Alu i mataupu o loo iai

Alu i le lisi o mataupu

Ua Faaiua e le Malamalama Tausaga o le Pogisa

Ua Faaiua e le Malamalama Tausaga o le Pogisa

Ua Faaiua e le Malamalama Tausaga o le Pogisa

SA MATUĀ ese le lalolagi o Iesu Keriso ma ona aposetolo mai i vaitaimi o Tusi Paia Eperu. Sa lei iloaina e tagata faitau o le Tusi Paia lenei tulaga, ona atonu na latou mafaufau sa faaauau pea olaga masani o tagata lautele ma faiga faalotu mai taimi o le perofeta o Malaki seia oo atu i le tusitala o le Evagelia o Mataio, ae ua na ona latou taumānatu po o le ā na tupu i le 400 tausaga lea na va aʻi.

O le tusi o Malaki, ua faaiu ai le tele o Tusi Paia o aso nei i Tusi Paia Eperu, ina ua toe nofoia e le vaega totoe o Isaraelu lo latou laueleele ina ua mavae le toe faasaolotoina mai ia Papelonia. (Ieremia 23:3) Na uunaia Iutaia tuuina atu ina ia faatalitali i le aso faamasino o le Atua, e aveesea ai le lalolagi amioleaga ae faaulufale ane le Tausaga o le Mesia. (Malaki 4:1, 2) A o le taimi lena na pule ai Peresia. O se vaega o fitafita Peresia na i Iutaia sa latou tausia le filemu ma sapasapaia tulafono faalemalo e ala i le pulea e le vaegaau.—Faatusatusa i le Esera 4:23.

Ae peitai, a o faagasolo le senituri lona fa na mulimuli mai ai, sa leai se faavae mautu o atunuu o le Tusi Paia. Na amata ona ofi ane le pogisa faaleagaga ma le lē mautonu. Na luluina atunuu o i le itu i Sasaʻe o le Metitirane i faiga sauā, faiga taufaamataʻu, pulega faataugā, mafaufauga faivalea faalelotu, talitonuga faafilosofia lē faavaea, ma faalogona popole ma le lē mautonu ona o tu e lē masani ai.

O Mataio, le uluai tusi o Tusi Paia Kerisiano Eleni, na tusia i se vaitaimi ese. Na faamalosia e autau a Roma le Pax Romana po o le Filemu Faa-Roma. Na faatalitali ma le naunautai atu tagata mapo lotu i le afio mai o le Mesia e aveesea mafatiaga, pulega sauā lē alofa, ma le mativa, ma faasusulu atu le malamalama i le ola, se olaga tamaoaiga, ma le saoloto mai popolega. (Faatusatusa i le Luka 1:67-79; 24:21; 2 Timoteo 1:10.) Seʻi o tatou vaai totoʻa atu la i gaoioiga malolosi na avea ma suiga o le sosaiete o Iutaia i na senituri, a o lei fanau mai Iesu Keriso.

Olaga i Iutaia i Vaitaimi o Peresia

Ina ua uma ona faalauiloa atu e Kuresa le faasaolotoina mai o Iutaia mai le ave faatagataotauaina i Papelonia i le 537 T.L.M., na tuua ai e se vaega o Iutaia ma ē lē ni Iutaia Papelonia. Sa toe foi atu i nuu na faatafunaina ma faaleagaina, lenei vaega totoe loto talisapaia faaleagaga. Na faaitiitia le laueleele telē o Isaraelu sa iai muamua, e tagata Etoma, o tagata Foinie, o tagata Samaria, ituaiga o Arapi ma isi. O mea na totoe o Iuta ma Peniamina na avea ma vaega o Iutaia i lalo o le pulega a le kovana o Peresia i le oganuu ua taʻua o Abar Nahara (Talaatu o le Vaitafe).—Esera 1:1-4; 2:64, 65.

