O Ieova, o Loʻu Malu Mai le Taimi o Loʻu Talavou

E PEI ONA FAAMATALAINA E BASIL TSATOS

O le tausaga e 1920; i le nofoaga maugā o Arcadia le aai matagofie o Peloponnisos, i Eleni, sa ou matuā tigaina ai i loʻu moega i le matautia o le fulū Sepania, na aofia ai le lalolagi atoa.

O TAIMI uma e ta mai ai le logo o le lotu, sa ou iloaina o se faailoga lea o le maliu o se isi tagata lavea. Po o aʻu ea o le a sosoo ai? Peitai, sa ou toe malosi, ae o le faitau miliona e leai. E ui lava sa na o le valu oʻu tausaga i lena taimi, peitai o lenei tala taufaafefe sa olaola pea i loʻu mafaufau.

Uluai Manatunatuga i Mea Faaleagaga

E leʻi leva lava, ae maliu le tamā o loʻu tinā. Ou te manatuaina le taimi na faatasi atu ai loʻu tinā ia i maʻua ma loʻu tuafafine laitiiti i le polotito o lo matou fale, ina ua uma le sauniga o le maliu. I le taumafai e faamafanafana i lo ma faanoanoaga, sa tautala lemu mai ai o ia e faapea: “Ia, si aʻu fanau e, o i tatou uma lava e tatau ona ola matutua ma feoti.”

E ui lava na mālū le auala na ia fai mai ai, peitai sa ou faaletonu i ana upu. Na ou manatu faapea, ‘Pagā se faanoanoa! Pagā se lē fetaui!’ Ae na toe faafiafiaina i maʻua ina ua toe faaopoopo mai loʻu tinā e faapea: “A toe afio mai le Alii, o le a ia toe faatutuina ē ua oti, ma o le a tatou lē toe feoti lava!” Ioe, maeu se faamafanafanaga!

Mai lena taimi ma faasolo mai ai, sa ou matuā naunau lava e saili po o afea o le a mafai ai ona oo mai lena taimi fiafia. Sa ou fesili i le toatele o tagata, ae leai lava ma se tasi na mafai ona taʻu maia ia te aʻu, e oo foi i lena mataupu, e foliga mai e leai ma se isi e fiafia e talatalanoa i ai.

I se tasi aso ina ua 12 oʻu tausaga, na maua ai e loʻu tamā se tusi faitau mai lona uso matua e nofo i le Iunaite Setete. Sa faaulutalaina le tusi o le Harp of God, na lomia e le Watch Tower Bible and Tract Society. Sa faasolo laʻu vaai i le faasologa o mataupu, ma sa ou ʻataʻata i le fiafia ina ua ou vaaia le mataupu “Le Toe Afio Mai o Lo Tatou Alii.” Sa ou faitauina ma le naunautai, peitai sa ou lē fiafia ona e lē o taʻu mai ai se tausaga e toe afio mai ai. Ae peitai, sa taʻu mai i le tusi e lē o toe mamao.

E leʻi leva ae amata loa ona ou auai i le aʻoga maualuga ma sa ou matuā uai lava i aʻu suesuega. Ae i taimi taitasi, e lafo mai ai e le tuagane o loʻu tinā i Amerika kopi o le Watchtower, ia sa ou fiafia e faitauina. E lē gata i lena, i Aso Sa taitasi, ou te alu ai i le aʻoga Aso Sa, lea sa masani ona talanoa mai ai le faifeau ia i matou.

I se tasi Aso Sa faapitoa, na tautala mai ai  ma le ita tele le faifeau e faapea: “Ua faatumulia lo tatou aai i lomiga taufaasese a tagata asiasi.” Ona ia tuu aʻe lea i luga o le kopi o le Watchtower ma tautala leotele mai: “Afai e maua e se tasi o outou ni lomiga faapea i lona fale, ona tou ō mai lea ma aumai, seʻi ou susunuina.”

Sa ou lē fiafia ona o lona leo, ae sa sili atu ai ona ou lē fiafia ona o lona agaga faasausili. Ou te leʻi ioe i lona manaoga. Ae, na ou tusi i le tuagane o loʻu tinā ma fai i ai, e aua neʻi toe lafo maia ni lomiga a le Olo Matamata. Ae peitai, sa faaauau pea ona fefulifulisai loʻu mafaufau e uiga i le mataupu o le toe afio mai o Keriso.

