O Ai ea Ieova?
O Ai ea Ieova?
“O AI ea Ieova?” O lenei fesili na lagā i le 3,500 tausaga ua mavae e Farao faasausili, le tupu o Aikupito. O le tetee i le pule atonu na uunaia ai o ia e faapea mai: “Ou te lei iloa Ieova.” Ae o tane e toalua na sa tutū i luma o Farao sa la iloa po o ai Ieova. O i laua o se auso faaletino, o Mose ma Arona, mai le ituaiga o sa Levī, o Isaraelu. Na aauina atu i laua e Ieova e poloaiina le tupu o Aikupito ina ia aauina atu tagata Isaraelu i le vao e faia ai se tausamiga faalelotu.—Esoto 5:1, 2.
Sa leʻi manao Farao i se tali mo lana fesili. I lana lava pule, na faamalosia ai e ositaulaga le tapuaiga i le faitau selau o atua sese. Ioe, sa manatu tagata ia Farao o ia o se atua! E tusa ai ma tala faafagogo a Aikupito, o ia o le atalii o le atua o le la o Ra, ma sa tino mai e pei o le atua e iai lona ulu e pei o se aeto, sa faaigoa ia Horus. Sa faalagilagi Farao i le faaaogāina o na taʻu e pei o “le atua malosi” ma “o le faavavau.” O lea, e lē o se mea e ofo ai ina ua ia fesili faaamuamu atu faapea: “O ai ea Ieova ou te faalogo ai i lana upu?”
Sa lē manaomia ona tali atu e Mose ma Arona lena fesili. Sa iloa e Farao o Ieova o le Atua lena e tapuai i ai tagata Isaraelu, na sa faapologaina i Aikupito i lena taimi. Ae o le a lē pine ona iloa lea e Farao ma Aikupito uma faapea o Ieova, o le Atua moni. E faapena foi i aso nei, o le a faia e Ieova ia iloa e tagata uma i le lalolagi lona suafa ma lona tulaga tau Atua. (Esekielu 36:23) O lea, e mafai ona tatou maua aogā e ala i le talanoaina pe na faapefea ona faalauiloaina e Ieova le Atua lona suafa i Aikupito anamua.
E Silisili i Atua o Aikupito
Ina ua fesili ma le tetee Farao po o ai Ieova, na te leʻi faatalitalia iʻuga na oo ia te ia. Na tali atu Ieova lava ia i le aumaia o mala e sefulu i luga o Aikupito. O na mala sa lē gata ina matuā masiasi ai le atunuu, ae sa matuā masiasi ai foi atua o Aikupito.
O mala sa faaalia ai le silisiliese o Ieova i luga o atua o Aikupito. (Esoto 12:12; Numera 33:4) Seʻi vaai faalemafaufau i le mataʻutia ina ua faaliliuina e Ieova le Vaitafe o le Naila ma vai uma o Aikupito i le toto! E ala i lenei vavega, na iloa ai e Farao ma ona tagata faapea e silisiliese atu Ieova ia Hapi le atua o le Naila. O le mamate o iʻa i le Naila, sa matuā faamasiasi ai lotu a Aikupito, ona sa latou tapuaia foi nisi ituaiga o iʻa.—Esoto 7:19-21.
Ona sosoo ai lea ma le aumaia e Ieova o se mala o rane i tagata Aikupito. O lenei mea na taʻu faatauvaaina ai Heqt le atua fafine o rane o Aikupito. (Esoto 8:5-14) O le mala lona tolu, na lē magagana ai faitaulaga fai togafiti faataulaitu, o ē sa lē mafafai ona latou faatinoina le vavega a Ieova o le faaliliuina o le efuefu i ʻutu. “O le aao lenei o le Atua,” na latou alalaga ai. (Esoto 8:16-19) Sa viiviia Thoth le atua o Aikupito i lona faia o faiga faataulaitu, ae na te leʻi mafaia ona fesoasoani i na tagata ua faaseseina.
