E Tatau i Tagata Uma Ona Tali Atu i le Atua
E Tatau i Tagata Uma Ona Tali Atu i le Atua
“E taitasi i tatou ma tala i lana amio i le Atua.”—ROMA 14:12.
1. O ā tapulaa na iai i le saʻolotoga o Atamu ma Eva?
NA FOAFOAINA e Ieova le Atua o tatou uluai mātua, o Atamu ma Eva, o ni ē e iai sa la filifiliga saʻoloto. E ui sa maualalo ifo i laua nai lo agelu, ae o i laua o ni foafoaga atamamai e mafai ona la faia ni faaiuga atamai. (Salamo 8:4, 5) Peitai, o lena saʻolotoga mai le Atua sa lē o se faatagaga lea la te faamautinoa totino ai le saʻo po o le sese o se mea. Sa la tali atu i Lē na Foafoaina i laua, ma o lenei tali atu ua faasolo atu i ē uma ua tupuga mai ia i laua.
2. O le ā le faamasinoga ua toeitiiti ona faia lea e Ieova, ma aisea?
2 Talu ai ua tatou latalata atu nei i le tumutumuga o lenei faiga amioleaga o mea, o le a faamasinoina ai e Ieova le lalolagi. (Faatusatusa i le Roma 9:28.) E lē o toe mamao nei, ona tatau lea i tagata lē amio Atua ona tali atu ia Ieova le Atua mo le faaleagaina o alamanuia o le lalolagi, le faatamaʻiaina o ola o tagata, ae maise lava le sauāina o ana auauna.—Faaaliga 6:10; 11:18.
3. O ā fesili o le a tatou iloiloina?
3 I le fesagai ai ma lenei faatalitaliga lē manuia, e aogā ai mo i tatou ona toe manatunatu i feutagaiga amiotonu a Ieova ma ana foafoaga i taimi ua tuanai. E mafai faapefea ona fesoasoani le Tusi Paia ia i tatou, ina ia tatou tali atu i se tulaga e talileleia mai e Lē na Foafoaina i tatou? O ā faaaoaoga e mafai ona aogā, ae o ā faaaoaoga e tatau ona tatou alofia le faataitaia?
E Tali Atu Agelu
4. E faapefea ona tatou iloa o agelu foi e tali atu i le Atua mo a latou gaoioiga?
4 O foafoaga agelu a Ieova i le lagi ua tutusa pau lava ma i tatou i le tatau ona tali atu ia te ia. A o lei oo le Lolo i aso o Noa, sa lē usiusitai nisi agelu ma liutino ina ia mafai ona latou faia ni feusuaiga ma fafine. Ona o ni ē sa iai le filifiliga saʻoloto, na mafai ai e nei foafoaga agaga ona faia lenei faaiuga, peitai sa tatau ona latou tali atu i le Atua. Ina ua toe foi atu agelu lē usiusitai i le nofoaga agaga, sa lei faatagaina i latou e Ieova ia toe maua lo latou tulaga sa muai iai. Ua taʻu mai e le soo o Iuta ia i tatou e faapea ua ‘taofia i latou i noanoataga e faavavau i lalo o le pogisa seia oo i le faamasinoga o le aso tele.’—Iuta 6.
5. O le ā le tulaga paʻū lea ua oo ia Satani ma ana temoni, ma o le a faapefea ona faaiua le mataupu i le latou fouvalega?
5 Ua avea Satani le Tiapolo ma pule o nei agelu lē usiusitai po o temoni. (Mataio 12:24-26) Sa fouvale lenei agelu amioleaga i Lē na Foafoaina o ia ma luʻia ai le tonu o le pule silisili ese a Ieova. Sa taitaia e Satani o tatou uluai mātua i le faia o le agasala, lea ua iu ai i lo la oti e faavavau. (Kenese 3:1-7, 17-19) E ui lava sa faataga e Ieova Satani ina ia oo atu i lotoā faalelagi mo sina taimi ina ua mavae lena mea, ae na valoia e le tusi o le Tusi Paia o Faaaliga e faapea, i le taimi atofaina a le Atua, o le a lafo ifo ai lenei peresona amioleaga i le lalolagi. Ua faaalia e faamaoniga le faataunuuina o lenei mea ina ua faatoʻā mavae le mauaina e Iesu Keriso o le mana o le Malo i le 1914. E mulimuli ane lava, o le a faaumatiaina e faavavau le Tiapolo ma ana temoni. Pe a iu ina foia aʻiaʻi le finauga i le pule silisili ese, ona faaiua ai lea ma le tonu le mataupu i le fouvalega.—Iopu 1:6-12; 2:1-7; Faaaliga 12:7-9; 20:10.
