Uluai Kerisiano ma le Lalolagi

I LE tusa ma le lua afe tausaga ua mavae, na tupu ai se mea e sili ona ofoofogia i Sasae Tutotonu. Na auina mai le Alo e toatasi o le Atua mai lona nofoaga faalelagi ina ia mau faatasi ma tagata mo sina taimi puupuu i le lalolagi. Na faapefea ona tali atu le toatele o tagata? Ua tali mai le aposetolo o Ioane e faapea: “Sa i le lalolagi o ia [Iesu], na ia faia foi le lalolagi; a e lei iloa lava ia e le lalolagi. Ua maliu mai o ia i lona lava nuu [o Isaraelu], a e lei talia o ia e ona lava tagata.”—Ioane 1:10, 11.

Sa leʻi talia e le lalolagi Iesu, le Alo o le Atua. Aiseā? Ua faamatala mai e Iesu se tasi o mafuaaga ina ua ia fetalai mai: O le “lalolagi . . . e ʻinoʻino mai ia te au, auā ou te molimau i ai ua leaga ana amio.” (Ioane 7:7) Mulimuli ane, o lenei lava lalolagi—na fai mona sui nisi o taʻitaʻi lotu Iutaia, o se tupu o Etoma, ma se tagata faapolotiki Roma—na latou fasiotia Iesu. (Luka 22:66–23:25; Galuega 3:14, 15; 4:24-28) Ae faapefea soʻo o Iesu? Po o le a faigofie  ona talia i latou e le lalolagi? E leai. I sina taimi puupuu lava a o leʻi maliu o ia, na lapatai atu ai Iesu ia te i latou: “Afai a ni tagata o le lalolagi outou, po ua alofa mai le lalolagi i ona tagata; a e le ni o le lalolagi outou, a ua ou filifilia outou nai le lalolagi, o le mea lea e ʻinoʻino ai le lalolagi ia te outou.”—Ioane 15:19.

I Taimi o Aposetolo

Sa faamaonia le moni o upu a Iesu. I na o ni vaiaso talu mai lona maliu, na puea ai ona aposetolo, na faamataʻuina, ma sasaina i latou. (Galuega 4:1-3; 5:17, 18, 40) E leʻi pine mulimuli ane, na tosoina ai le tagata maelega o Setefano i luma o le au Saniterini Iutaia ma na fetogia ai i maa ma oti ai. (Galuega 6:8-12; 7:54, 57, 58) Mulimuli ane, na fasiotia le aposetolo o Iakopo e le Tupu o Herota Akeripa I. (Galuega 12:1, 2). I le taimi o ana malaga faa-Misionare, na sauāina ai Paulo ona o uunaiga a tagata Iutaia o Diaspora.—Galuega 13:50; 14:2, 19.

Na faapefea ona tali atu uluai Kerisiano i na teteega? Ina ua faasāina e taʻitaʻi lotu o aso anamua aposetolo ina ia aua neʻi toe talaʻi atu i le igoa o Iesu, na faapea atu le au aposetolo: “E tusa ona sili o lo matou anaana i le Atua i lo matou anaana i tagata.” (Galuega 4:19, 20; 5:29) Sa avea pea lenei ma o latou uiga faaalia i so o se taimi e mapuna aʻe ai ni teteega. Ae peitai, sa fautuaina e le aposetolo o Paulo Kerisiano i Roma ina ia “usiusitai tagata uma i faipule silisili [faalemalo].” Sa ia fautuaina foi i latou e faapea: “Afai e mafaia ia te outou, ia outou nofo lelei ma tagata uma lava.” (Roma 12:18; 13:1) I lea, sa tatau ai i uluai Kerisiano ona tausia le paleni i tulaga faigata. Sa latou usiusitai i le Atua o lo latou Pule silisili. I le taimi lava e tasi, sa latou gauai atu ai foi i pule faalemalo ma taumafai ina ia nonofo fifilemu ma tagata uma lava.

