Apolo—O se tagata Mau Upu e Folafola Atu le Upu Moni Faa-Kerisiano

E TUSA lava po ua tele tausaga pe e lei leva foi talu ona avea ma sui o le faapotopotoga Kerisiano, ae tatau i ē uma e folafola le Malo ona naunau ia agaigai i luma i le avea ma tagata talaʻi o le tala lelei. E aofia ai i lena mea le faateleina o lo tatou poto i le Afioga a le Atua ma lo tatou tomai e aʻoaʻo atu ai i isi. Mo nisi, o lona uiga, o le faafesagaia lea o ni luʻi, foiaina o faigata, po o le faaavanoaina o i latou mo galuega faateleina.

O loo i le Tusi Paia ni faaaoaoga o tane ma fafine tuutoina o aso anamua o ē, na taulau manuia i auala eseese i le faia o ni agaigai i luma faaleagaga ma selesele mai ai ni taui mo a latou taumafaiga. O le tasi o i latou o Apolo. Ina ua faailoa mai e le Tusi Paia ia i tatou ia Panapa, o ia o se tagata sa lē lava lona malamalama i aʻoaʻoga faa-Kerisiano; ae peitai i ni nai tausaga mulimuli ane, na galue ai o ia e avea o se sui femalagaaʻi o le faapotopotoga i le uluai senituri. O le ā na mafai ai ona ia faia lea agaigai i luma? Sa ia te ia uiga e lelei ia i tatou uma ona faataitai i ai.

E “Poto i Tusi”

Pe tusa ma le tausaga e 52 T.A., e tusa ma le faamatalaga a le tusitala o le Tusi Paia o Luka e faapea, “ua sau foi i Efeso le tasi tagata Iutaia, o Apolo le igoa, o Alesania na fanau ai, o le tagata mau upu, ma le poto i Tusi. Ua aʻoaʻoina lenei tagata i le ala o le Alii; ua malosi foi lona loto, ua tautala atu o ia ma matuā aʻoaʻo atu ma le saʻo i mea e uiga ia Iesu, na o le papatisoga a Ioane ua iloa e ia. Ua afua foi ona tautala faamalosi o ia i le sunako.”—Galuega 18:24-26.

O Alesania i Aikupito, o le aai aupito telē lona lua lea i le lalolagi e pito atu ia Roma, ma sa avea o se tasi o nofoaga tutotonu sili ona tāua o tū ma aganuu i lena taimi mo tagata Iutaia faapea ma Eleni. Atonu na maua e Apolo lona poto saʻo i Tusi Paia Eperu, ma oo ina mau upu ai ona sa aʻoaʻoina iina e le toatele o tagata Iutaia sa aumau ai i lena aai. E fai si faigata ona iloa po o fea na aʻoaʻoina ai Apolo e uiga ia Iesu. Ua faapea mai se tagata atamai o F. F. Bruce: “E manino lava, o ia o se tagata faimalaga—atonu o se faatauoa sa faimalaga solo, ma atonu sa feiloai o ia i ni Kerisiano talaʻi i se tasi o le tele o nofoaga na ia asiasi atu i ai.” I le isi itu, e ui lava sa ia aʻoaʻo ma tautala ma le tonu e uiga ia Iesu, ae foliga mai sa talaʻi atu muamua nisi ia te ia a o lei oo i le aso Penetekoso i le 33 T.A., talu ai sa “na o le papatisoga a Ioane ua iloa e ia.”

Ona o ia o le teuteu ala o Iesu, na tuuina atu ai e Ioane le Papatiso se molimau malosi i le nuu atoa o Isaraelu, ma e toatele na ia papatisoina e fai ma faailoga o le salamō. (Mareko 1:5; Luka 3:15, 16) E tusa ai ma faamatalaga a nisi o tusitala o le talafaasolopito i tagata Iutaia i le Emepaea o Roma, o le toatele o tagata, sa gata lava lo latou iloa e uiga ia Iesu i mea na talaʻia i auvai o le Ioritana. Fai mai W. J. Conybeare  ma J. S. Howson: “E lei lautele atu la latou Faa-Kerisiano, sa tumau lava i le mea e tasi lea sa iai talu mai le amataga o le faiva a lo tatou Alii. Sa latou lei iloa le uiga moni o le maliu o Keriso; atonu e latou te lē iloa foi le mea moni e uiga i Lona toetu mai.” E foliga mai foi sa lē iloa e Apolo e uiga i le liligiina ifo o le agaga paia i le Penetekoso i le 33 T.A. Ae peitai, sa ia maua ni faamatalaga saʻo e uiga ia Iesu, ma na te lei taofiofia mo na o ia lava. O le mea moni, sa ia saili ma le lototele ni avanoa e tautala atu ai i mea na ia iloa. Ae peitai, o lona maelega ma le aasa sa lei faia e tusa ai ma le poto saʻo.

E Maelega ae Lotomaulalo

Ua faaauau mai le faamatalaga a Luka e faapea: “Ua faalogo atu Akula ma Pisila ia te ia, ona la ave lea ia te ia, ma faamatala atu atili le ala o le Atua ia te ia.” (Galuega 18:26) Atonu sa iloa e Akula ma Pisila e faapea, e tutusa lelei le faatuatua o Apolo ma lo la faatuatua, ae sa atamamai i laua i lo la lē taumafai e faasaʻo i luma o le lautele lona lē malamalama lelei. E foliga mai sa tele ni talanoaga totino na la faia ma Apolo ma le manatu e fesoasoani ai ia te ia. O ā uiga faaalia o Apolo, le tagata e “malosi . . . i le Tusi Paia?” (Galuega 18:24, Kingdom Interlinear) E lē taumatea, sa talaʻia e Apolo mo sina taimi i le lautele lana feau faaleatoa a o lei feiloai atu o ia ia Akula ma Pisila. E ono faigofie lava i se tagata faamaualuga ona musu e talia se faasaʻoga, ae sa lotomaulalo ma loto faafetai Apolo ina ua mafai ona faaatoatoaina lona poto.