Sa amata ona iloa e Farao po o ai Ieova. O Ieova o le Atua o lē na mafai ona faalauiloa mai lana fuafuaga e ala ia Mose ma ia faataunuuina ai e ala i le aumaia o mala faavavega i luga o Aikupito. Sa mafai foi e Ieova ona amata ma faaiʻuina ia mala e tusa ai ma lona finagalo. Ae peitai, o lenei iloa, sa leʻi uunaia ai Farao e gauai ia Ieova. Na i lo o lea, sa faaauau pea e le tupu ua maʻaʻa faasausili o Aikupito ona tetee atu ia Ieova.
I le mala lona fā, na faatamaʻia ai e garova (lago lapopoa) le laueleele, faatamaʻia fale, ma atonu na felelei solo atu i le ea, ma sa o se mea foi na tapuaia, sa faatinoina mai i le atua o Shu po o le atua fafine o Isis, le tupu fafine o le lagi. O le upu Eperu mo lenei iniseti sa faasino atu i le “garova” (po o le “lago lapoa”), “dog fly,” ma le “aviivii.” (New World Translation; Septuagint; Young) Afai sa aafia ai le aviivii paʻu malō (scarab beetle), sa faamalaiaina la Aikupito e ala i iniseti na sa manatu i ai e paia, ma atonu sa lē mafai ona feoai tagata e aunoa ma le solipalaina i o latou vae. Ae peitai, o lenei mala na aʻoaʻo ai e Farao se mea fou e uiga ia Ieova. Talu ai, sa lē mafai e atua o Aikupito ona puipuia o latou tagata tapuai mai garova, ae sa mafai e Ieova ona puipuia ona tagata. O lenei mala ma isi mala uma na mulimuli mai ai na aafia ai tagata Aikupito, ae leʻi aafia ai tagata Isaraelu.—Esoto 8:20-24.
O le mala lona lima, o se faamaʻi na aafia ai manu uma a Aikupito. O lenei mala, sa faalumaina ai Hathor, Apis, ma Nut le atua fafine o le lagi sa foliga e pei o se povi. (Esoto 9:1-7) O le mala lona ono, na tutupu ai maʻi fulafula i tagata atoa ma manu, sa faatoilaloina ai atua o Thoth, Isis, ma Ptah, sa tuu sese atu i ai le viiga ona sa manatu faapea e iai ni o latou mana faamalōlō.—Esoto 9:8-11.
O le mala lona fitu o uatoʻa tetele, faatasi ma le afi sa sosolo atu i luga o uato’a. O lenei mala na masiaasi ai le atua o Reshpu, lea sa manatu i ai o le matai o uila emo, ma na faapea mai o Thoth, sa pule i le timu ma faititili. (Esoto 9:22-26) O le tā lona valu, o le mala o sē akerise, na faaalia ai le silisiliese o Ieova i lo o le atua o le fanau tama o Min, sa manatu i ai na te puipuia laau totō. (Esoto 10:12-15) O le tā lona iva, o le pogisa mo aso e tolu i luga o Aikupito, na faalumaina ai le atua o Aikupito o Ra, le atalii o atua o le lā, ma Horus.—Esoto 10:21-23.
E ui lava i nei mala mataʻutia e iva e faaumatia ai, ae sa tumau pea ona musu Farao e faasaoloto Isaraelu. O lona loto maʻaʻa na matuā tele ai se aafiaga na oo ia Aikupito ina ua aumaia e le Atua le mala faaiʻu lona sefulu—le fasiotia o ulumatua uma a tagata ma manu. E oo lava i le atalii ulumatua a Farao na faaumatia, e ui lava sa manatu ia te ia o se atua. O lea, ‘na faaooina atu ai e Ieova le faamasinoga i luga o atua uma o Aikupito.’—Esoto 12:12, 29.
Na aami atu nei e Farao ia Mose ma Arona ma faapea atu: “Ina tutū ia, o ese atu ia i loʻu nuu, oulua atoa ma le fanauga a Isaraelu, o atu ia outou, ma auauna ia Ieova, faapei ona oulua fai mai na. Ia ave foi o outou lafu mamoe ma o outou lafu povi, pei ona oulua fai mai na, ma ia outou o; ia oulua faamanuia mai foi ia te au.”—Esoto 12:31, 32.