Kerisiano i Atunuu na Pulea e Roma

I tuā i le uluai senituri, i atunuu na pulea e le Emepaea o Roma, e mautinoa lava sa maua e Kerisiano aogā mai le Pax Romana, po o le Filemu o Roma, na tausia e au taʻitoaafe a Roma. O le aiaiga faavae o le tulafono ma poloaiga, o auala lelei, ma le sologa lelei o le saogalemu o femalagaaiga, na faia aʻe ai se siomaga na fiafia i le faalauteleina o le Faa-Kerisiano. Sa iloa lelei e uluai Kerisiano lo latou nofo aitalafu i le sosaiete faaletagata o lea na latou utagia ai le faatonuga a Iesu ina ia “avatu mea a Kaisara ia Kaisara.” (Mareko 12:17) I le tusi atu i le emeperoa Roma o Antoninus Pius (138-161 T.A.), na faapea atu ai Justin Martyr, o Kerisiano, “ua sili atu ona nofo sauni na i lo o tagata uma,” e totogi a latou lafoga. (First Apology, mataupu 17) I le 197 T.A., na taʻu atu ai e Tetuliano i taʻitaʻi o Roma e faapea o a latou au aolafoga sa “nonofo aitalafu i le loto faafetai i Kerisiano” mo le auala matuā faaeteete na totogiina ai a latou lafoga. (Apology, mataupu 42) O se tasi lenei o auala na latou mulimuli ai i le fautuaga a Paulo faapea e tatau ona latou gauai atu i faipule silisili.

E lē gata i lea, pe a faatagaina e a latou mataupu silisili faa-Kerisiano, sa taumafai ai uluai Kerisiano ina ia nonofo fifilemu ma o latou tuaoi. Ae sa lē faigofie lenei mea. O le lalolagi sa siomia ai i latou sa matuā aafia i le faia o amioga leaga ma sa aafia loloto i ifoga i tupua a Eleni ma Roma, lea na faaopoopoo atu i ai talu ai nei ma le tapuai atu i le emeperoa. Ua alagātatau ai ona avea le lotu faapaupau a Roma ma lotu a le Malo, o lea so o se tasi e musu e faatinoina le lotu, ua ono manatu i ai o se luʻitau lea i le Malo. O le ā la le tulaga na iai Kerisiano e tusa ai ma lenei itu?

Na tusi mai le polofesa o E. G. Hardy o  Oxford e faapea: “Na taʻua taitasi e Tetuliano le tele o mea sa lē mafai ona faia e se Kerisiano e matuā faaeteete, e pei o le aafia i ifoga i tupua: mo se faaaʻoaʻoga, o tautoga e masani ona faia i konekarate; le faamalamalamaina o faitotoa i tausamiga, ma isi mea faapena; o faamanatuga uma a lotu Faapaupau; o taaloga ma faaaliga mataʻina; le tomai e aʻoaʻo ai nisi o mataupu mai tusi faapaupau; auaunaga i vaegaau; ma ofisa mo le lautele.”—Christianity and the Roman Government.

Ioe, sa faigata tele ona ola i atunuu na pulea e Roma e aunoa ma le faalataina ai o le faatuatuaga Kerisiano. Na tusia e se tagata tusitala Katoliko Falani o A. Hamman e faapea: “Sa lē mafai ona faia so o se mea e aunoa ma le fetaiaʻi ai ma se atua. O le tulaga faa-Kerisiano na aumai ai faafitauli ia te ia i aso uma; sa leʻi miomiō o ia ma isi tagata . . . Sa fesagaʻi o ia ma faafitauli e tutupu mai pea i le aiga, i ala tetele, i le maketi . . . I ala tetele, e tusa lava po o se tagatanuu Roma pe leai, e ao lava i se Kerisiano ona toese lona pulou pe a ui atu i luma o se falesa po o se faatusa. E mafai faapefea ona ia aloese mai le faia o lena mea e aunoa ma le faatupuina o se masalosalo, ae po o le a faapefea ona ia gauai atu e aunoa ma le faia ai o se gaoioiga e faaaloalo i ai? Afai o ia o se tagata faipisinisi ma manao e nonō mai se tupe, e tatau ona ia faia se tautoga i lē e nonō mai ai le tupe i le igoa o atua. . . . Afai na te talia se galuega i le malo, sa faatalitalia o ia e faia se taulaga. Afai e auai o ia i le vaegaau, e mafai faapefea ona ia alofia le faia o se tautoga ma auai i tautoga o le auaunaga faavaegaau?”—La vie quotidienne des premiers chrétiens (95-197) (Olaga i Aso Faisoo o Uluai Kerisiano, 95-197 T.A.).