I le pulega a Peresia, na amata ai ona tofo Iuta “i se vaitaimi o le faateleina ma le faatuputupulaia o ona tagata,” o le faamatalaga lena a le Cambridge History of Judaism. Na faaopoopo atili mai e uiga ia Ierusalema e faapea: “Sa avane e tagata galulue fanua, ma tagata lotu femalagaai meaalofa, na faaʻoaina Malumalu ma aai, ma ona o lo latou tamaoaiga na tosina ane ai le aufaioloa ma faipisinisi mai isi atunuu.” E ui lava sa faapalepale tagata Peresia i faigamalo ma lotu, ae sa mamafatū lafoga ona sa tatau ona totogia lava i na o maatāua.—Faatusatusa i le Neemia 5:1-5, 15; 9:36, 37; 13:15, 16, 20.

O tausaga mulimuli o le Emepaea a Peresia o se vaitaimi o sauaga lē mataofiofia, na faailogaina e ala i fouvalega a kovana o ē na pulea oganuu o Peresia anamua. E toatele tagata Iutaia na aafia i faiga fouvale e latalata i talafatai o le Metitirane ma sa toe faafoi atu i le itu i matu, i Hyrcania i le sami o Caspian. Ae ui i lea, o le toatele o tagata Iutaia sa foliga mai e lei aafia i sauaga a Peresia e tusa ma lona tali atu i ai.

Le Vaitaimi o Eleni

Na salalau atu faiga sauā faanameri a Alesana le Sili i Sasae Tutotonu i le 332 T.L.M., ae na faamuamua e ia manaoga mo oloa laʻu ane mai i Eleni. (Tanielu 7:6) I lona iloaina e iai le tāua faapolotiki o aganuu i Eleni, na ia mafaufau loloto ai e faalautele atu lana emepaea faa-Eleni. Na avea loa le gagana Eleni o se gagana faavaomalo. O le pulega puupuu a Alesana na amata ona faaauilumaina ai fetufaaiga taufaasese, le naunau aasa i taaloga, ma le faatāuaina o le teuteuina o siosiomaga ia matagofie. Na oo lava i ē na tupuga mai i tagata Iutaia na faasolosolo mālie lava ina lolo atu i le Faa-Eleni Anamua.

Ina ua mavae le maliu o Alesana i le 323 T.L.M., na faataunuuina e ona suli i Suria ma Aikupito tofiga ia na taʻua e le perofeta o Tanielu “o le tupu o le itu i toga” ma le “tupu o le itu i matu.” (Tanielu 11:1-19) I le nofoaiga o le tupu o Aikupito “le tupu o le itu i toga,” o Ptolemy II Philadelphus i le (285-246 T.L.M.), na amata faaliliuina ai Tusi Paia Eperu i le gagana Koini, po o le gagana taatele faa-Eleni. Na taʻua lenei faaliliuga o le Septuagint. O le tele o fuaiupu o lenei galuega na siiina mai i Tusi Paia Kerisiano Eleni. Sa faamaonia le avea o le gagana Eleni o se mea sili mo le avatuina o faamalamalamaga faaleagaga i se lalolagi fenuminumiai ma pogisa i le itu faaleagaga.

Ina ua uma le nofoaiga tautupu a Antiochus IV Epiphanes i Suria ma lona pulea o Palesitina i le (175-164 T.L.M.), na toetoe a uma ona soloia faiga faa-Iutaia e malo na māfua ai faiga sauā. Na faamalosia tagata Iutaia i faamataʻuga, i le oti ina ia lafoaia Ieova le Atua ae osi atu na o taulaga i atua o Eleni. Ia Tesema 168 T.L.M., na fausia ai se fata faitaulaga faapaupau i luga o le fata faitaulaga sili a Ieova i le malumalu i Ierusalema, ma faia ai taulaga i le atua o Olympia o Seu. Ma le faateia, na faapotopoto faatasi ai tane loto tetele mai nuu maotua i lalo o le taʻitaʻiga a Judas Maccabaeus e sii atu se taua matautia seia oo ina latou mauaina Ierusalema. Na toe tuuina atu le malumalu i le Atua, ma ina ua mavae tausaga e tolu ia na faaleagaina ai, na toe faia ai taulaga mo aso fai soo.