E Tali Atu le Alo o le Atua
6. E faapeī le silafaga a Iesu i lona foi tali atu i lona Tamā?
6 Maeu se faaaoaoga lelei ua faataatia e le Alo o le Atua, o Iesu Keriso! I le avea o se tagata lelei atoatoa e tutusa ma Atamu, sa fiafia Iesu e faia le finagalo o le Atua. Sa fiafia foi o ia e tali atu i le usiusitai i tulafono a Ieova. Na talafeagai le valoaga a le faisalamo e faatatau ia te ia e faapea: “Loʻu Atua e, ou te fiafia e fai lou finagalo; o loo i totonu lava ia te au lau tulafono.”—Salamo 40:8; Eperu 10:6-9.
7. A o tatalo o ia i le po a o latalata lona maliu, aisea na mafai ai e Iesu ona fai atu na upu o loo faamauina i le Ioane 17:4, 5?
7 E ui lava i teteega inosia na oo ia Iesu, ae sa ia faia pea le finagalo o le Atua ma tausisi i le faamaoni seia oo ina maliu i le satauro. O lea na ia totogi atu ai le tau o le togiola ina ia togiolaina ai tagata mai āuga o le oti ona o le agasala a Atamu. (Mataio 20:28) O lea, i le po a o latalata lona maliu, na mafai ai e Iesu ona tatalo atu ma le mautinoa: “Ua ou tuu atu le mamalu ia te oe i le lalolagi; ua ou faaumaina le galuega na e tuuina mai ia te au, ou te faia. O lenei foi, loʻu Tamā e, ia e tuu mai ia te au le mamalu faatasi ma oe, o le mamalu lava sa ia te i taua ma oe, a o lei faia le lalolagi.” (Ioane 17:4, 5) Sa mafai e Iesu ona fai atu na upu i lona Tamā faalelagi auā sa ia taulau i le faafetaiaia o le tofotofoga o le tali atu ma sa taliaina ai e le Atua.
8. (a) Na faapefea ona faaalia mai e Paulo faapea e tatau ona tatou tali atu mo i tatou lava ia Ieova le Atua? (e) O le ā o le a fesoasoani ia i tatou ina ia taliaina mai ai e le Atua?
8 E lē pei i tatou o le tagata lelei atoatoa o Iesu Keriso, auā tatou te lē lelei atoatoa. Peitai, tatou te tali atu foi i le Atua. Na faapea mai le aposetolo o Paulo: “Se a le mea e te faasala ai i lou uso? O oe na foi, pe se a le mea e te taʻufaatauvaaina ai lou uso? Auā tatou te laulaututū uma lava i luma o le nofoa faamasino o Keriso [“le Atua,” NW]. Auā ua tusia, Ua fetalai mai le Alii [Ieova], Ou te ola aʻu, e tootuli mai ia te au o tulivae uma lava, e taʻutaʻu mai foi o laulaufaiva uma lava i le Atua. O lenei, e taitasi i tatou ma tala i lana amio i le Atua.” (Roma 14:10-12) Ina ia mafai ona tatou faia faapea ma taliaina mai e Ieova, ua ia tuuina mai ai ma le alofa ia i tatou se loto fuatia ifo ma lana Afioga faagaeeina, le Tusi Paia, ina ia taitaia ai i tatou i mea o loo tatou tāutala i ai ma faia. (Roma 2:14, 15; 2 Timoteo 3:16, 17) O le faaaogā atoatoa o sauniuniga faaleagaga a Ieova ma usitaia o tatou loto fuatia ifo ua aʻoaʻoina e le Tusi Paia o le a fesoasoani lena ia i tatou e taliaina ai e le Atua. (Mataio 24:45-47) O le agaga paia o Ieova, po o lona malosi galue, o se puna faaopoopo lea o le malosi ma le taʻitaʻiga. Pe afai tatou te gaoioi e ogatusa ma le taiala a le agaga ma taitaiga a o tatou loto fuatia ifo ua aʻoaʻoina e le Tusi Paia, tatou te faaalia ai o loo tatou ‘faaaloalo i le Atua,’ o lē e tatau ona tatou tali atu i ai mo a tatou gaoioiga uma.—1 Tesalonia 4:3-8; 1 Peteru 3:16, 21.
