Alu i mataupu o loo iai

Alu i le lisi o mataupu

E Lei Tuulafoaiina Lava i Matou e Ieova

E Lei Tuulafoaiina Lava i Matou e Ieova

E Lei Tuulafoaiina Lava i Matou e Ieova

E PEI ONA FAAMATALAINA E NASHO DORI

O Mbreshtan o se nuu laitiiti maugā i Alapania i saute, e lē mamao mai Eleni. Na ou fanau ai iina i le 1907. Ina ua lima oʻu tausaga, sa amata ona ou auai i se aʻoga faa-Eleni, ae na faalavelavea laʻu aʻoga ina ua osofaia e autau a Italia ia Alapania i le taimi o le Taua Muamua a le Lalolagi. Ina ua mavae le taua, na toe faaauau ai laʻu aʻoga, ae i le gagana Alapania.

E UI lava ina sa lei fiafia tele i le lotu oʻu mātua, ae na la tausisia lava tu a le Lotu Orthodox a Alapania. Sa avea le uso o le tamā o loʻu tamā ma patele i Mbreshtan, o lea sa ou galue ai i le lotu ma mataulia ai gaoioiga na faia iina. O faiga masani faalotu sa foliga mai e leai se uiga, ma na ōia ai loʻu loto fuatia ifo i faiga faafiaamiotonu.

O le mulimuli i tu a lo matou atunuu, na filifilia ai e oʻu mātua se teine talavou ou te faaipoipo i ai. O Argjiro la, e sau mai le nuu tuaoi o Grabova, na ma faaipoipo i le 1928, ina ua 18 ona tausaga.

Aʻoaʻoina Upu Moni o le Tusi Paia

I le taimi lena, na ou faitio ai i se tasi o loʻu aiga na asiasi mai, mai le Iunaite Setete e uiga i le Lotu Orthodox. Na tali mai o ia e faapea: “I Amerika, e iai se vaega o tagata e latalata i loʻu aiga, e leai sa latou lotu, ae latou te suesueina le Tusi Paia.” O le manatu e uiga i le suesueina o le Tusi Paia e aunoa ma se lotu, sa fetaui ma loʻu mafaufau. O lea na ou talosaga atu ai pe e mafai ona ia auina mai ni lomiga faale-Tusi Paia mo aʻu.

Na galo nimo lava ia te au la ma talanoaga seia oo ina ua mavae se tausaga mulimuli ane, ina ua ou maua se afifi mai Milwaukee, i Wisconsin. I totonu sa iai le tusi The Harp of God i le gagana Alapania ma Le Olomatamata i le faa-Eleni. Sa ou faitau faavave i le tusi ma mātauina ai se faamatalaga e uiga i le lotu moni. Na oso ai loʻu lē fiafia i lena mea. Sa ou faapea ifo, ‘Ou te lē o fia manao i ni mea tau lotu.’ O lea, ou te lei faitauina maeʻaeʻa ai le tusi.

I le 1929, na ou ulufale ai i le vaegaau ma na auina atu ai aʻu i le aai o Tiranë, le laumua o Alapania. O inā na ma feiloai ai ma Stathi Muçi, o lē sa faitauina le Tusi Paia Eleni. Na ou fesili atu: “E te alu i se lotu?” “E leai,” na ia tali mai ai. “Ua ou alu ese ma le lotu. O aʻu o se tasi o Tagata Aʻoga Faavaomalo o le Tusi Paia.” I le Aso Sa, na ma ō ai ma se tasi fitafita i se sauniga faatasi ma Stathi. O inā na ou iloa ai e faapea, o le lotu moni, e lē o se falesa po o se lotu, ae ua faia aʻe i auauna faauuina a Keriso. O lea la na ou malamalama ai i le uiga o le mea lea na fai mai ai le Harp of God.

I le ogatotonu o vaitausaga o le 1920, na toe foi mai ai i Alapania mai le Iunaite Setete ia Nasho Idrizi ma Spiro Vruho ma faasalalau atu upu moni o le Tusi Paia na la aʻoaʻoina ai iina. Na amata ona ou auai i sauniga i Tiranë, faatasi ma se vaega toaitiiti o Tagata Aʻoga o le Tusi Paia. E lei pine ae ou iloa, ua ou maua le faalapotopotoga a Ieova. O lea, ia Aokuso 4, 1930, na papatisoina ai aʻu i se vaitafe latalata ane.