Tagatanuu Lelei, Ae Faitioina

I le tusa ma le 60 po o le 61 T.A., a o iai Paulo i Roma e faatali ai mo lona faamasinoga mai le Emeperoa o Neru, na faapea mai ai taʻitaʻi Iutaia e uiga i uluai Kerisiano: “[“E moni e tusa ai ma lena lotu,” NW] ua iloa e i matou ua talaeseina lena lotu i nuu uma lava.” (Galuega 28:22) O le faamaumauga o talafaasolopito ua molimau faapea sa tele tala sese na faia faasaga i Kerisiano—ae lē moni. I lana tusi o le Rise of Christianity, ua faamatala ai e E. W. Barnes e faapea: “I ona uluai faamaumauga aloaia sa manatu ai i gaoioiga a Kerisiano o ni amioga tatau ma e tausi i tulafono. Sa naunau ona sui ina ia avea o ni tagatanuu lelei ma faamaoni. Sa latou teena vaivaiga ma amioga lē tatau o faiga faapaupau. I o latou olaga totino, sa latou saili ia nonofo fifilemu ma o latou tuaoi ma avea o ni uō maufaatuatuaina. Sa aʻoaʻoina i latou ina ia uigā ma onomea, ia galulue malosi ma ola i ni olaga mamā. I totonu o le salalau atu o le iʻuvale ma olaga lē taofiofia i feusuaiga lē mamā, afai sa latou faamaoni i a latou mataupu silisili, sa avea i latou o ni tagata faamaoni ma moni. Sa maualuga a latou tapulaa tau i feusuaiga: sa faaaloalo i noataga faalefaaipoipoga ma sa lē filogia olaga faaleaiga. Ona o le iai o na uiga, sa lē mafai ai ona manatu se tasi ia i latou faapea, o ni tagatanuu faatupu faalavelave. Peitai, mo se taimi umi, sa inosia ai i latou ma faitioina ma itagia.”

E pei lava ona sa lē malamalama le lalolagi anamua ia Iesu, sa latou lē malamalama foi i Kerisiano ma o le mea lea na inoino ai ia i latou. Ona sa latou mumusu e tapuai atu i le emeperoa ma atua tolutasi faapaupau, sa tuuaʻia ai i latou faapea e lē talitonu i le Atua. Afai e tupu se mala, sa tuuaʻia i latou ona o lo latou faaitaina o atua. Ona sa latou lē auai i tala faakoneseti lē tatau pe auai i faaaliga faamasaatoto o tagata e tau ma manu, sa manatu ai foi ia i latou faapea o ni tagata e lē fiafia e faatasi ma isi tagata, po o le faapea o Kerisiano e ‘inoino i tagata.’ Sa faapea mai o latou fili, ua malepelepe o latou aiga ona o le “lotu” Kerisiano, ma o lena mea sa o se tulaga mataʻutia mo le mautū o le vafealoai. Sa tautala Tetuliano e uiga i tane faapaupau o ē na manatu faapea e sili ia i latou le ō o a latou avā e fai le mulilua i lo o le avea ma Kerisiano.