E Tali Atu Atunuu
9. O ai sa Etomā, ma o le ā na tupu ia i latou ona o a latou faiga sa fai ia Isaraelu?
9 E tali atu atunuu ia Ieova mo a latou gaoioiga o loo fai. (Ieremia 25:12-14; Sefanaia 3:6, 7) Seʻi manatunatu i le malo anamua o Etoma, lea sa i le itu i saute o le Sami Mate ae i le itu i mātū o le Fagaloa o Aqaba. O tagata Etoma o tagata na tupuga mai ia Semu, e aiga vavalalata atu i tagata Isaraelu. E ui lava o le augatamā o sa Etomā o le atalii lea o le atalii o Aperaamo, o Esau, ae sa lē maua e le fanauga a Isaraelu le faatagaga e ui atu ai i Etoma i “le ala tele o le tupu” a o faimalaga atu i le Nuu o le Folafolaga. (Numera 20:14-21) A o faagasolo senituri, sa tuputupu aʻe ai pea le ita o sa Etomā ma oo ina matuā lotoa ia Isaraelu. O le iuga, sa tatau ai ona tali atu sa Etomā ona o lo latou uunaia o autau a Papelonia e faaumatia Ierusalema i le 607 T.L.M. (Salamo 137:7) I le senituri lona ono T.L.M., na faatoilaloina ai Etoma e fitafita a Papelonia, i le taʻitaʻiga a le tupu o Naponita, ma na oo ina faatafunaina, e pei ona poloaia ai e Ieova.—Ieremia 49:20; Opetaia 9-11.
10. Na faapeī uiga na faaalia e le fanauga a Moapi i le fanauga a Isaraelu, ma na faapefea ona faamasinoina Moapi e le Atua?
10 O le iuga foi lena na oo ia Moapi. O le malo o Moapi sa i le itu i mātū o Etoma ae i le itu i sasaʻe o le Sami Mate. A o lei ulu atu le fanauga a Isaraelu i le Nuu o le Folafolaga, sa lei faaalia i ai e le fanauga a Moapi se agaga talimalo ia i latou, e foliga mai na pau le mafuaaga na latou avatu ai areto ma vai pe afai e totogi mai ni tupe. (Teuteronome 23:3, 4) Sa totogi e le tupu o Palako le perofeta o Palaamo ina ia fetuu ia Isaraelu, ma sa faaaogā fafine Moapi ina ia latou maileia mai tane Isaraelu e faia amioga lē mamā ma ifoga tupua. (Numera 22:2-8; 25:1-9) Ae peitai, sa mātau e Ieova le ʻinoʻino o Moapi ia Isaraelu. E pei ona valoia, sa puapuagatia Moapi i se faatamaʻiaga mai autau a Papelonia. (Ieremia 9:25, 26; Sefanaia 2:8-11) Ioe, sa faamasinoina Moapi e le Atua.
11. Na avea Moapi ma Amoni e pei o ā aai, ma o le ā ua faaalia e valoaga o le Tusi Paia e faatatau i le faiga amioleaga o mea o loo iai nei?
11 E lē gata ia Moapi, ae sa faapena foi ona faamasinoina e le Atua sa Amonī. Na folafola mai e Ieova: “E avea lava Moapi pei o Sotoma, o le fanauga a Amoni foi pei o Komoro, o le mea e i ai le vao ogoogo, ma lua o masima, o le mea gaogao foi e faavavau.” (Sefanaia 2:9) Sa faatamaʻia laufanua o Moapi ma Amoni, e pei lava ona faaumatia e le Atua o aai o Sotoma ma Komoro. E tusa ai o se tala a le Sosaiete o Susuega i le Laueleele a Lonetona (Geological Society of London), ua taʻua ai le mauaina e tagata suesue o nofoaga ia sa faatamaʻia o Sotoma ma Komoro i le talafatai i sasaʻe o le Sami Mate. So o se faamaoniga maufaatuatuaina e ono toe maua e tusa ai o lenei mea ua na ona lagolago atili ai o valoaga a le Tusi Paia, lea o loo faaalia ai le tatau foi ona tali atu le faiga amioleaga o mea o loo iai nei ia Ieova le Atua.—2 Peteru 3:6-12.