Ina ua mavae lena, sa ou toe foi atu loa i Mbreshtan e faaauau laʻu galuega o le fai seevae. Ae e sili atu ona tāua, sa amata ai foi ona ou tufa atu i isi upu moni o le Tusi Paia na ou aʻoaʻoina. Ou te taʻu atu ia i latou e faapea: “O Iesu Keriso e lē pei o faatusa ia e i le falesa. O loo soifua o ia!”

Talaʻiga e Ui i Teteega

Na faoa e Ahmed Bey Zogu le pule i le 1925, ma na faia ai o ia lava ma Tupu o Zog I i le 1928, ma pule ai seia oo i le 1939. Na tuuina mai e lana minisita o aiā tatau a tagata se faamaoniga mo la matou galuega faa-Kerisiano. Ae peitai, na iai ni o matou faafitauli. Na māfua lenei mea ona o Musa Juka, le minisita o le lotoifale, sa auaumea vavalalata ma le pope i Roma. Na poloaiina ai e Juka e faapea, e na o le tolu lava lotu e tatau ona aloaia—Musalimi, Orthodox, ma le Katoliko Roma. Na taumafai leoleo e faoa a matou tusi ma taofia la matou talaʻiga, ae sa lei taulau i latou.

I le vaitausaga o le 1930, sa masani ona ou asiasi atu i Berat, o se aai telē i Alapania o inā sa faatonutonu mai ai e Mihal Sveci la matou galuega talaʻi. Na matou fuafuaina ni malaga talaʻi i le atunuu atoa. E faatasi ona auina atu aʻu i le taulaga o Shkodër mo le lua vaiaso, ma sa mafai ona ou tuua ni lomiga se tele. I le 1935 na togipauina ai e se vaega o i matou se pasi e talaʻi ai i le taulaga o Këlcyrë. Ona sosoo ai lea ma se au malaga toatele mai Alapania na fuafuaina e talaʻi i taulaga o Përmet, Leskovik, Ersekë, Korçë, Pogradec ma Elbasan. Na faaumaina la matou malaga talaʻi i Tiranë i le taimi tonu lava e faamanatuina ai le Faamanatuga o le maliu o Keriso.

O le maua pea o meaʻai faaleagaga na fesoasoani ia i matou e tumau ai pea ona malolosi faaleagaga, o lea, e lei iai so matou lagona e faapea na tuulafoaiina i matou. Mai le 1930 e oo i le 1939, na ou maua ai e lē aunoa Le Olomatamata i le faa-Eleni. O loʻu sini, o le faitauina foi lea o le Tusi Paia pe ā ma le itula i aso taitasi pe a itiiti mai, ma sa ou faia faapea mo le 60 tausaga a o lei oo ina puaoa laʻu vaai. E lata mai nei lava na faatoʻā maua ai le Tusi Paia atoa i le gagana Alapania, o lea ua ou fiafia ai ona sa ou aʻoaʻoina le gagana Eleni a o ou laitiiti. Sa mafai foi e isi Molimau i Alapania i na aso ona aʻoaʻo le faitauina o le gagana Eleni ina ia mafai ai foi e i latou ona faitau i le Tusi Paia atoa.

I le 1938, na papatiso ai Argjiro. E oo atu i le 1939, ua toafitu mai le toasefulu o la ma fanau ua fananau mai. E faanoanoa lava ona e toatolu mai la ma fanau muamua e toafitu, na maliliu a o laiti lava i latou.

Faigata i Taimi o le Taua Lona Lua a le Lalolagi

Ia Aperila 1939, a o lei pa le Taua Lona Lua a le Lalolagi, na osofaia ai e autau a le Fascist a Italia ia Alapania. E lei pine lava mulimuli ane, ae faasaina loa le galuega a Molimau a Ieova, ae o la matou vaega toaitiiti pe tusa ma le 50 o ē folafola le Malo, sa faaauau pea ona talaʻi. Pe tusa ma le 15,000 o a matou tusi ma tamai tusi na faoa faamalosi ma faatamaia i le taimi o le Taua Lona Lua a le Lalolagi.

