Masada—Pe o se Faamaoniga lea Faapea ua Uma ona Afio mai le Mesia?

O LE toto masaa i le igoa o le lotu ua avea o se mala e tupu soo i le talafaasolopito. E leai lava se mea sa ese ai Masada, ona o ē na puipuia o ia sa iai o latou uunaiga malolosi faalotu. Afai e te asiasi atu i mea na eliina i Masada, e mafai ona e vaaia ai ni faatafunaga o se sunako o i inā sa feiloai ai tagata faasauā mo le tapuaiga ma ituaiga o taelega sa faaaogā mo le faamamāina faalotu.

Ua maua ai foi i Masada ni toega o le Tusi Paia. Atonu o le a e tau manatu faapea, e faapefea ona faatusatusa atu le feau faale-Tusi Paia na maua e tagata faasauā, ma lea o loo tatou faitau ai i le Tusi Paia i aso nei? Na tusi Dr. Yigael Yadin, i lana tusi Masada, e uiga i le uluai mea o na mea na maua:

“O se suesuega vave i lena taimi na faaalia ai loa ia i matou faapea o se toega lenei mai le Tusi o Salamo, ma sa oo lava ina mafai ona matou iloa ai mataupu: le vaega e amata mai i le Salamo 81 e oo i le Salamo 85. . . . Sa mafai lava ona iloa aso e aunoa ma sina faaletonu. Sa matuā lē mafai ona faapea e mamao tele atu na i lo o le tausaga e 73 TA, le tausaga na paʻū ai Masada. . . . O lenei vaega mai le Tusi o Salamo, i le pei o isi tusi taai faale-Tusi Paia na matou maua mulimuli ane, e toetoe lava tutusa lelei . . . ma le mau o tusi faale-Tusi Paia ia o loo tatou faaaogā i aso nei.”

E foliga mai, sa talitonu tagata faasauā faapea o le Tusitala Tauatua o Tusitusiga Eperu o le a faamanuia la latou fou faasaga ia Roma. E pei ona faamatalaina e The Universal Jewish Encyclopedia e faapea: “O le maelega valea o tagata Iutaia i le Taua Sili faasaga ia Roma (66-73 T.A.) na faamalosia e ala i lo latou talitonu faapea ua latalata mai le vaitaimi faa-Mesia. O le leiloa o le Malumalu sa na ona faateleina ai taumatematega faatatau i le afio mai o le Mesia.”

Le Afio mai o le Mesia

“O tagata Iutaia sa aasa mo le Mesia,” ua taʻua ai e The Encyclopedia of Religion, “sa masani ona faavae ai a latou faatatauga i le Tusi o Tanielu.” E moni, na valoia e le perofeta Eperu o Tanielu le afio mai o le “Mesia le Taʻitaʻi.” (Tanielu 9:25, NW) I isi faamatalaga e lua, na faapea mai ai Tanielu o le a avea le Taʻitaʻi faa-Mesia ma Pule o le lalolagi ma faapea o le a faaumatia e Lona Malo malo uma faaletagata e tetee atu i ai.—Tanielu 2:44; 7:13, 14.

Sa lagona e tagata fouvale o le fou a Iutaia i le uluai senituri faapea ua oo mai le taimi mo le faataunuuina o nei vaaiga faavaloaga. “O se isi mea na i lo o mea uma sa faagaee ai i latou i le taua,” na taʻua ai e Josephus, “[o le talitonuga] faapea i lena taimi o se tasi mai i lo latou atunuu o le a avea ma pule o le lalolagi.” Ae na valoia e Tanielu faapea e tatau ona muai “fasiotia” le Taʻitaʻi faa-Mesia ma pe a mavae lona maliu, ona faaumatia ai lea o Ierusalema ma lona malumalu e ‘le nuu o le isi taʻitaʻi o lē o le a maliu mai.’—Tanielu 9:25, 26.

Manatu Faa-Iutaia i le Pulega a Nuu Ese

O Iutaia i le uluai senituri sa vaevaeina i le va o ni nai tagata mauoa ma le toatele o tagata matitiva. O nisi tagata Iutaia mauoa, ae maise lava i le au Satukaio ma Faresaio, sa latou faatāuaina le pule lea na tuuina atu  e Roma ia i latou i le laueleele, ma na latou ʻinoʻino ai i tagata lautele. I lea, sa latou teena ai so o se manatu e uiga i se fouvalega, ae na i lo lea, sa latou galulue ai e faia ni fesootaiga filemu ma Roma.—Luka 16:14; 19:45, 46; Ioane 2:14; 7:47-49; 11:47, 48.