Sa faitioina Kerisiano ona sa latou tetee i le faapaʻū tama, lea sa taatele ona faia i lena  taimi. Peitai, sa tuuaʻia sese i latou i le fasiotia o tamaiti. Sa tuuaʻia faapea i a latou sauniga sa latou inuina ai le toto o tamaiti sa fai ai taulaga. I le taimi lava e tasi, sa taumafai ai o latou fili e faamalosia i latou e aai i sosisi e faia i le toto, i le iloa faapea o lenei mea e feteenaʻi ma o latou loto fuatiaifo. I lea, na faaalia i le pepelo a nei fili le sese o la latou tuuaʻiga.—O Tetuliano, Apology, mataupu 9.

Inosia Ona o se Lotu Fou

Na tusi mai le tusitala o talafaasolopito o Kenneth Scott Latourette e faapea: “Sa iai foi nisi moliaga mo le tauemua o le Faa-Kerisiano ona e faatoʻā amata ma e eseese ma lotu ua leva ona iai [o lotu faapaupau a Iutaia ma Eleni-Roma].” (A History of the Expansion of Christianity, Tusi 1, itulau 131) I le amataga o lona lua o senituri T.A., na taʻua ai e se tusitala o talafasolopito o Suetonius le Faa-Kerisiano “o se faiga faataulaitu fou e faaleaga ai tagata.” Sa molimauina e Tetuliano faapea o lenei lava igoa Kerisiano sa inosia ma faapea sa avea Kerisiano o se lotu sa lē fiafia i ai tagata. I le faamatalaina o le auala na manatu ai tagata maualuluga o le Emepaea o Roma i Kerisiano i lona lua o senituri, na tusi ai Robert M. Grant e faapea: “O le manatu autū sa faapea o le faa-Kerisiano, sa na o se lotu e lē manaomia, atonu e mafai ona āfaina ai tagata.”—Early Christianity and Society.

Tuuaʻia i le Faaliliuina Faamalosi o Tagata Fou

I lana tusi o le Les premiers siècles de l’Eglise (Uluai Senituri o le Lotu), na tusia ai e le polofesa o Jean Bernardi o le iunivesite o Sorbonne e faapea: “O [Kerisiano] sa tatau ona ō atu i fafo ma talanoa atu i so o se mea i tagata uma. I luga o ala tetele ma aai, i nofoaga faitele ma aiga. Pe talileleia pe lē talileleia. I tagata matitiva, ma tagata mauʻoa o loo faapopoleina i a latou oloa. I tagata faatauvaa ma pule o itumalo o Roma . . . E tatau ona latou faimalaga atu i le auala, i luga o vaa, ma ō atu i tuluʻiga uma o le lalolagi.”

Pe sa latou faia lenei mea? E manino lava, na latou faia faapea. Na faamatala mai e le polofesa o Léon Homo e faapea e lē fiafia le toatele o tagata i uluai Kerisiano, ona o lo latou “aasa i le faaliliuina o tagata fou.” Na taʻua e le polofesa o Latourette e faapea, a o lē iloa le maelega o tagata Iutaia mo le faaliliuina o tagata fou, “i le isi itu, o Kerisiano, sa o ni misionare malolosi, o le mea lea sa faatupuina ai le lē fiafia o tagata.”

I lona lua o senituri T.A., na faitioina ai e se faifilosofia Roma o Celsus le auala o le talaʻiga a Kerisiano. Sa ia taʻua faapea, o le Faa-Kerisiano sa mo na o tagata e leʻi aʻoaʻoina ua na o ‘pologa vālea, fafine, ma tamaiti laiti e mafai ona liliu ai.’ Sa ia faitioina Kerisiano i lo latou aʻoaʻoina o mataupu silisili i “tagata e faigofie ona faaseseina,” i le faia o i latou e “talitonu e aunoa ma lo latou mafaufauina.” Na ia faapea mai, latou te taʻu atu i o latou soʻo fou: “Aua le toe fesili; tau lava ina talitonu.” Ae, e tusa ai ma le faamatalaga e Origen, na ioeina e Celsus lava ia e faapea “sa lē na o tagata e vālea ma faatauvaa na taʻitaʻiina e aʻoaʻoga a Iesu ina ia talia Lana lotu.”