Sa iai se potu tele na fausia e faapipii atu i le fale o Jani Komino mo le teuina ai o tusi. Ina ua iloa e le vaegaau a Italia e faapea o tusi, na lomia i le Iunaite Setete, na feita ai loa i latou. Na latou faapea mai: “O outou o ni tagata faatupu faalavelave! O lea e tetee le Iunaite Setete ia Italia!” Na puʻea se auso talavou maelega, o Thomai ma Vasili Cama, ma ina ua iloa ane o tusi na la tufatufaina atu na aumai ia Komino, na puʻeina ai foi o ia. E lei pine ae samania mai foi ma aʻu e leoleo mo se suesuega.

Na latou fesili mai: “E te iloa nei tagata?”

Na ou tali atu, “Ioe.”

“E tou te faigaluega faatasi ma i latou?”

Na ou tali atu, “Ioe. O i matou o Molimau a Ieova. E matou te lē faasagatau i malo. E matou te solitu.”

“Sa e tufatufaina le lomiga lea?”

Ina ua ou ioe atu i ai, na latou lokaina oʻu lima, ma tuu aʻu i le falepuipui ia Iulai 6, 1940. O inā na ou aufaatasi atu ai i isi uso e toalima mai loʻu nuu—o Josef Kaci, Llukan Barko, Jani Komino, ma le auso o Cama. A o iai i le falepuipui, na matou feiloai ai ma isi Molimau e toatolu—o Gori Naçi, Nikodhim Shyti, ma Leonidas Pope. E toaiva i matou na taufaaofiofi uma lava i se sela e 6 i le 12 futu [1.8 i le 3.9 mita] le vatele!

Ina ua mavae ni nai aso, na saisai faatasi i matou i se filifili ma ave i le aai o Përmet. I le tolu masina mulimuli ane, na siitia atu ai i matou i le falepuipui i Tiranë ma taofia ai mo le isi valu masina faaopoopo e aunoa ma se faamasinoga na faia.

Na iu ina ave i matou i luma o le faamasinoga a le vaegaau. O aʻu ma le uso o Shyti, na faasalaina i le taʻi 27 masina, o le uso o Komino e 24 masina, a o isi na faasaolotoina ina ua mavae le 10 masina. Na toe siitia atu i matou i le falepuipui i Gjirokastër, o inā na fesoasoani ai le uso o Gole Flloko e faamautinoa le tatalaina o i matou i le 1943. Mulimuli ane, sa faamautu ai lo matou aiga i le aai o Përmet, lea na avea ai aʻu ma ovasia o se faapotopotoga laitiiti iina.

E ui lava sa faasaina la matou galuega ma sa vevela le Taua Lona Lua a le Lalolagi i atunuu o loo siomia ai i matou, sa faaauau pea ona matou faia o le mea na matou mafaia e faataunuu ai lo matou tofiga e talaʻi le feau o le Malo. (Mataio 24:14) I le 1944 na tuuina ai i le falepuipui ni Molimau se toʻa 15. Peitai, i lena vaitaimi faigata, e lei iai lava so matou lagona e faapea ua tuulafoaia i matou e Ieova.

Tofotofoina i le Mataupu o le Solitu

E ui lava na faaiuina le taua i le 1945, ae sa faaauau pea ona oo mea faigata ia i matou ma na oo i se tulaga sili ona leaga. Na faamalosia le palota o tagata uma i le palota na faia ia Tesema 2, 1946. So o se tasi sa lē auai ma lē usiusitai, sa manatu i ai o se fili o le Malo. Sa amata ona tuufesili la matou faapotopotoga i Përmet e faapea, “O le ā e tatau ona tatou faia?”

Na ou tali atu: “Afai tou te faatuatua ia Ieova, tou te lē tau fesili mai ia te au i se mea e ao ona fai. Ua uma ona outou iloa o tagata o Ieova e solitu. E lē o ni ō o le lalolagi i latou.”—Ioane 17:16.

Ua oo mai le aso o le palota, ma na ō mai ai i loʻu fale sui o le malo. Na amata lava i lo latou faapea mai ma le leo mālū, “Se e manaia pe a inu sa tatou ipu kofe ma tatou talanoa. O e iloa o le ā le aso lenei?”

Na ou tali atu, “Ioe, o le asō o loo faia ai le palota.”

