i latou e se malo faapaupau.

5. O le ā le faamoemoe na folafola atu e Ieova i ona tagata, ma aiseā e mataʻina ai lenā folafolaga?

⁵ Po o le a mafai ona toe tapuaʻi atu tagata Isaraelu i le Atua i se auala atoatoa e na te taliaina mai? I lenā taimi, e foliga mai sa lē mafai ona tupu lenā mea. E lē faasaʻolotoina e Papelonia tagata e latou te aveina faapagota. E ui i lea, e leai se mea e faigatā iā Ieova le Atua. Na ia folafola atu o le a faasaʻolotoina ona tagata, ma o le mea lenā na tupu. E leai se folafolaga a le Atua e lē taunuu.​—Isa. 55:11.

6, 7. Aiseā ua tatau ai ona toe fetuunaʻi lo tatou malamalamaga e faatatau i le saisaitia o Kerisiano i Papelonia?

⁶ Pe na iai se taimi na oo ai Kerisiano i se tulaga e talitutusa ma le faaaunuua o tagata Iutaia i Papelonia? O le tele o tausaga na taʻua ai i lenei lomiga, na amata ona saisaitia auauna a le Atua i aso nei i Papelonia le Aai Tele i le 1918, ae na faasaʻolotoina i le 1919. Peitaʻi, ona o māfuaaga o le a talanoaina i lenei mataupu ma le mataupu o sosoo mai, ua manaʻomia ai ona toe fetuunaʻi lo tatou malamalamaga.

⁷ Ia mafaufau i le manatu lenei: o Papelonia le Aai Tele o le emepaea lea o lotu sesē i  le lalolagi aoao. O lea, pe ana faapea na saisaitia tagata o le Atua i Papelonia i le 1918, sa tatau la ona latou nofo pologa i lotu sesē i lenā taimi. Peitaʻi, e manino mai i mea moni na tutupu a o leʻi taitai oo i le Taua Muamua a le Lalolagi, e leʻi nofo pologa auauna faauuina a le Atua i Papelonia le Aai Tele, ae ua amata ona saʻoloto mai ai. E moni na feagai le ʻaufaauuina ma sauāga a o faagasolo le Taua Muamua a le Lalolagi, peitaʻi o na sauāga na faapogaia e taʻitaʻi o malo, ae e lē o Papelonia le Aai Tele. O lea, e foliga mai la e lē o le 1918 na amata ai ona saisaitia tagata o Ieova i Papelonia le Aai Tele.

8. Faamatala le auala na faasolosolo ona faaleagaina ai le faa-Kerisiano moni. (Tagaʻi i le ata i luga aʻe o le matua.)

⁸ I le Penetekoso 33 T.A., e faitau afe tagata Iutaia ma ē liulotu na faauuina i le agaga paia. O nei Kerisiano fou na avea ma “se vaega ua filifilia, o ositaulaga ua avea ma tupu, o le nuu paia, o tagata ua faapitoa mo le Atua.” (Faitau le 1 Peteru 2:9, 10.) A o soifua le ʻauaposetolo, sa faaauau ona latou puipuimalu faapotopotoga o tagata o le Atua. Peitaʻi, na aliaʻe mai ni tane na “faauiga sesē mea, ina ia fetoso ese ai soo e mulimuli atu iā i latou,” aemaise lava ina ua maliliu uma le ʻauaposetolo. (Galu. 20:30; 2 Tesa. 2:6-8) O le toʻatele o nei tane na iai o latou tofiga i totonu o faapotopotoga. O nisi sa auauna o ni ovasia, ae na mulimuli ane avea ma epikopō. O le taimi lenā na aliaʻe mai ai se vaega faapitoa o taʻitaʻi lotu, e ui lava na fetalai Iesu i ona soo: “O le ʻauuso uma outou.” (Mata. 23:8) O nei tane na iai tofiga i le faapotopotoga na taaʻina i filosofia a Aristotle ma Plato, sa latou aʻoaʻoina aʻoaʻoga sesē a lotu ma faasolosolo ai ona suia aʻoaʻoga mamā o le Afioga a le Atua.

9. (a) Na faapefea ona amata ona galulue faatasi le lotu Kerisiano ua liliu ese mai i le upu moni, ma le malo o Roma? (e) O le ā le iʻuga?