E Lē Fia Aufaatasi ma isi Lotu

Sa faitioina atili uluai Kerisiano ona sa latou faapea mai ua ia i latou le upu moni a le Atua moni e toatasi. Latou te leʻi fia aufaatasi atu ma isi lotu. Na tusi mai faapea Latourette: “E lē pei o le tele o isi faatuatuaga i na taimi, sa lē fia talia [e Kerisiano] aʻoaʻoga a isi lotu. . . . Pe a faatusatusa atu i aʻoaʻoga lautele a isi lotu, na latou folafola mai ua latou maua le upu moni e lē mafaafitia.”

 I le 202 T.A., na tuuina atu ai e Emeperoa Septimius Severus se poloaiga e faasāina ai Kerisiano mai le toe faaliliuina o ni tagata fou. Ae peitai, sa leʻi taofia ai i latou mai le molimauina atu o lo latou faatuatuaga. Ua faamatalaina e Latourette le iʻuga: “I lona lē manao e aufaatasi i faiga faapaupau i na taimi, ma le tele o tū faavafealoai ma faiga tau amio, na atiina aʻe ai e uluai Kerisiano se maliega ma se faalapotopotoga aufaatasi e tetee atu ai i le sosaiete. O le alu ese mai isi lotu na maua ai le avanoa e faatasi atu ai, ma avatu ai i ona tagata le talitonuga lea e maua ai le malosi e tumau ai i sauāga ma le maelega e manumalo ai i le faaliliuina o tagata fou.”

O lea la, e manino lava le faamaumauga a tala faasolopito. O le toatele o uluai Kerisiano sa taumafai e avea i latou o ni tagatanuu lelei ma ia nonofo fifilemu ma tagata uma lava, sa mumusu i latou e avea “o ni o le lalolagi.” (Ioane 15:19) Sa faaaloalo i latou i faipule silisili. Ae afai sa faasāina i latou e Kaisara ina ia aua neʻi toe ō e talaʻi, sa leai se isi a latou filifiliga ae na o le talaʻi atu pea. Sa taumafai i latou e nonofo fifilemu ma tagata uma lava, ae sa mumusu e faagutugutulua i tapulaa tau amio ma ifoga i tupua faapaupau. Mo nei mea uma lava, sa inosia ai i latou, faitioina, itagia, ma sauāina, e pei lava ona sa valoia e Keriso o le a faia ia i latou.—Ioane 16:33.

Pe sa faaauau pea lo latou vavae ese mai le lalolagi? I le gasologa o taimi, pe sa suia uiga faaalia o i latou na faapea mai sa latou faia le Faa-Kerisiano ona o lenei mea?

[Faamatalaga faaopoopo i le itulau 4]

“O le tulaga o le Kerisiano na oo ai ia te ia faafitauli i aso uma; sa leʻi miomiō o ia ma isi tagata”

[Faamatalaga faaopoopo i le itulau 6]

“Sa tauemua le Faa-Kerisiano ona e faatoʻā amata ma e eseese . . . ma lotu ua leva ona iai”

 [Ē Ana le Ata i le itulau 2]

Cover: Alinari/Art Resource, N.Y.

[Ata i le itulau 3]

Ona sa mumusu Kerisiano e tapuai i le emeperoa Roma ma atua faapaupau, na tuuaʻia ai i latou faapea e lē talitonu i le Atua

[Ē Ana le Ata]

Museo della Civiltà Romana, Roma

[Ata i le itulau 7]

Sa lauiloa Kerisiano o le uluai senituri o ni tagata talaʻi maelega o le feau o le Malo