Tuputupu aʻe le Galala Faaleagaga

Ina ua oo i malologa o le tau mafanafana, sa ou tago loa avae laʻu atopau e tapena i ai oʻu lavalava. Ae i le taʻele o le atopau sa iai ni tamai tusi se tolu na lomia e le Sosaiete o le Olo Matamata. Ou te lē iloa pe aisea na ou lē matauina muamua ai. O le igoa o le isi tamai tusi o le Where Are the Dead?

Sa ou manatu i ai ‘e manaia.’ E ui lava sa ou manatuaina le lapataiga a le faifeau, ae sa ou filifili pea e faitau ma le faaeteete tamai tusi ina ia maua ai ni mea sese sa ou manatu o iai. Sa ou tago atu loa i laʻu penitala ma amata laʻu sailiiliga ma le faaeteete. O se mea na faateia ai aʻu ona o faamatalaga uma o loo i le tusi, e foliga mai e fetaui lelei, ma e tofu lava le fuaiupu ma mau o loo sii mai ai ina ia mafai e le tagata faitau ona siaki i le Tusi Paia.

Talu ai ona e leai sa matou Tusi Paia, sa ou tau mānatu ai faapea, ai o faatatau sese mau o loo sii mai ina ia faafetaui ai i mea o loo faamoemoe i ai le au tusitala. O lea na ou tusi atu ai i le tuagane o loʻu tinā ina ia lafo mai saʻu kopi o le Tusi Paia atoa. Na vave ona ia faia faapea. Na ou faitauina faalua le Tusi Paia atoa, ma e ui ina sa tele ni mea sa lē mafai ona ou malamalama i ai, ae sa faaosofia loʻu naunau i tusi o Tanielu ma le Faaaliga. Sa ou fia malamalama i mea o loo valoia mai ai, peitai e leai ma se tasi o latalata ane e ono mafai ona fesoasoani mai ia te aʻu.

Na uma aʻu aʻoga i le 1929, ma e leʻi leva ae toe lafo mai foi e le tuagane o loʻu tinā i Amerika nisi kopi o le Watchtower. Sa amata ona sili atu ona ou fiafia i ai ma toe tusi atu ia te ia e lafo mai pea ni aʻu kopi. Na amata ai foi i lena taimi ona ou talatalanoa atu i isi e uiga i le faamoemoe mo le lumanai lea sa ou aʻoaʻoina mai i mekasini. Ma na suia atoatoa ai loʻu olaga.

Agaigai i Luma Faaleagaga i Burma

Na siitia atu tuagane laiti o loʻu tinā i Burma, (lea ua igoa nei ia Myanmar) ma na manatu le aiga afai matou te ō, o le a faateleina ai loʻu tomai ma atonu o le a maua ai saʻu galuega. Ona sa taulai atu pea loʻu mafaufau i Atunuu i Sasae, o lea sa ou fiafia ai ua maua le avanoa ou te alu ai i inā. I Burma, sa faaauau ai pea ona maua mai aʻu mekasini o le Watchtower mai le tuagane o loʻu tinā, ae ou te leʻi fetaui totino lava i se Tagata Aʻoga o le Tusi Paia, e pei ona faaigoa ai Molimau a Ieova i lena taimi.

I se tasi aso sa ou fiafia ai lava ina ua ou tau i se faasilasilaga i le Watchtower mo le tusi o le Light, e lua tusi o loo faamatalaina ai le tusi o le Tusi Paia o Faaaliga. E faaopoopo atu i ai, sa ou iloaina ai faapea, o le galuega a Tagata Aʻoga o le Tusi Paia i Burma, sa i lalo o le vaavaaiga a le lālā o le Sosaiete o le Olo Matamata i Initia, e i totonu o Bombay. Sa ou molimanao atu mo le tusi o le Light, ma talosaga atu foi ina ia aauina mai ni Tagata Aʻoga o le Tusi Paia mai Initia ina ia talaʻi i Burma.

Na vave ona taunuu mai tusi mai le meli, ma pe tusa ma le vaiaso po o le sili atu foi, ae asiasi mai loa ia te aʻu ni Tagata Aʻoga o le Tusi Paia mai Burma. Sa ou matuā fiafia tele ona ua ou iloa, e iai se vaega toaitiiti o i latou i le mea tonu lea ou te nofo ai i Rangoon (lea ua igoa nei o Yangoon), le laumua o Burma. Sa latou valaauliaina aʻu e auai i a latou suesuega faifai pea o le Tusi Paia, ma auai foi ma i latou i le talaʻiga i lea fale ma lea fale. Sa fai si oʻu palaai i le taimi muamua, ae e leʻi leva lava ae amata loa ona ou fiafia e faasoa atu le poto mai le Tusi Paia i tagata lotu Puta, tagata Hinitu, ma tagata Musalimi, faapena foi ma so o se tagata sa taʻua o Kerisiano.