⁹ I le 313 T.A., na pulea ai e le emeperoa o Konesetatino le emepaea faapaupau o Roma, ma na ia taliaina faaletulafono le lotu Kerisiano ua liliu ese mai i le upu moni. Sa amata loa ona galulue vavalalata le lotu ma le malo o Roma. O se faataʻitaʻiga, sa faia e Konesetatino se fono faatasi ma taʻitaʻi lotu lea na taʻua o le Fono i Naisia. Ina ua māeʻa lenā fono, sa faasala e le emeperoa se patele e igoa iā Ariu e faaaunuua, ona e leʻi talitonu lea patele o Iesu o le Atua. Mulimuli ane, na avea Teotosi ma emeperoa o Roma, ma avea ai loa le Lotu Katoliko ma lotu aloaʻia a le emepaea o Roma. Ua taʻua e tusitala o le talafaasolopito, na avea le emepaea faapaupau o Roma ma Kerisiano i le taimi o le emeperoa o Teotosi. Ae o le mea moni, e oo ane i le taimi lenā ua talia e Kerisiano ua liliu ese mai i le upu moni, aʻoaʻoga faapaupau. O lona uiga, ua avea i latou ma vaega o Papelonia le Aai Tele. Peitaʻi, sa iai pea nisi Kerisiano faauuina faamaoni. Sa pei i latou o saito ia na taʻua e Iesu. Sa faia e nei Kerisiano faamaoni le mea e gata ai lo latou mafai ina ia tapuaʻi i le Atua, peitaʻi e leai se tasi na faalogo i a latou faamatalaga. (Faitau le Mataio 13:24, 25, 37-39.) Sa saisaitia moni lava i latou i Papelonia!

10. Aiseā na amata ai ona fesiligia e tagata lotofaamaoni aʻoaʻoga a le lotu?

¹⁰ Peitaʻi, i le faitau selau tausaga talu ona maliu Keriso, na mafai e le toʻatele o tagata ona faitau le Tusi Paia i le gagana Eleni po o le faa-Latina. Sa mafai la ona latou faatusatusa aʻoaʻoga a le Afioga a le Atua, ma aʻoaʻoga a le lotu. E faavae mai i mea na latou faitau ai i le Tusi Paia, na  teena ai e nisi o i latou talitonuga e lē faale-Tusi Paia a le lotu. Peitaʻi, na matuā lamatia ai o latou ola pe a latou faamatala atu i isi.

11. Na faapefea ona pulea e taʻitaʻi lotu le faaaogāina o le Tusi Paia?

¹¹ A o faagasolo taimi, e toʻatele tagata e leʻi malamalama i gagana na tusia ai le Tusi Paia, ma na faasā e le lotu taumafaiga ina ia faaliliu le Afioga a le Atua, i gagana na tautatala ai le toʻatele. O le iʻuga, e na o taʻitaʻi lotu ma nisi tagata atamamai na mafai ona faitauina le Tusi Paia, e ui e lē o taʻitaʻi lotu uma na lelei le faitau ma le tusitusi. Na matuā faasalaina so o se tasi na tetee i mea na aʻoaʻoina e le lotu. Sa tatau i auauna faauuina faamaoni a le Atua ona faapotopoto faatasi ma le faautauta i ni vaega, pe afai e mafai. I le pei o le tulaga na iai ina ua faaaunuua tagata Iutaia i Papelonia, e leʻi mafai e ē faauuina o “ositaulaga ua avea ma tupu,” ona faatino i se auala maopoopo la latou faiva faaositaulaga. Na matuā saisaitia tagata i le pule malosi a Papelonia le Aai Tele.

12, 13. O ā vala e lua na faasolo ai ina lē toe malosi le pule a Papelonia le Aai Tele? Faamatala.

¹² Po o le a mafai ona saʻoloto Kerisiano moni e tapuaʻi atu i le Atua i le auala e na te taliaina mai? Ioe! Na amata ona tau ataata mai le malamalama faaleagaga ma ati atu i le pōuliuli, ona o ni vala tāua se lua. Muamua, e oo ane i le pe ā o le 1450 ua maua masini lomitusi. A o leʻi maua masini lomitusi, sa faia kopi o le Tusi Paia e ala i le kopi lima, ma e leʻi faigofie. Sa seāseā maua ni kopi o le Tusi Paia ma sa taugatā. E sefulu masina na mafai ona faaalu e se tagata tomai e toe tusia tusi, ina ia kopi lima se kopi e tasi o le Tusi Paia! Sa taugatā foʻi paʻu o manu na faaaogā e toe tusia ai kopi  o le Tusi Paia. Ae i se faaeseesega, pe a faaaogā se masini lomitusi ma ni pepa, e mafai e se tagata tomai i le faaaogāina o masini lomitusi, ona ia lomia le silia i le 1,300 itulau i le aso e tasi.