I le isi itu, sa puapuagatia tagata Iutaia lautele i lalo o avega mamafa o lafoga a Roma ma mai o latou lava tagatanuu sauā. Sa leai se faamafanafanaga na latou maua i lalo o le mea sa taʻua o le Pax Romana (Filemu Faa-Roma) ae sa mananao i se suiga. O lenei feteenaiga o faanaunauga na iʻu i se fetauaiga sivili sili ona matautia. “O se tasi vaega sa pulunaunau atu i le pulega,” na tusi ai Josephus, “a o le isi i faiga sauā ma le gaoia o mea mai tagata mauoa.”

Mo se faaaʻoaʻoga, o tagata faasauā sa vetea ma fasiotia uso Iutaia ma taʻutonuina nei faiga tau faamataʻu faapea o se faasalaga o tagata Iutaia o ē atonu sa galulue felagolagomai ma Roma. O se rapi o le senituri lona lua, o Johanan ben Torta, na taʻua maia lenei pogai mo le mala na oo atu i luga o tagata Iutaia i le uluai senituri: “Sa latou matuā naunau i tupe ma ʻinoʻino le tasi i le isi.”

E lē o se mea e ofo ai faapea o na tagata Iutaia o ē sa matataʻu moni i le Atua sa faanaunau mo le aliali mai o le Mesia, o lē sa latou faamoemoe o le a lafotuina le pulega a Roma ma faavae se Malo faamasino tonu o le Atua. Ae o tagata lē pulea sa faaaogāsese i nei faamoemoe.

Mesia Pepelo

Pe tusa ma le tausaga e 33 T.A., na faamanatu atu ai e se taʻitaʻi Iutaia e igoa ia Kamalielu i uso o ē na pule i Ierusalema: “A o leʻi oo i ia aso . . . na tulai mai ai Iuta le Kalilaia i ona po o le tusigaigoa, ma na ia taʻitaʻiese tagata ia mulimuli ia te ia. Ae ui i lea, na maliu lena tagata, ma sa faataapeapeina solo i latou uma lava o ē na usiusitai ia te ia.”—Galuega 5:36, 37, NW.

“O le tusigaigoa” lea na iʻu ai i le fou a Iuta sa faamaopoopoina i le 6 T.A. mo le fuafuaga e aoina ai lafoga mo Roma. Ua taʻu mai e Josephus ia i tatou faapea sa folafola e Iuta faapea o tagata Iutaia “o ni tagata palaaai pe afai sa latou gauai i le totogiina o lafoga i tagata Roma.” O le igoa Iuta (Judas) e sau mai i le igoa Iuta (Judah), ua manatu i ai faapea sa au atu o ia i le ituaiga lea sa faatalitalia e sau ai le Mesia. (Kenese 49:10) “O le aasa o lona mau upu ma le lauiloa o ana aʻoaʻoga sa tosina mai ai le anoanoai o tagata ina ia mulimuli ia te ia, ma o le toatele o i latou sa manatu ia te ia o le Mesia,” ua taʻua ai e le Cyclopædia a McClintock ma Strong.

Ia matau faapea i le Galuega 5:37 ua lipotia mai ai faapea o soʻo o lenei Iuta sa leʻi faaumatia faatasi ma ia. O lana vaega, e tusa ai ma le faamatalaga a le tagata poto Iutaia o Gaalya Cornfeld, “na pāʻia ni manatu loloto ma ni faamoemoe faamesia.” O le mea moni, o taʻitaʻi e toalua o tagata faasauā, o Manaema ma Eleasaro, sa ō mai mai i le gafa o lena Iuta le Kalilaia. I le amataga o le fou a tagata Iutaia i le 66 T.A., na faaauupegaina ai e Manaema ona soʻo i ni auupega faapea sa teuina i Masada. Ona “toe foi mai ai [lea] o ia e pei o se tupu i Ierusalema,” ma “na avea ma taʻitaʻi o le fou.” “Toetoe lava mautinoa,” ua faaopoopo mai ai le Encyclopaedia Judaica, “faapea o Manaema [le atalii o] Iuta sa manatu i ai o se Mesia.”