Na auina mai e le lālā i Initia i Rangoon ni uso faifeau sauatoa se toalua (e taʻua o paeonia),  o Ewart Francis ma Randall Hopley. O i laua uma o ni tagata mai Egelani, ae sa auauna i Initia mo le tele o tausaga. Sa la matuā faalaeiauina aʻu, ma i le 1934, sa ou papatiso ai loa e fai ma faailoga o loʻu tuuina atu ia Ieova.

Se Molimau Lototele

Sa aauina mai e le lālā i Initia nisi foi paeonia i Burma. Na asiasi atu le toalua o i laua o Claude Goodman ma Ron Tippin i le auala o nofoaafi, ma talanoa atu i le pule o Sydney Coote. Na ia taliaina tusi, ma faitauina maeaea, ona tusi atu lea i lona tuafafine matua ua uma ona faaipoipo, o Daisy D’Souza i Mandalay. Sa fiafia foi loʻu tuafafine i tusi ma sa toe talosaga mai mo nisi tusi.

O Daisy o se Katoliko, o se tagata e ese lava foi lona maelega. Sa amata ona ia asiasi atu i ona tuaoi ma taʻu atu ia i latou mea sa ia aʻoaʻoina. Ma ina ua asiasi atu ia te ia le faifeau o lana lotu, o lē na fesili atu i le pogai ua lē toe auai atu ai i le lotu, sa ia faaali atu ia te ia e faapea, e lē lagolagoina e le Tusi Paia mea sa ia aʻoaʻoina, e pei o le susunuina i hele.

Mulimuli ane, sa fesili atu le faifeau ia te ia: “Ua tele tausaga o oʻu taʻuina atu ia i latou e uiga i le susunuina i hele, e mafai la faapefea ona ou toe taʻuina atu ia i latou i le taimi nei e leai se nofoaga faapena? O le a leai ma se isi e manao e toe sau i le lotu.”

Na tali atu Daisy: “Afai o oe o se Kerisiano faamaoni, o le a e aʻoaʻoina atu la le upu moni ia i latou, e tusa lava po o ā mea e iu i ai.” Ona ia toe faaopoopo atu lea: “Afai e te lē faia, faitalia aʻu ma taʻu atu!” Ma sa faia faapea e Daisy.

Sa papatiso Dick ma Daisy ma le la fanau teine e toalua i Rangoon i le taimi na ou papatiso ai foi. I le tolu tausaga mulimuli ane, i le 1937, sa ou faaipoipo atu ai i le la tama teine lona lua, o Phyllis.

Sosola i Initia

Na osofaia e vaegaau a Iapani Burma i le taimi o le Taua Lona Lua a le Lalolagi, ma toilalo ai Rangoon ia Mati 8, 1942. Na faamalosia tagata sivili ina ia faavavevave ona ō atu i Initia. E faitau selau i latou na taumafai e ui atu i le vaomatua, peitai o le toatele lava na maliliu i le ala a o faimalaga atu. Ona sa ma masani ma le leoleo e vaaia malaga, na mafai ai ona ou maua ni lisiti o pasese e malaga ese ai i se tasi o vaa mulimuli mai Rangoon agaʻi i Calcutta. O le tuua o o matou fale ma le tele o a matou mea totino i se tulaga faanatinati, sa o se faanoanoaga lea ia i matou uma. Sa nofoia Burma e tagata Iapani mai le 1942 e oo i le 1945.

Sa faaletonu le tulaga o lo matou tamaoaiga ina ua matou taunuu i Initia, ma sa lē faigofie foi le sailia o ni galuega. Sa iu lena i le tofotofoina o loʻu faatuatua. Sa ma feiloai ma se leoleo Peretania o lē na ofoina mai ia te aʻu se galuega sivili e maua ai le tamaoaiga, ae e aafia ai le auauna atu o se tasi i le vaega faafitafita. Ona o le fesoasoani mai o Ieova, sa mafai ai ona ou teena le ofo ma faaauau ai pea ona maua se loto fuatiaifo mamā faa-Kerisiano. (Isaia 2:2-4) Sa matou iloaina foi le aao mafola o Ieova i nisi o auala.