12. E ui lava sa tatau ia Isaraelu ona tali atu i le Atua mo a latou agasala, ae o le ā na valoia e faatatau i se vaega totoe o tagata Iutaia?
12 E ui lava na sili ona fiafia le finagalo o Ieova ia Isaraelu, ae sa tatau ona latou tali atu i le Atua ona o a latou agasala. Ina ua afio mai Iesu Keriso i le nuu o Isaraelu, na teena o ia e le toatele o i latou. Sa na o sina vaega totoe na latou faaalia le faatuatua ma avea ma ona soo. Na faatatauina e Paulo nisi o valoaga i lenei vaega totoe o tagata Iutaia ina ua ia tusi: “Ua alaga foi Isaia ia Isaraelu, E ui lava ina faapei o le oneone i le sami le toatele o le fanauga a Isaraelu, e faaolaina e ua totoe; auā e faauma e ia le mea, ma faasaasaaina i le amiotonu, e faasaasaa e le Alii ona faia o le mea i le nuu. Pei ona fai mai foi anamua e Isaia, Ana le faatotoeina e le Alii o Sapaota ni fanau mo i tatou, po ua avea i tatou e pei o Sotoma, ma faatatauina i tatou ia Komoro.” (Roma 9:27-29; Isaia 1:9; 10:22, 23) Na sii mai e le aposetolo le faaaoaoga a le toʻa 7,000 i aso o Elia, o ē na lē ifo atu ia Paala, ona ia faapea mai lea: “O lenei, e faapea foi i nei ona po, ua i ai e ua totoe e tusa ma le filifiliga o le alofa tunoa.” (Roma 11:5) O lena vaega totoe na faia aʻe i tagata o ē sa taitoatasi ma tali atu i le Atua.
Faaaoaoga o le Tali Atu a le Tagata Lava Ia
13. O le ā na tupu ia Kaino ina ua faamasinoina o ia e le Atua mo le fasiotia o lona uso o Apelu?
13 Ua sii mai i le Tusi Paia le tele o tulaga o le tali atu a tagata taitoatasi ia Ieova le Atua. Mo se faaaoaoga, seʻi manatu i le atalii ulumatua o Atamu, o Kaino. Sa taufai ofo atu e i laua uma ma lona uso o Apelu a la taulaga ia Ieova. Sa talia e le Atua le taulaga a Apelu, ae lei taliaina le taulaga a Kaino. Ina ua faamasinoina o ia mo le fasiotia o lona uso, sa faapea atu e aunoa ma se salamō Kaino i le Atua: “O aʻu ea le leoleo o loʻu uso?” Ona o lana agasala, sa tuliesea ai Kaino ina ia mau i “le nuu o Nota, i le itu i sasae o Etena.” Sa ia lei faaalia se salamō faamaoni mo lana solitulafono, sa na ona ia faanoanoa ona o le faasalaga fetaui ua tuuina atu ia te ia.—Kenese 4:3-16.
14. Na faapefea ona faataitaia mai le tatau ona tali atu o le tagata lava ia i le Atua, i le mea na tupu i le ositaulaga sili o Eli ma ona atalii?
14 Ua faataitaia mai foi le tatau ona tali atu o le tagata lava ia i le Atua, i le mea na tupu ia Eli, le ositaulaga sili a Isaraelu. Sa auauna ona atalii o Hofeni ma Fineaso, o ni ē osia taulaga, peitai ua faapea mai le tusitala o talafaasolopito o Josephus, “sa nofosala i laua i le lē faamasinotonu i tagata, le lē faaaloalo i le Atua, ma le lē taumamao ese mai amioga leaga.” O nei “tagata ulavavale” sa la lē amanaia Ieova, sa la faia ni amioga matagā na faaaogā sese ai mea paia, ma nofosala ai i laua i ni amioga lē tatau e sili ona leaga. (1 Samuelu 1:3; 2:12-17, 22-25) Sa iai i lo la tamā o Eli, ma o ia foi o le ositaulaga sili a Isaraelu, le tiute ina ia aoaia i laua, peitai sa na ona ia aoai māmā atu lava i ai. Sa ‘faasili e Eli ona atalii nai lo o Ieova.’ (1 Samuelu 2:29) Ona oo mai ai lea o le faasalaga i le aiga o Eli. Na feoti uma tama e toalua i le aso lava na oti ai lo la tamā, ma na iu ina faamuta atoatoa ai foi ma lo latou tofiga faaositaulaga. O lea, na faaiua ai loa le tulaga sa tatau ona tali atu ai.—1 Samuelu 3:13, 14; 4:11, 17, 18.
