Tusi Taai o Le Sami Mate—O se Oloa Tāua sa Leʻi Maua Muamua

I LE mulivai o le alavai o le Wadi Qumran, i le itu i matu i sisifo o le Sami Mate, o loo taatitia ai ni faatafunaga o mea na faaleagaina anamua. Ua leva lava ona manatu i ai faapea o ni toega o se olo o Roma, ma sa itiiti lava se uaʻi atu i ai o tagata suesue i le eleele. Ae peitai, o le mauaina o le Tusi Taai o le Sami Mate a Isaia i le 1947, na uunaia ai le toe iloiloina o le nofoaga.

Sa leʻi pine ae iloa e tagata popoto na fale faapea o fale o se nuu faalelotu o tagata Iutaia. Sa vave lava ona maua le manatu faapea o nei tagata na latou natia tusi taai i ana i totonu o tofē e latalata ane. Ae mulimuli ane sa oo ai ina lafo atu ni masalosaloga i lena manatu ona o mea na maua.

Se Mea e Leʻi Maua Muamua

Sa mataala tagata Bedouin i le tāua o manusikulipi na latou maua muamua. O lea, i le 1952, ina ua manatua e se tamaloa toeaina faapea a o talavou, sa la tuli ai ma se manulele na manuʻa seʻi oo ina mou atu i totonu o se pu i le gutu o le ana, o i inā na ia maua ai ni faguʻele ma se molī suauu faaanamua, ona faia loa lea i ai o se suesuega.

Sa mafai pea e le toeaina ona matauina le gutu o le ana i totonu o mavaevae loloto o le vanu tofē. Sa iloa mulimuli ane o se ana na faia e tagata, lea ua faailoaina nei o le Ana Nu. 4. O i inā na maua ai e le tagata Bedouin fasi manusikulipi i ni nai futu [pe tusa o se mita] e lē mamao atu i lalo o le gatasi o le fola sa iai i lena taimi. E leai se tasi o nei fasi mea na tuuina i totonu o faguʻele, o lea, o le tele ua matuā pala leaga lava, ua uli ma ua matuā faigofie ona nutililii. I lena taimi na toe maua ai ni taʻeiga mea pe tusa ma le 40,000, ma e toetoe lava tusa o le 400 manusikulipi na maua ai. O tusi uma lava o le Tusi Paia Eperu, seʻi vagana ai le tusi a Eseta, sa maua ai i totonu le tasi le selau manusikulipi o le Tusi Paia. O le tele la o mea na maua mai i le Ana Nu. 4. e leʻi faasalalauina.

O le tasi manusikulipi sili ona tāua, o tusi a Samuelu, sa tusia i se taʻaiga pepa e tasi. O lona tusitusiga faa-Eperu, sa faasaoina i vaega e 47 mai vaega pe ā ma le 57, e tai tutusa lelei lava ma lena sa faaaogā e le au faaliliu o le faaliliuga o le Septuagint faa-Eleni. O loo iai foi toega faa-Eleni o le Septuagint mai le Levitiko ma le Numera lea ua faatausagaina i tua i le uluai senituri T.L.M. O loo faaaogā e le manusikulipi o le Levitiko mataitusi IAO, mo le faa-Eperu יהוה, le suafa tauatua o le Atua, na i lo o le faa-Eleni Kyʹri·os, “Alii.” *

I se taʻega mea mai le Teuteronome, o loo faaaofia ai i le tusi  faa-Eperu le vaega mai le Teuteronome mataupu e 32, fuaiupu e 43, o loo maua i le Septuagint ma o loo siitia i le Eperu 1:6: “Ma ia ifo atu agelu uma a le Atua ia te ia.” O le taimi muamua lea ua maua ai lenei fuaiupu i so o se manusikulipi faa-Eperu, ua faaalia ai se tusitusiga faapea e manino lava o loo sapasapaia le faaliliuga faa-Eleni. I lea ua maua ai e tagata aʻoga se malamalamaga fou i le tusitusiga o le Septuagint, lea e sii soo mai i Tusitusiga Kerisiano Eleni.

O se tusi taai o le Esoto na faatausagaina i tuā i le kuata lona tolu o lona tolu o senituri T.L.M., o se tasi o le tusi o Samuelu e oo atu i le faaiʻuga o le senituri lava lena, ma se tusi taai o le Ieremia i le va o le 225 ma le 175 T.L.M. O mea na maua mai i lona tolu e oo atu i le senituri muamua T.L.M., ua lava ma totoe e toe sue atu ai i tua suiga na faia i ituaiga o tusitusiga ma tusi taitasi o le pi faa-Eperu ma le faa-Aramaika, o se mea tāua tele i le faatausagaina o manusikulipi.