Sa matou nonofo i New Delhi, le laumua o Initia, o i inā e toetoe lava lē maua ni mea e nonofo ai. Ae ui i lea, sa matou maua lava se fale telē i le ogatotonu o le aai. E telē lona potu malōlō ma e ese lava lona auala e ui atu ai i totonu, ma e tele tausaga o avea lenei potu ma Maota o le Malo o le faapotopotoga o Molimau a Ieova i Delhi. Peitai, ona o le faasāina o lomiga a le Sosaiete o le Olo Matamata i Initia i le 1941, sa lē mafai ai ona matou mauaina ni lomiga faale-Tusi Paia.

Le Auala na Aveesea ai Faasasaaga

I se tasi Aso Sa i le 1943, na mauaina ai e i latou uma na auai i sauniga lotu i Delhi se laupepa na sainia e taʻitaʻi lotu e toʻa 13 mai lotu eseese. Sa tusia ai se lapataiga e faapea: “IA FAAETEETE TAGATANUU UMA O DELHI I MOLIMAU A IEOVA.” O le pogai, ona sa faasāina i matou i Initia ona o mafuaaga faapolotiki.

I le faatagaga a le ofisa o le lālā i Bombay, sa vave ai ona matou lomia se tamai pepa ma faasalalauina e faamalamalama atu ai i taʻitaʻi lotu. Talu ai ona sa avea aʻu ma ovasia taʻitaʻi, sa lomia ai loʻu igoa ma loʻu tuatusi i le pito i lalo o le tamai pepa sa tusia ai ni upu malolosi.  E leʻi leva mulimuli ane, ina ua maua e leoleo maʻua ma Margrit Hoffman o tufatufaina atu kopi o nei pepa, na pueina loa i maʻua ma tuuina i le falepuipui. Ae peitai, e leʻi leva ae toe tatalaina i maʻua ina ua totogi i ai ni tupe.

Mulimuli ane, a o faia lana auaunaga, na maua ai Margrit i le fale o Sir Srivastava, o se minisita lauiloa o le kapeneta faafaipule a Initia. Na talileleia le tuafafine e Sir Srivastava, ma i le taimi o le talanoaga, na taʻu atu ai e le tuafafine e faapea, e leʻi leva ona faasāina a tatou lomiga i Initia e aunoa ma se mafuaaga. O le aso lea na teʻi ai foi ua feiloai Margrit ma se sui o le palemene mai le setete o Madras. Sa iai o ia i inā ina ia auai i le fonotaga a le palemene. Na taʻu atu e Magrit ia te ia le lē talafeagai o faasasaaga o loo faia i a tatou lomiga, ma sa folafola atu e le sui o le palemene o le a ia lāga le fesili i le isi fonotaga o sosoo ai.

O le taimi lena, sa ou galue ai i le faia o faamalositino i se falemai i lena lava oganuu. Sa teʻi lava ua maʻi tigaina Sir Srivastava, ma na auina atu ai loa aʻu e le falemai e vaai pe faamata e ono aogā faamalositino ia te ia. Na ou iloaina o Sir Srivastava o se tagata fiafia, ma a o ma talanoa, sa teʻi lava ua lāvea i laʻu faamatalaga le tatalaina mai i le falepuipui o i maʻua ma le tamaitai o Hoffman e ala i le totogiina o tupe. Sa ou faamatalaina i ai e faapea ona o faitioga mai taʻitaʻi lotu e faapea na ala ona faasāina a matou lomiga faale-Tusi Paia ona o mafuaaga faapolotiki, ae o matou, e matuā lē auai lava i so o se faiga faapolotiki. Na faaauau atu laʻu tala e faapea, sa faia e se sui o la matou lālā, o Edwin Skinner, se talosaga mo se faatalanoaga e faamatala atu ai lo matou tulaga, peitai sa lē faatagaina o ia.

I ni nai aso mulimuli ane, na taʻu mai ai e Sir Srivastava ia te aʻu e faapea: “E lē o toe mamao ae faamalolo Jenkin [le sui o le mālō lea e lē fiafia i la tatou galuega] ma o le a sui ia te ia Sir Francis Mudie. Ae fai atu ia Skinner e sau, seʻi oʻu faafeiloaia o ia i a Sir Francis.”

Na fuafuaina loa e Sir Srivastava le fonotaga e pei ona ia folafola mai. I le taimi o le fono, na taʻu atu ai e Sir Francis Mudie i le uso o Skinner e faapea: “E lē mafai ona ou folafolaina atu ia te oe se mea, ae o le a seʻi oʻu suesue i le mataupu.” Ona e lē o toe mamao ona amata lea o le fono a le palemene, na nofo ai le uso o Skinner seʻi vaai po o le ā le iuga. E tusa ai ma ana upu, na tu aʻe ai i luga le sui o le palemene mai Madras ma fesili atu: “Pe moni ea na ala ona faasāina lomiga  a le Watch Tower Bible and Tract Society ona o ni mafuaaga faapolotiki?”