Ae peitai, i lena lava tausaga, na tagatavaleina ai Manaema e ni sui o se isi vaega Iutaia sa faatu la latou lava fou. Sa toe sosola atu ona soʻo i Masada, i inā na pulea ai e Eleasaro tagata faasauā seia oo i le 73 T.A. O le lauga e faamalosia ai le pule i le ola a Eleasaro sa faaleoina atu ai aʻoaʻoga sese a lona augātamā o Iuta: “Aʻu uo totoa e, ua loa ona tatou filifili maumauai e auauna e lē i tagata Roma po o se isi lava ae na o le Atua.”

Solitu a Kerisiano Iutaia

Muamua lava a o leʻi faia le fou a tagata Iutaia i le 66 T.A., na faavaeina ai faapotopotoga Kerisiano i Iutaia, o le mea moni, sa aofia ai le faapotopotoga i Ierusalema. (Galuega 9:31) O nei faapotopotoga sa faia aʻe i tagata Iutaia o ē na talitonu faapea o Iesu le Nasareta o le Mesia o lē o lona maliu ma le toetu sa valoia mai. (Galuega 2:22-36) Sa faasalalau atu ma le maelega e Kerisiano  Iutaia o latou talitonuga, a o faatalitali ma le filemu i le afio faalua mai o le Mesia, e avea o le pule o le lalolagi. Na faaalia e Iesu faapea o le a ia toe foi mai pe a “mavae po e tele.”—Mataio 25:19, 31; 28:19, 20; Galuega 1:8-11.

Ae ina ua pa le fou a tagata Iutaia i le 66 T.A., o le ā na puipuia na Kerisiano Iutaia mai le lagolagoina ona o le manuia o lea fou i le amataga? E lē taumatea sa latou manatua le lapataiga a lo latou Matai: “O i latou uma o e tago i le pelu, e oti i latou i le pelu.” (Mataio 26:52) Na tuuina atu foi e Iesu ia i latou se vaaiga paleni faatatau i pulega faalemalo a tagata o Nuu Ese. “Ina avatu ia o mea a Kaisara ia Kaisara,” na ia fai atu ai, “ia avatu foi mea a le Atua i le Atua.” (Mareko 12:17) Ae lē gata i lea, na valoia e Iesu faapea o le a ō mai faatagā mesia, ma faapea mai, “O aʻu o ia; ua latalata foi ona po,” ae na ia lapatai: “Aua foi tou te mulimuli atu ia te i latou.”—Luka 21:8.

Sa oo lava ina valoia e Iesu iʻuga o le fou faa-Iutaia, i lona fetalai: “A iloa e outou ua siosiomia Ierusalema i ʻau o le taua, ia outou iloa i lea aso ua latalata lona faatafunaina. O lea aso, o e ua i Iutaia ia latou sosola i mauga; o e ua i totonu o lea aai, ia latou o ese; o e ua i le vao foi, aua neʻi latou o atu i totonu o le aai. . . . auā e oo le puapuaga tele i le nuu, ma le toasa i le nuu nei. E oti i latou i le mata o le pelu; e tāfea foi i nuu uma.”—Luka 21:20-24.

O le lologa mataʻutia o le faaumatiaga na mulimuli mai i le fou a Iutaia sa o se faataunuuga mataʻina o le valoaga a Iesu! Peitai, na sosola Kerisiano Iutaia e ala i le usiusitai e “sosola i mauga.” “Muamua a o leʻi siomia Ierusalema e Tito i le [70 T.A.],” ua taʻua ai e le Encyclopaedia Judaica, “na siitia atu lona vaega o tagata Kerisiano i Pela.” O le mea malie, ona o Pela sa i le itu i matu, i lalo o auvae mauga o le atumauga i le itu i tala atu o le Vaitafe o le Ioritana ma sa matuā vavaeese atoatoa mai i Iutaia e ala i le Vanu o Ioritana. “E faigata ona faamatala lenei solaaga pe ana faapea sa tusia le valoaga [a Iesu] ina ua uma ona tupu lenei mea,” ua taʻua ai e G. A. Williamson i lana faatomuaga o le tusi Josephus—The Jewish War.

E moni, o le solaaga manuia a Kerisiano Iutaia ua avea o se faamaoniga malosi faapea o i latou o soʻo o le Mesia moni. O lenei mea ua lagā ai ni fesili tāua. O le ā le fuafuaga o le uluai afio mai o le Mesia? Ma o le ā le lapataiga na faaleoina mai e le fou malaia a Iutaia mo i tatou i aso nei, ae maise lava le vaega o le fanau a tagata lena ua taʻua o “Kerisiano”? O nei fesili o le a talanoaina atili i lenei mekasini.