Na faapea mai se tasi alii ofisa: “E tatau ona e faavave ina neʻi e tuai.”

Na ou tali atu: “E leai, ou te lē o fuafua ou te alu. O la matou palota e mo Ieova.”

“Ia, ua lelei, ae sau la e palota mo le itu agai.”

Sa ou faamalamalama atu i ai, o Molimau a Ieova e matuā solitu lava. Ina ua lauiloa lo matou tulaga, na faateleina mai ai omiga ia te i matou. Na faatonuina i matou ina ia taofia le faia o a matou sauniga, o lea na amata ai ona faia faalilolilo a matou sauniga.

Toe Foi atu i Lo Matou Nuu Moni

I le 1947 na matou toe foi atu ai ma loʻu aiga i Mbreshtan. E lei pine lava mulimuli ane, i le tau matuā mālūlū lava i le tasi afiafi ia Tesema, na valaaulia ai aʻu i le ofisa o le Sigurimi (le leoleo nanā). Na fesili mai le ofisa: “E te iloa le pogai ua ou valaauina ai oe?”

Na ou tali atu e faapea: “Ou te masalo ona ua outou faalogo e uiga i tuuaiga faasaga ia te au. Ae ua faapea mai le Tusi Paia, o le a ʻinoʻino le lalolagi ia te i matou, o lea, o na tuuaiga, e lē o se mea e faateia ai aʻu.”—Ioane 15:18, 19.

Na toe tali mai o ia ma le ita: “Aua e te talanoa mai ia te au e uiga i le Tusi Paia. Toeitiiti oʻu alu atu talepe oe.”

Na ō ese le leoleo ma ona tagata ae fai mai ia te au ou te tu ai pea i fafo i le mālūlū. Ina ua mavae sina taimi, ona ia toe valaaulia lea o aʻu i lona ofisa ma faatonuina aʻu ina ia taofia le toe faia o sauniga i loʻu fale. Na ia fesili mai: “E toafia e nonofo i lou nuu?”

Na ou tali atu: “E selau luasefulu.”

“O ā lotu a na tagata?”

“O le Orthodox a Alapania.”

“Ae ā oe?”

“O aʻu o se tasi o Molimau a Ieova.”

“E selau luasefulu tagata e ō i le ala e tasi, ae alu oe i le isi auala?” Ona ia faatonuina lea o aʻu e tutu molī gaʻo i totonu o le falesa. Ina ua ou fai atu ou te lē faia lena mea, ona ia sasaina lea o aʻu i se laau. Pe tusa o le tasi i le vaveao na faatoʻā tatalaina ai aʻu.

Taofia le Toe Aumaia o Lomiga

Ina ua mavae le Taua Lona Lua a le Lalolagi, na amata ai ona matou toe maua Le Olomatamata mai le meli, ae mulimuli ane, na iu ina lē toe tiliva maia mekasini. Ona oo lea i le tasi po i le ta o le sefulu, na samania ai aʻu e le leoleo nanā. Na taʻu mai ia te au e faapea: “E iai se mekasini faa-Eleni lea ua taunuu mai, ma matou te mananao ina ia e faamatalaina mai ia i matou le uiga atoa o mea o iai.”

Na ou faapea atu: “Ou te faalēiloa lelei le gagana Eleni. E iloa lelei lava e loʻu tuaoi. Atonu e mafai ona ia fesoasoani ia te outou.”

“E leai, matou te mananao ia te oe e te faamatalaina mai mekasini nei,” na fai mai ai se alii ofisa a o ia tosoina aʻe i luga ni kopi faa-Eleni o Le Olomatamata.

Na ou oso atu: “Oi, o aʻu mekasini nei! Ioe, o le mea moni, e mafai ona ou faamatala atu ia te outou lenei mekasini. Tagai foi outou, o mekasini nei e aumai mai Brooklyn, New York. O inā e iai le ofisa ulu o Molimau a Ieova. O aʻu o se tasi o Molimau a Ieova. Ae e foliga mai ua latou sese i le tuatusi. O nei mekasini e tatau ona auina mai ia te au, ae lē o outou.”