I le gasologa o le vaitaimi mulimuli o Eleni, na sailia ai ma le faamalosi e i latou na i nuu o Iuta, le faalauteleina atu o latou laueleele i tuaoi faatapulaaina. O le loto tetele o a latou vaegaau fou na faaaogaina i se auala lē faaleatua e faamataʻu ai o latou tuaoi faapaupau i le oti pe a lē liliu ane. Ae ui i lea, o talitonuga filosofia faapolotiki a Eleni na faaauau pea ona puleaina ai aai ma laumua.

Talu mai lena taimi, o feupuaiga mo le tofi o le faitaulaga sili sa masani ona faia ma le faapiopio. O faufauga leaga, le tagatavaleina o tagata maualuluga, ma faiga faapolotiki faatogafiti na pisipisia ai a latou pulega. O le tele lava o le lē faaleatua o le agaga sa i tagata Iutaia, o le tele foi lena ina taʻutaʻua i taaloga faa-Eleni. Pagā se faateia ai i le vaai atu i faifeau talavou ua tuulafoaia o latou tiute fai ina ia fai ai a latou vaega i taaloga! Sa oo lava i tagata taaalo afeleti Iutaia na tuuina atu e fai taotoga tigā ina ia avea ma ē ‘lē peritomeina’ e alofia ai le maasiasi pe a tauvā le lavalavā ma tagata o Nuu Ese.—Faatusatusa i le 1 Korinito 7:18.

Suiga i Lotu

I uluai tausaga ina ua faatoʻā mavae le tafeaga i Papelonia, na teena ai e tagata Iutaia faamaoni talitonuga ua palua faatasi ma faiga faapaupau ma filosofia, i le tapuaiga moni o loo folasia mai i Tusi Paia Eperu. O le tusi o Eseta, lea na tusia ina ua mavae le 60 tausaga o mafuta vavalalata ma Peresia, sa lei aofia ai se faailoga o le tapuaiga a tagata Peresia i le taʻitaʻiga a Zoroaster. E faaopoopo atu i lena, e leai ni faamaumauga o lenei lotu Peresia na maua i tusi o le Tusi Paia a Esera, Neemia, po o Malaki, ia na tusia uma lava i totonu o uluai taimi o Peresia (i le vaitaimi e 537-443 T.L.M.).

Ae peitai, ua talitonu tagata aʻoga faapea a o faagasolo taimi mulimuli o Peresia, o le toatele o tagata Iutaia na amata ona latou talia nisi o vaaiga a tagata tapuai a Ahura Mazda, le atua sili o Peresia. Ua vaaia lenei i talitonuga lauiloa faauputuu ma talitonuga a le au Essenes. O upu Eperu taatele mo meaola e pei o le luko, ma isi meaola mai le toafa, o manu felelei e faatoʻā felelei i le po, na manatu i ai tagata Iutaia o ni agaga leaga ma aitu o le po, i tala faanuupo a Peresia ma Papelonia.

Na amata ona suia le vaaiga a tagata Iutaia i filosofia faapaupau. O talitonuga e faatatau i le lagi, le afi i seoli, le solu, le Upu (le Lokou) ma le atamai, sa amata ona iai ni o latou uiga fou. Ma sa aʻoaʻoina ai i lena taimi, afai ua mamao ese le Atua sa lē toe fesootai tuusaʻo mai ai o ia i tagata, ae na te manaomia ai ni puluvaga. Na taʻua e tagata Eleni nei puluvaga o agaga ua avea ma leoleo, o temoni. Ona o le taliaina o le manatu faapea o temoni e mafai ona lelei pe leaga, na avea ai tagata Iutaia ma ē faigofie ona gauai atu i taaiga a temoni.