15. Aisea na tauia ai Ionatana le atalii o le tupu o Saulo?
15 Ae o se faaaoaoga e matuā ese lava lea na faataatia e Ionatana, le atalii o le tupu o Saulo. Ina ua faatoʻā uma ona fasiotia e Tavita ia Koliata, “ona pii mau lea o le loto o Ionatana i le loto o Tavita,” ma la osia ai se feagaiga o se faauooga. (1 Samuelu 18:1, 3) E foliga mai, sa iloa e Ionatana ua alu ese le agaga o le Atua mai ia Saulo, ae sa tumau pea ona olaola le maelega o Ionatana mo le tapuaiga moni. (1 Samuelu 16:14) Sa lē tāitai ona mou atu le talisapaia e Ionatana o le pule lea na tuuina e le Atua ia Tavita. Sa iloa e Ionatana le tatau ona ia tali atu i le Atua, ma na tauia o ia e Ieova ona o lona ala faamaoni, e ala i le faamautinoa atu i ai o le a faaauau pea ona autausagā le gafa o lona aiga.—1 Nofoaiga a Tupu 8:33-40.
Le Tali Atu i Totonu o le Faapotopotoga Kerisiano
16. O ai Tito, ma aisea e mafai ai ona faapea atu sa ia tali atu i se tulaga lelei mo ia lava i le Atua?
16 O loo taʻuleleia e Tusitusiga Kerisiano Eleni le toatele o tane ma fafine o ē sa lelei lo latou tulaga na tali atu ai. Mo se faataitaiga, sa iai se Kerisiano Eleni e igoa ia Tito. Ua faaalia e faapea na avea o ia ma Kerisiano a o faagasolo le uluai malaga faamisionare a Paulo i Kuperu. Talu ai atonu sa iai tagata Iutaia ma tagata liulotu mai Kuperu i Ierusalema i le Penetekoso o le 33 T.A., atonu la sa lei umi ae oo atu ai le Faa-Kerisiano i le motu. (Galuega 11:19) E ui i lea, na faamaonia le avea o Tito ma se tasi o aumea faigaluega faamaoni a Paulo. Sa latou ō atu faatasi ma Paulo ma Panapa i le malaga i Ierusalema i le pe tusa o le 49 T.A., le taimi lea na foia ai le finauga tāua i le peritomeina. Talu ai sa lei peritomeina Tito atonu na faaopoopo atili lea i le tāua o le finauga a Paulo e faapea, e lē tatau ona toe tausia e tagata o Nuu Ese ua liliu i le Faa-Kerisiano, le Tulafono Faa-Mose. (Kalatia 2:1-3) Ua faamauina i le Tusi Paia le faiva lelei a Tito, ma sa oo foi ina avatu saʻo e Paulo se tusi faagaeeina tauatua ia te ia. (2 Korinito 7:6; Tito 1:1-4) E foliga mai e oo atu lava i le iuga o lana faiva i le lalolagi, na faaauau pea ona tali atu Tito i se tulaga lelei i le Atua.
17. O le ā le tali na tuuina atu e Timoteo mo ia lava, ma ua faapefea i lenei faaaoaoga ona aafia ai i tatou?
17 O Timoteo le isi tagata maelega o lē na ia tuuina atu se tali mo ia lava na taliaina mai e Ieova le Atua. E ui sa iai ni faafitauli o le soifua maloloina o Timoteo, ae sa ia faaalia le “faatuatua faamaoni” ma sa ‘auauna faatasi ma Paulo i le faalauteleina atu o le tala lelei.’ O lea na mafai ai e le aposetolo ona taʻu atu i uso Kerisiano i Filipi e faapea: “E le o ia te au se tasi ma te loto faatasi [e pei o le loto o Timoteo], na te tausia faamaoni mea e manuia ai outou.” (2 Timoteo 1:5; Filipi 2:20, 22; 1 Timoteo 5:23) Pe a fesagai ma vaivaiga faaletagata ma isi tofotofoga, e mafai foi ona ia i tatou se faatuatua faamaoni ma mafai ai ona tuuina atu se tali mo i tatou lava lea e taliaina e le Atua.