Latou te lei aumaia ia te au mekasini, ma mai lena taimi seia oo i le 1991, e sili lelei atu i le 40 tausaga, matou te lei toe maua lava ni lomiga faale-Tusi Paia i le gagana Alapania. Talu mai na tausaga uma lava, sa faaauau pea ona matou talaʻi, ma faaaogā na o a matou Tusi Paia. E tusa ma le 20 Molimau na iai i le falepuipui i le 1949; o nisi sa faasalaina mo le taʻi lima tausaga.

Faateleina Mea Faigata

I vaitausaga o le 1950, na faatonuina ai tagata ina ia tauaveina ni pepa e faaalia ai e latou te lagolagoina le vaegaau. Ae na teena e Molimau a Ieova lo latou tauaveina o na pepa. Ona o lenei mea, na toe faasalaina ai foi i maʻua ma le uso o Komino i le falepuipui mo le isi lua masina.

I le taimi na faatagaina ai e le malo le iai o nisi lotu, na maua ai sina o matou saolotoga. Ae peitai, i le 1967, na faasaina ai lotu uma lava, na avea ai Alapania ma atunuu ua matuā lē talitonu i le Atua. Sa taumafai pea Molimau e faia sauniga, ae sa oo ina matuā faigata lava. O nisi o i matou na suʻiina se taga faapitoa i ʻie na pito i totonu o o matou peleue ina ia mafai ona nanā ai se Tusi Paia laitiiti. Ona matou ō atu lea i se laufanua e faitau ai.

Na maua Molimau i Tiranë o faia faapea, ma na faasalaina i le lima tausaga i nofoaga maotua sa faasala ai tagata mo le faia o galuega mamafa. Na iu ina pagatia ai o latou aiga. O i matou e ō mai i nuu laiti tu mamao ese, sa lē aauina ese atu ona sa lē manatu ia i matou e faapea o se faamataʻu matuiā. Ae o lo matou solitu na iu ai i le aveesea o o matou igoa mai le lisi o tagata e mauaina meaʻai mai fesoasoani mo mala. I lea, na matuā faigata ai le olaga. Na feoti ai foi le isi toalua o la ma fanau. Ae peitai, e lei ia i matou se lagona e faapea ua tuulafoaiina i matou e Ieova.

Sa taatele le mataʻu i Alapania. Sa mataʻitūina tagata uma, ma na tusia e leoleo nanā lipoti i so o se tasi e faaalia se manatu e ese ai mai i le vaega lea o loo pule. O lea, sa matou matuā atamamai ai lava e uiga i le faia o se lipoti tusitusia e uiga i la matou galuega. Sa lē mafai ona matou feiloai mo ni faalaeiauga faaleagaga i ni vaega e sili atu i le toalua po o le toatolu. Ae lē taitai lava ona taofia ai la matou talaʻiga.

I se taumafaiga e faatupuina se vevesi i le auuso, na faasalalau ai e leoleo nanā se tala sese e faapea, o se Molimau lauiloa i Tiranë, o se sipai. O lenei mea na faapogaia ai ona masalosalo isi ma tauāu ina faavevesia ai lo matou autasi. Ona o le leai o ni lomiga faale-Tusi Paia i lena taimi, ma sa leai foi se fesootaiga ma le faalapotopotoga vaaia a Ieova, na lolo ai nisi ona o le mataʻu.

E faaopoopo i ai, na faasalalau e pule o le malo se tala sese e faapea, o Spiro Vruho, o se toeaina Kerisiano e matuā faaaloalogia i Alapania, na pule i lona ola. Na latou faapea mai: “Ua tou vaai la i ai, e oo lava ia Vruho, ua faavaivai.” Na oo ina iloa mulimuli ane, o le uso o Vruho, na fasiotia.

I le 1975, na ma nonofo ai ma Argjiro i le fale o la ma tama tama mo ni nai masina. I le taimi o le palota, na uunaia ai i maʻua e pule o le aai e ala i le faamataʻu mai e faapea: “Afai lua te lē palota, o le a matou aveesea le galuega a lou atalii.”