O se suiga i talitonuga na aafia ai tapuaiga i na nuu. Na fausia sunako e avea o ni nofoaga sa fetaui i ai faapotopotoga tuaoi o tagata Iutaia mo sauniga ma aʻoaʻoga faalelotu. E lē o mailoa po o anafea, po o fea, ma pe na faapefea foi ona amata iai sunako i Iutaia. Talu ai na latou faamalieina manaoga o tagata Iutaia sa i nuu maotua mo tapuaiga pe a lē mafai ona paau atu i le malumalu, e iai le talitonuga na amata faavaeina sunako i le vaitaimi o le tafeaga po o le uma foi o le tafeaga. E manino mai, na iu ina avea ma nofoaga i le lautele mo talanoaga a Iesu ma ona soo e ‘taʻutaʻu atu ai galuega lelei a le Atua, o le na valaauina tagata nai le pouliuli e oo i lona lava malamalama e matuā ofo ai.’—1 Peteru 2:9.

Na Talia e le Faa-Iutaia Manatu Fou Eseese

I le senituri lona lua T.L.M., na amata aliaʻe mai ai isi manatu eseese fou. E lē mai i faalapotopotoga o lotu ua vavae ese. Nai lo lea, sa mapuna mai i ni faatasitasiga toaitiiti a taʻitaʻi lotu Iutaia, o le aufilosofia, ma ē malosi i faiga faapolotiki ia na sailia le iai o sa latou aafiaga i tagata ma puleaina malo, ma sa faia nei mea uma i lalo o faiga faa-Iutaia.

Ona o le maualuga o tulaga na iai le au Satukaio i aafiaga i faiga faapolotiki sa pito i faaʻoaina ai i latou, sa lauiloa ai i latou ona o le tomai na latou taulimaina ai mataupu talu ona aliaʻe faiga fouvale a le au Hasmonia i le ogatotonu o le senituri lona lua T.L.M. O le toatele o i latou o faitaulaga, e ui na avea nisi ma tagata faipisinisi ma o nisi na pulea le tele o laueleele. E oo atu i le taimi na fanau ai Iesu, ua faasilisilia e le toatele o le au Satukaio le pulega a Roma i Palesitina auā sa latou mafaufau e sili atu ona mautu lona faavae ma sa o latou faatumauina tulaga sa iai i lena vaitaimi. (Faatusatusa i le Ioane 11:47, 48.) Sa na o se vaega toaitiiti na talitonu faapea o le pulega a le aiga o Herota sa sili atu ona fetaui i auala patino faalemalo. E ui i lea sa lei mananao le au Satukaio ia pulea e tagata Iutaia soona maelega vālea le atunuu, po o so o se isi lava e ese mai i le aufaitaulaga o ē pule i le malumalu. Na olaola pea talitonuga a le au Satukaio, ae maise lava ia na faavaeina i la latou faamatalaina o tusitusiga a Mose, ma faaali atu lo latou tetee i talitonuga a le au Faresaio sa malosi tele. (Galuega 23:6-8) Na teena e le au Satukaio valoaga o Tusi Paia Eperu faapea e na o matematega. Sa latou aʻoaʻoina faapea o talafaasolopito o le—Tusi Paia, o solo, ma tusi faafaataoto e lei faagaeeina, ma e lē tāua.

Na amata ona mānu aʻe le au Faresaio a o faagasolo le vaitaimi o Eleni ma sa avea o se gaoioiga malosi faasaga i le faa-Eleni lea sa tetee i le faa-Iutaia. E ui i lea, e oo ane i vaitaimi o Iesu, sa avea i latou o ni ē taofiofi mamau, tausisi i aganuu, faia faasasaaga e faavae i tulafono, faamaualuluga, faafiaamiotonu faaliulotu, ma faiaʻoga sa sailia auala e pulea ai atunuu e ala i faatonuga na maua mai sunako. Sa faaautū le mauaina mai i le vasega maualuga ma ua latou manatu faatauvaa ai i tagata lautele. Sa vaai Iesu i le toatele o Faresaio o ē sailia o latou lava lelei, e mananao ma le lē alolofa i tupe, ma latou matuā faaalia le faagutugutulua. (Mataio mataupu 23) Na latou talia Tusi Paia Eperu uma e tusa i la latou lava faamalamalamaga, ae sa faatutusa atu pe sa faasilia ai a latou lava uputuu. Sa latou faapea mai o a latou uputuu o se “pa pupuni lea faataamilo o le Tulafono.” Nai lo le avea o se pa pupuni, ua faaleaogaina e a latou uputuu le Afioga a le Atua ma ua faanenefu ai le toatele.—Mataio 23:2-4; Mareko 7:1, 9-13.