18. O ai Litia, ma o le ā le uiga na ia faaalia?
18 O Litia o se fafine amio Atua o lē na manino lona avatua o se tali lelei mo ia lava i le Atua. Sa aofia o ia ma lona auaiga i uluai tagata mai Europa o ē na taliaina le Faa-Kerisiano ona o galuega a Paulo i Filipi i le pe tusa o le 50 T.A. Ona o ia o se tagatanuu moni mai Tuatira, atonu sa avea ai Litia o se tagata na liliu atu i le lotu Iutaia, ae atonu sa toalaiti tagata Iutaia ma sa leai foi se sunako i Filipi. Sa faatasitasi o ia ma isi fafine talitonu i tala ane o se vaitafe i le taimi na talanoa atu ai Paulo ia i latou. O le iuga, na avea Litia o se Kerisiano ma sa malo lana tauanau atu ia Paulo ma ana aumea ina ia latou nonofo ma ia. (Galuega 16:12-15) O le agaga talimalo na faaalia e Litia o loo avea pea o se uiga matilatila o Kerisiano moni.
19. E ala i ā gaoioiga lelei na tuuina atu ai e Toreka se tali lelei mo ia lava i le Atua?
19 O Toreka le isi fafine o lē na ia tuuina atu se tali lelei mo ia lava ia Ieova le Atua. Ina ua maliu o ia, na alu atu ai Peteru i Iopa e tusa ai o se talosaga mai soo na nonofo iina. O tamaloloa e toalua o ē na ō mai e faafetaiai ia Peteru na la “aveina ae . . . ia te ia i le afeafe aupitoaluga; ua tutū mai foi fafine uma lava ua oti a latou tane, o fetagisi mai, ma faaali mai ofu tino ma ofu tetele sa faia e Toreka, ina o ia te i latou o ia.” Sa toe faaolaina Toreka. Ae pe na o ona uiga agaalofa ea ma le limafoai e tatau ona manatuaina ai o ia? E leai. O ia o se “soo” ma e mautinoa le auai atu o ia lava i le galuega o le faia o soo. Ua faapena foi fafine Kerisiano i aso nei ona ‘tele a latou galuega lelei ma meaalofa o le alofa mutimutivale’ latou te faia. Ua latou fiafia foi e faia so latou sao uigā i le folafolaina atu o le tala lelei o le Malo ma le faia o soo.—Galuega 9:36-42; Mataio 24:14; 28:19, 20.
20. O ā fesili e mafai ona tatou fesili ifo ai ia i tatou lava?
20 Ua manino ona faaalia mai e le Tusi Paia e faapea e tatau i atunuu ma tagata taitoatasi ona tuuina atu se tali i le Alii Pule Silisili Ese o Ieova. (Sefanaia 1:7) Pe afai ua tuuina atu i tatou i le Atua, e mafai ai la ona tatou fesili ifo ia i tatou lava, ‘O faapeī ona ou manatu i oʻu faaeaga ma tiute tauave ua foaiina mai e le Atua? O le ā le ituaiga o tali o loo oʻu tali atu ai mo aʻu lava ia Ieova le Atua ma Iesu Keriso?’
O ā Au Tali?
□ E faapefea ona e faamaonia o agelu ma le Alo o le Atua e tali atu ia Ieova?
□ O ā faaaoaoga faale-Tusi Paia ua iai e faaalia ai e tali atu atunuu i le Atua?
□ O ā fa a le Tusi Paia e faatatau i le tali atu a le tagata lava ia i le Atua?
□ O ai nisi o tagata o loo taʻua i le Tusi Paia sa latou tuuina atu ni tali lelei ia Ieova le Atua?
[Fesili mo le Suʻesuʻega]
[Ata i le itulau 10]
Na tuuina atu e Iesu Keriso se tali lelei mo ia lava i lona Tamā faalelagi
[Ata i le itulau 15]
I le pei o Toreka, ua faapea foi i fafine Kerisiano i aso nei ona latou tuuina atu se tali lelei mo i latou lava ia Ieova le Atua
[Ē Ana le Ata i le itulau 13]
The Death of Abel/The Doré Bible Illustrations/Dover Publications, Inc.