Le Laveai o Ona Tagata
Sa ō ese atu tagata Isaraelu, ma sa leʻi pine ae foliga mai ia Farao faapea o loo fememeai solo i latou i le vao. Ona fesili ane lea o ia ma ana auauana: “Se a le mea ua tatou fai ai lenei mea, ina ua tatou tuuina atu o Isaraelu e ō, ia le auauna mai ia i tatou?” (Esoto 14:3-5) O le tuumuli o lenei nuu pologa o le a avea o se tulaga faigata i le tamaoaiga o Aikupito.
Sa faapotopoto e Farao lana vaegaau ma tuliloa ia Isaraelu seia oo i Peairota. (Esoto 14:6-9) I le tulaga faavaegaau, e foliga mai sa lelei le tulaga mo le au a Aikupito, auā na puea ai faamanu i ofaga Isaraelu i le va o le sami ma mauga. Ae sa gaoioi Ieova e puipuia tagata Isaraelu e ala i le tuuina ane o se ao i le va o i latou ma tagata Aikupito. I le itu a Aikupito, sa ‘fai le ao ma pouliuli’ na taofia ai se osofaiga. I le isi itu, sa avea le ao ma “malamalama i le po” mo tagata Isaraelu.—Esoto 14:10-20.
Sa maumauai lava tagata Aikupito ina ia vetea ma faaumatia tagata Isaraelu, ae sa faalavelavea i latou e le ao. (Esoto 15:9) Ina ua siitia le ao, maeu se mea ofoofogia! Ua vaeluaina vai o le Sami Ulaula, ma sa ui atu ai tagata Isaraelu i le ilitai matūtū i le isi itu! Sa pei o le pati le osofai atu o Farao ma ana au i le ilititai, i le naunau e puʻe ma faaumatia a latou uluai pologa. Ae peitai, sa lē manatu mamafa le tupu faasausili o Aikupito i le Atua o sa Eperu. Sa amata loa e Ieova ona faafemēmēai au a Aikupito, i le aveesea o uili o a latou kariota.—Esoto 14:21-25a.
Na alalaga tagata malolosi o Aikupito: “Ina tatou sosola ese ia ia Isaraelu,” auā o Ieova o loo tau ma Aikupito mo i latou.” E iloa ane lenei mea, a ua fai si tuai mo Farao ma ona tagata. Ina ua taunuu saogalemu i le isi itu o le sami, sa faaloaloa e Mose lona lima i luga o le sami, ona toe tafe mai lea o vai, ma fasiotia ai Farao ma ana autau.—Esoto 14:25e-28.
Lesona na Aʻoaʻoina i Mea na Tutupu
O lea la, o ai ea Ieova? Sa maua e Farao mitavale se tali i lena fesili. O mea na tutupu i Aikupito na faaalia ai faapea o Ieova o le Atua moni e toatasi, e matuā eseese lava ma “atua faatauvaa” o nuu. (Salamo 96:4, 5, NW) E ala i lona mana mataʻutia, “na faia [ai e Ieova] le lagi ma le lalolagi.” O ia foi o le Laveai Sili, o Lē ‘na aumaia tagata Isaraelu mai le nuu o Aikupito, i faailoga, ma vavega, ma le aao malosi, ma le mana mataʻutia e gatete ai.’ (Ieremia 32:17-21) Maeu le lelei ona faamaonia o lenei mea faapea e mafai e Ieova ona puipuia ona tagata!
Sa aʻoaʻoina e Farao na lesona e ala i ni mea ogoogo na oo ia te ia. O le mea moni, o le lesona faaiʻu na tauia ai i lona ola. (Salamo 136:1, 15) Sa sili atu ona atamai mo ia pe ana faaalia lona loto maulalo i lona fesiligia, “O ai ea Ieova?” Ma gaoioi ai lena pule e tusa ma le tali na ia maua. E fiafia lava, ona e toatele tagata loto maulalo i aso nei ua aʻoaʻoina po o ai Ieova. Ma o le ā le ituaiga o peresona e iai o Ia? O le ā se mea o ia manaomia mai ia i tatou? Tau ina ia avea le mataupu o sosoo mai ma itu e faateleina ai lou talisapaia mo na o Lē e ou le suafa o Ieova.—Salamo 83:18.
[Ē Ana le Ata i le itulau 3]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.