O le au Essene o Iutaia na avea ma tagata fai valovaloga lilo, sa feola pea ma nonofo i nisi o nuu tuese. Sa latou faavasegaina i latou o le vaega totoe moni o Isaraelu, na latou faatalitali i se tulaga mamā e talia le Mesia folafolaina. Sa ola tagata Essenes i se olaga maelega faatagafai, ma toetoe lava o mea uma na talitonu i ai na atagia mai ai talitonuga a Peresia ma Eleni.

O le vaaiga a nisi o vaega o tagata ua taʻua o Selote agaʻi ia i latou uma na faalavelave ane i pulega a tagata Iutaia, o ni o latou fili. Ua tutusa i latou ma tagata Makapaio lea na fiafia i ai tane talavou maelega vālea. Sa vāai ia i latou o ni tagata faomea fasioti tagata po o ē sa tau faasaga i le malo, sa latou faia osofaiga na matatau ai tagata i so o se magaala ma aai ma sa faaopoopo atu ai i le matautia o lena vaitaimi.

I Aikupito, na olaola ai le talitonuga faafilosofia o tagata Iutaia ia sa pulea e Alesana. Mai iina, na salalau atu ai i Palesitina, ma i Iutaia sa salalau atu i Diaspora. O tagata fai manatu o Iutaia na tusia le Apokalifa ma le Pseudepigrapha na faamatalaina tusitusiga a Mose faapea e lē manino ona tusia, e lē uigā, ma e taumatemate.

E oo ifo i le vaitaimi o Roma, ua uma ona faaliliu e faiga faa-Eleni ia Palesitina i o latou olaga taatele, a latou faiga faapolotiki, ma faiga faafilosofia. Na suia lotu faale-Tusi Paia a tagata Iutaia i faiga faa-Iutaia, o se paluga faatasi o talitonuga a Papelonia, Peresia, ma Eleni faatasi ma ni nai upu moni faale-Tusi Paia. Peitai, ina ua tuufaatasia, o Satukaio, le au Faresaio, ma le au Essenes, na faia aʻe ai le itiiti ifo i le 7 pasene o le atunuu. I le puea faamanu i le malosi o nei feeseeseaiga, o le toatele o tagata Iutaia “[na] lailoa i latou ma tuulafoaiina, e pei o mamoe e leai so latou leoleo.”—Mataio 9:36.

O le lalolagi pogisa lena na ulu atu i ai Iesu Keriso. Sa avea ma faamafanafanaga lana valaaulia mautinoa e faapea: “Ia outou o mai ia te au, o outou uma o e tigaina ma mafatia i avega, o aʻu foi e malolo ai outou.” (Mataio 11:28) Maeu se fiafia i le faalogo atu ia te ia o fai mai: “O aʻu nei o le malamalama o le lalolagi”! (Ioane 8:12) Ma e matuā olioli ai i lana folafolaga faafiafia loto e faapea: “O lē mulimuli mai ia te au, e le savali o ia i le pouliuli, a e ia te ia le malamalama o le ola.”—Ioane 8:12.

[Ata i le itulau 26]

Na faaalia e Iesu o taʻitaʻi lotu Iutaia sa i le pogisa faaleagaga

[Ata i le itulau 28]

Tupe ua faaātaāta mai ai foliga o Antiochus IV (Epiphanes)

[Ē Ana le Ata]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.