Sa ou tali atu e faapea: “Ua 25 tausaga talu ona faigaluega loʻu atalii i lana galuega. Ua ia te outou auiliiliga o faamaumauga totino e uiga ia te ia ma lona aiga. Ua sili atu i le 40 tausaga ou te lei palota. O lenei faamatalaga, e masani ona iai i faamaumauga totino o le tagata. Afai la e lē o iai, e lē o maopoopo la a outou faamaumauga. Ae afai o iai i a outou faamaumauga, o lona uiga la ua outou lē faamaoni i lea vaega i le faatagaina pea o ia e faigaluega mo le tele o tausaga.” Ina ua faalogo mai i lenei mea, na faapea mai pule faalemalo, afai matou te toe foi i Mbreshtan, o le a latou lē toe uunaia le mataupu.

Suiga Mataina

I le 1983 na matou siitia ese ai mai Mbreshtan ma ō atu i le aai o Laç. E lei pine lava mulimuli ane, ae maliu loa le pule tautalatasi. Na pule o ia talu mai lava na uluai palota fai faamalosi i le 1946. I lena taimi na tuuina ai i lalo lona faatagata lea na pulea le vaega autū i Tiranë, faapea ma le faatagata o Stalin.

I le faitausefulu o tausaga o le faasasaāga o la matou galuega, e toatele Molimau na faia i ai faiga sauā, ma o nisi na fasiotia. Na faamatala atu e se tasi tamaloa i ni Molimau i le auala e faapea: “I le vaitaimi o Komunisi, na tuulafoaiina ai e i matou uma lava le Atua. Na o Molimau a Ieova lava na tumau i le faamaoni ia te ia e ui lava i tofotofoga ma mea faigata.”

A o faateleina le saolotoga na tuuina mai, e toaiva na lipotia a latou galuega i le faiva faa-Kerisiano ia Iuni, 1991. Ia Iuni 1992, pe tusa o le masina talu ona tatala le sa, e toʻa 56 na faia se sao i le galuega talaʻi. I le amataga o lena tausaga, na matou olioli tele ai ina ua iai le 325 na auai i le Faamanatuga o le maliu o Keriso. Talu mai lena taimi, ua faateleina ai le aofai o le au talaʻi e sili atu i le 600, ma o se aofaiga e 3,491 na auai i le Faamanatuga ia Aperila 14, 1995! I tausaga na seʻi mavae atu, sa o se olioli e lē mafai ona faamatalaina mo aʻu le vaai atu i le matuā toatele o talavou o faaopoopoina mai i a matou faapotopotoga.

Na tumau le faamaoni o Argjiro ia Ieova ma ua faamaoni foi ia te au i nei tausaga e tele. A o ou iai i le falepuipui pe a ou malaga foi i le galuega talaʻi, sa ia tausia ma le onosai manaoga o lo ma aiga e aunoa ma se tala. O le tasi o a ma tama tama ma lana avā na papatisoina i le 1993. Na matuā faafiafiaina ai i maʻua i lena mea.

E mo na o le Malo Lava o le Atua

Ua matuā faafiafiaina lava aʻu e vaai atu i le faapotopotoga i Alapania o autasi ma olioli i le tulaga olaola faaleagaga. Ua ou lagona e pei o le tamā matua o Simeona i Ierusalema o lē na tuuina atu i ai se faaeaga tautele a o lei maliu o ia, o le vaai lea i le Mesia ua leva ona folafolaina. (Luka 2:30, 31) Nei la, pe afai e fesiligia aʻu po o lē fea ituaiga o pulega ou te filifilia, ou te faapea atu: “Ou te lē filifilia Komunisi, po o pulega tautalatasi. E tusa lava pe pulea e tagata po o malo le laueleele, e lē tāua lea. Ua faia e malo auala, aumaia le eletise i nuu maotua, ma saunia sina pulega maopoopo. Ae peitai o le pulega a Ieova, lona Malo faalelagi, ua na o lea le vaifofo i faafitauli faigata o loo fesagai ma tagata i Alapania faapea ma le lalolagi atoa.”

O le mea o loo faia e auauna a le Atua i le lalolagi aoao i le talaʻiina o le Malo o le Atua, e lē o se galuega a se tagata. O le galuega lenei a le Atua. O i tatou o ana auauna. E ui lava i le tele o o matou faafitauli i Alapania, ma ua leva ona motusia fesootaiga ma le faalapotopotoga vaaia a Ieova, ae lei tuulafoaiina lava i matou e ia. Sa iai pea lona agaga iinei. Na te taʻitaʻia o matou laasaga uma i le ala. Ua ou vaai i lenei mea i loʻu olaga atoa.