Se Mea e Ofo ai i le Ana Nu. 11

Mulimuli ane, na matuā faia ai se sailiiliga i le laufanua atoa e siomia ai Qumran, e tagata Bedouin lava latou ma tagata suesue i le eleele. Ae, i le tasi aso i le 1956, sa matauina ai e nisi tagata Bedouin ni peʻapeʻa o felelei mai i se avanoa i tofē i le itu i matu o le Ana Nu. 1. Ona latou feaʻei atu lea ma maua ai se isi ana, ae ua poloka le gutu. E lua tone o maa na solo atu i ai sa tatau ona aveesea ina ia avanoa ai. Sa matuā maofa i mea na maua ai i totonu—e lua ni manusikulipi atoatoa ma ni fasi mea tetelē e lima o isi.

O se mea sili ona mataʻina o mea na maua o se tusi taai matagofie o le Salamo. O le mafiafia o le paʻu ua manatu ai o se paʻu o se tamaʻi povi na i lo o se paʻu o se ʻoti. E lima le aofaiga o itulau, e fa itulau eseese, ma o fasi mea e fa ua aumaia ai se lautele e sili atu i le 13 futu [4 mita]. E ui lava sa sao lelei le pito i luga o lenei tusi taai, ae na matuā pala lava le pito i lalo. O lona faatausagaina e mai le ʻafa muamua o le uluai senituri T.A. ma o loo iai vaega o salamo e 41. O le Tetakalamatone ua tusia pe tusa ma le 105 taimi i mataitusi faa-Eperu anamua, ua matuā tumatilatila ai i totonu o tusitusiga faatafafā faa-Eperu o faamatalaga o loo siosiomia ai.

O se isi manusikulipi, o le Levitiko, ua tusia atoatoa i tusitusiga anamua faa-Eperu, ae ua lē o lava se faamalamalamaga i le mafuaaga ua faia ai. O se faamatalaga aupito sili ona umi lenei o loo iai o loo faaaogāina ai lenei ituaiga o tusitusiga, lea sa faaaogāina ina ua faatafea tagata Iutaia i Papelonia i le faaiʻuga o lona fitu o senituri T.L.M.

O se kopi o se Targum, o se toe faaliliuga faa-Aramaika o le tusi a Iopu, sa oo foi ina faaalia. O le kopi lea o se tasi o tusi aupito leva o Targum na faatagaina ina ia tusia. Sa maua foi nisi o faamatalaga o isi tusi o le Tusi Paia i ni ana eseese. Na faapefea ona natia lelei nei tusi taai uma i nei ana?

E pei ona uluai taʻua, o nisi atonu na natia e tagata o le nuu o Qumran. Ae mai faamaoniga vaaia, e foliga mai e pei o le tele lava o tusi na tuu ai i inā e tagata Iutaia o ē na sosola mai le osofaiga a Roma i le nuu o Iutaia i le tausaga e 68 T.A., a o leʻi oo i le faaumatiaga faaiʻu o Ierusalema i le lua tausaga mulimuli ane ai. Sa avea le vao o Iutaia o se nofoaga malu faalenatura mo manusikulipi tautele, e lē gata i ana e latalata ane i Qumran ae i ana na e tele maila le mamao i le itu i matu, i le faataamilo ai i Ieriko, ma le agaʻi atu i saute, e latalata i Masada. Maeu lo tatou loto faafetai mo le faasaoina o ia tusi taai! Ua latou aumaia ai faamaoniga atili o le lē masuia o le Afioga faagaeeina a Ieova. E moni, “a o le afioga a lo tatou Atua, e tumau lea e faavavau.”—Isaia 40:8.

[Faaopoopoga i lalo]

[Pusa i le itulau 13]

PE IAI NISI MEA UA TOEITIITI OO MAI?

E ui lava na maua i le faitau sefulu tausaga ua mavae, ae e matuā tele lava se aofaiga o toega o mea na maua o le Tusi Taai o le Sami Mate e leʻi faasalalauina. Na faitio mai le nusipepa The New York Times o Tesema 23, 1990, e faapea: “E oo lava i o latou kopi na faia e mea puʻeata ua taofia e se vaega o tagata popoto e taofiofi mamau i la latou lava vaega o ē ua teena isi tagata popoto i lea matātā ma mumusu e faasalalauina le tele o mea o loo ia i latou.” Ae peitai, na lipotia mai e le nusipepa faapea, ua iai se suiga o sui o lenei vaega faatonu faatoʻā faia talu ai nei, atonu o le a avea lena o se laasaga agaʻi i le lepetia o “lo latou taofiofi mamau i la latou vaega e faatatau i tusi taai . . . , ma o le a iloa atili ai e le lalolagi mea e uiga i se vaitaimi ofoofogia i le talafaasolopito.”

[Ē Ana le Ata i le itulau 12]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.