Na tali atu Sir Francis Mudie: “E leai, na ala ona faasāina ona o ni mafuaaga mo le puipuiga, ae o lea ua toe filifili le malo e toe aveesea le faasasaaga.”

Maeu se taimi fiafia ina ua matou faalogoina lena tala! I se vaiaso mulimuli ane na mauaina ai e le ofisa o le lālā i Bombay se tusi e faamaonia ai le faaiuina o faasasaaga.

Toe Foi i le Atunuu Fai Taua o Burma

Na toe pulea foi Burma e Peretania ina ua uma le Taua Lona Lua a le Lalolagi, ma e toasefulu i matou o Molimau na toe foi i Rangoon i ni nai masina mulimuli ane ai. Sa matou fiafia e vaaia nisi o Molimau na totoe ai pea i le atunuu. Sa iai le atunuu i se tulaga faanoanoa. Sa lē toe maua so o se mea e pei o auaunaga mo le lautele, e aofia ai le eletise ma auala mo femalagaaiga a le lautele. O lea na matou faatauina ai se sipi mai le fitafita ma faaaogā lelei e aumai ai tagata i sauniga ia sa matou fuafuaina ina ua matou taunuu atu.

Na ofoina mai e se tagata loto naunau se fasi fanua mo i matou, ma e faatasi ai ma le fesoasoani alofa a tagata o lea vaipanoa, na matou fausia faavavevave ai se Maota o le Malo. Sa fausiaina pou ma puipui i ofe ma na atoina i lau. O i inā sa asiasi atu ai Nathan H. Knorr, lē sa avea ma peresitene o le Sosaiete o le Olo Matamata, ma lana failautusi o Milton G. Henschel, ma tauaaoina ai ni lauga i le taimi o le la asiasiga i Rangoon ia Aperila 1947. O le taimi lena, e toʻa 19 Molimau i le atunuu atoa o Burma. Ae i le taimi o le lauga lautele a le uso o Knorr na faia i le New Excelsior Theatre, e toʻa 287 na auai!

Lo Matou Nonofo i Ausetalia

Ia Ianuari 4, 1948, na tutoatasi ai Burma mai Peretania Tele, ma o le toatele lava o tagata Europa sa manatu e sili ona tuua le atunuu. Ina ua uma ni iloiloga naunautai, na ma filifili ai loa ma Phyllis e malaga atu ma la ma tama teine i Ausetalia. Na matou nonofo i Perth, le laumua o Ausetalia i Sisifo.

O le toe tuua o Burma e matou te lē toe foi lava i ai, o se taimi faanoanoa mo i matou. Mai lea taimi i lea taimi, matou te maua ai tala mai ē pele o loo iai i inā, ma sa matou fiafia e iloa, sa agaigai pea i luma le galuega o le Malo i lena atunuu.

Na amata mai i le 1978, ona matou maua le fiafiaga o le auauna i faapotopotoga uma lava e tautatala i le gagana Eleni i aai tetele o Ausetalia. O le uiga o lenei mea e ō ai mo ni faigamalaga uumi, talu ai ona e 2,600 maila [4,200 kilomita] mai le itu i sisifo agaʻi i le itu i sasae o lenei atunuu telē. Pe a mavae ni nai taimi, e matuā fesuisuiai ai lava le tau i vaega eseese o le atunuu, ma sa tau uma ai foi lo matou malosi. Sa matou toe nonofo foi i Perth, o i inā na faaauau ai ona ou auauna o se toeaina i se tasi o aai e tusa ma le 44 faapotopotoga e iai.

A o mavae atu le tele o tausaga, sa amata ona puaoa laʻu vaai, ma sa faapena foi ona faigata ai laʻu faitau. Peitai, e ui lava i faafitauli i le tino, ae sa malolosi pea o matou loto. O loo faaauau pea ona matou faatalitali ma le mautinoa mo le aso fiafia o le a vāai ai i latou uma o ē matatau ia Ieova i le pupula o lona malamalama “e pupula mai, e i ai foi le mea e malolo ai i ona apaau; ma o le a [tatou] o atu foi ma osooso, pei o tamai povi mai le fale povi.”—Malaki 4:2. *

[Faaopoopoga i lalo]

[Ata i le itulau 24]

O loʻu aiga faatasi ma uso o Henschel ma Knorr i Burma (Myanmar) i le 1947

[Ata i le itulau 25]

Basil Tsatos ma lana avā o Phyllis, i Ausetalia