¹³ O le vala tāua lona lua, o le filifiliga lea a ni tane lototetele i le amataga o le senituri lona 16, ina ia faaliliu le Afioga a le Atua i gagana na tautatala ai tagata. O le toʻatele o le ʻaufaaliliu na matuā lamatia o latou ola. Na matuā lē fiafia ai le lotu. Aiseā? Talu ai na latou popole ona pe afai e faitau e tane ma fafine lotofaamaoni le Tusi Paia i a latou lava gagana, o le a amata ona tuufesili: ʻO fea o le Tusi Paia o loo taʻua ai le aʻoaʻoga o le pulekatolio? O fea o le Tusi Paia o loo taʻua ai e tatau i se tasi ona totogi tupe i se patele ina ia fai le misasā mo se tagata ua maliu? O fea o le Tusi Paia o loo taʻua ai pope ma katinale?’ O le tele o aʻoaʻoga sesē a le lotu sa faavae mai i filosofia a Aristotle ma Plato, o ni tane na soifua i le faitau selau o tausaga a o leʻi fanau mai Iesu. Na matuā feita taʻitaʻi lotu ina ua fesiligia i latou e tagata. Sa faasalaina i le oti tane ma fafine na tetee i a latou aʻoaʻoga. Na mananaʻo taʻitaʻi lotu e taofi tagata mai i le faitauina o le Tusi Paia ma fesiligia le lotu, ma na taulau taumafaiga a taʻitaʻi lotu i le tele o taimi. E ui i lea, sa iai ni nai tagata lototetele na mumusu e pulea i latou e Papelonia le Aai Tele. Na latou maua le upu moni mai i le Afioga a le Atua, ma na mananaʻo ia aʻoaʻoina atili nisi mea. Na lata mai le taimi e saʻoloto ai mai i lotu sesē.

14. (a) O le ā na faia e tagata na galala mo upu moni o le Tusi Paia? (e) Faamatala saʻiliʻiliga a le uso o Russell mo le upu moni.

¹⁴ O le toʻatele o ē na galala mo upu moni o le Tusi Paia, na sosola atu i atunuu e leʻi malosi tele ai pulega a le lotu. Na latou mananaʻo e faitau, suʻesuʻe, ma talanoa ma isi e aunoa ma le taʻu atu e taʻitaʻi lotu o mea e tatau ona latou talitonu i ai. O se tasi o na atunuu, o le Iunaite Setete, lea na amata ai e Charles Taze Russell ma nisi o ana aumea, ona faaauau ona suʻesuʻe ma le māeʻaeʻa le Tusi Paia i le 1870. I le amataga, o le sini o le uso o Russell, o le faamautinoa lea po o lē fea lotu autū na aʻoaʻoina le upu moni. Na ia faatusatusa ma le totoʻa aʻoaʻoga a le tele o lotu eseese, e oo lava i lotu e lē faa-Kerisiano, ma aʻoaʻoga a le Tusi Paia. E leʻi umi ae ia iloaina e leai ma se lotu na mulimuli atoatoa i le Afioga a le Atua. I se tasi taimi, na feiloaʻi ai Russell ma nisi o taʻitaʻi lotu ma lona faamoemoe, o le a talia e nei tane upu moni na latou mauaina ma ana aumea mai i le Tusi Paia, ma aʻoaʻo atu i a latou ʻaulotu. E leʻi taliaina e taʻitaʻi lotu. E leʻi umi ae iloa e nei Tagata Aʻoga o le Tusi Paia, e lē mafai ona latou tapuaʻi i le Atua faatasi ma ē ua avea ma vaega o lotu sesē.​—Faitau le 2 Korinito 6:14.

15. (a) O anafea na amata ai ona saisaitia Kerisiano i Papelonia le Aai Tele? (e) O ā fesili o le a taliina i le mataupu o loo sosoo mai?

¹⁵ Ua tatou iloa mai i lenei mataupu, na amata ona saisaitia Kerisiano moni i Papelonia ina ua faatoʻā mavae le maliu o le aposetolo mulimuli. Peitaʻi, ua lāgā nisi o fesili: O ā ni faamaoniga atili e iloa ai na amata ona saʻoloto le ʻaufaauuina mai i Papelonia le Aai Tele ma lē toe nofo pologa ai, a o leʻi taitai oo i le 1914? Pe e moni na lē fiafia le finagalo o Ieova i ana auauna ona ua tau lē faia le galuega talaʻi a o faagasolo le Taua Muamua a le Lalolagi? Pe na iai nisi o o tatou uso e leʻi tumau i le solitū faa-Kerisiano i lenā vaitaimi, ma latou lē maua ai le finagalo malie o Ieova? Pe afai na amata ona saisaitia Kerisiano i lotu sesē ina ua maliliu le ʻauaposetolo, o anafea la na latou saʻoloto ai? E tāua tele nei fesili, ma o le a taliina i le mataupu o loo sosoo mai.