O lea lava uiga lē faalialia o Apolo ua iloa foi i lona naunau e talia se tusi e taʻuleleia ai mai uso i Efeso e avatu i le faapotopotoga i Korinito. Ua faapea atili mai le faamatalaga: “Ua loto o ia e alu atu i Akaia, ona tusi atu lea o le au uso, ma aioi atu i le au soo ia talia mai o ia.” (Galuega 18:27; 19:1) E lei tapā faamalosi e Apolo le talia o ia ona e faapea ua tatau mo ia, ae na mulimuli ma le agamalu i faatulagaga a le faapotopotoga Kerisiano.

I Korinito

Sa sili ona lelei uluai iuga o le faiva a Apolo i Korinito. Ua lipotia mai i le tusi o Galuega e faapea: “Ua oo foi o ia, ona fesoasoani tele lea o ia i e na faatuatua ona o le alofa tunoa. Auā ua finau māuaʻi o ia i tagata Iutaia ma le faamalosi i luma o le nuu, ua faasino atu i Tusi, o Iesu o le Keriso lea.”—Galuega 18:27, 28.

Sa auauna Apolo i le faapotopotoga, i le faalaeiauina o uso e ala i ana sauniuniga ma lona maelega. O le ā na avea ma ki i lona taulau manuia? E mautinoa sa iai ia Apolo se tomai masani ma se lototele i le tausisia o se felafolafoaiga lautele ma tagata Iutaia. Ae o le mea e sili ona tāua, sa ia talanoa ma faatalitonu tagata e ala i le faaaogaina o le Tusi Paia.

E ui sa ia Apolo le uiga na taaʻina malosi ai tagata Korinito, ae sa lei manuia ona sa aumaia ai foi ni iuga lē lelei e lei faatalitalia i lana talaʻiga. I le ā le auala? E tele mea lelei na faia e Paulo ma Apolo i le totōina ma faasūsūina o fatu o le upu moni o le Malo i Korinito. Na talaʻi Paulo iina pe tusa o le 50 T.A., i le lua tausaga a o lei taunuu i ai Apolo. I le taimi na tusia ai e Paulo lana uluai tusi i tagata Korinito, pe tusa o le 55 T.A., na amata ai ona tutupu aʻe fevaevaeaiga. Sa manatu nisi ia Apolo o lo latou taʻitaʻi, a o isi sa fiafia ia Paulo po o Peteru, pe sa na o Keriso lava na pipii i ai. (1 Korinito 1:10-12) Na faapea mai nisi: ‘O aʻu o lo sa Apolō.’ Aisea?

O le feau na talaʻia e Paulo ma Apolo, e tasi lava, ae sa eseese o la uiga totino. E tusa ai ma ana lava upu, o Paulo sa ‘lē lava ana upu’; ae o Apolo, sa “mau upu.”  (2 Korinito 10:10; 11:6) Sa ia te ia le tomai na mafai ai ona faalogo nisi o tagata Iutaia i Korinito ia te ia. Sa taulau manuia o ia i le ‘faamaonia aʻiaʻi o le sese o tagata Iutaia,’ ae e lei leva lava talu ona tuua e Paulo le sunako.—Galuega 18:1, 4-6.

Pe e lē o le mafuaaga ea lena na mulimuli ai nisi ia Apolo? Ua aʻoaʻo e nisi o le au faiupu e faapea, ona o faanaunauga loloto o tagata Eleni i talanoaga faafilosofia, atonu na taʻitaʻiina ai nisi e fiafia e faalogo i lauga e sili ona faagaeeina ai a Apolo. Ua manatu Giuseppe Ricciotti e faapea “o le mau upu ma le matuā poto [o Apolo e] teuteu ana upu ua māfua ai ona viiviia o ia e le toatele o ē na fiafia ia te ia nai lo o Paulo, o se failauga e lē malosi lona leo ma e lē lava ana upu.” O le mea moni, afai na sese nisi ona o le faatagaina o le faailoga tagata e faatupu ai fevaevaeaiga i uso, ua faigofie foi la ona malamalama i le pogai na matuā faitioina ai e Paulo le faamaualugaina o “le atamai o e atamamai.”—1 Korinito 1:17-25.

Ae peitai, o lena faitioga e lē o faaalia ai se feeseeseaiga i le va o Paulo ma Apolo. E ui lava sa manatu sese nisi e faapea o nei tagata talaʻi e toalua sa matuā feteenai, sa fetauai ona o le manao ina ia tosina mai loto o tagata Korinito, ae leai se mea faapena o taʻu mai i le Tusi Paia. Nai lo o le taumafai e faasili o ia e avea o se taʻitaʻi o se vaega, na alu ese ai Apolo mai Korinito, ma toe foi atu i Efeso, ma sa faatasi ma Paulo ina o tusia e Paulo lana uluai tusi i le faapotopotoga fevaevaeai i Korinito.

E lei iai se feeseeseaiga po o se feteenaiga i lo la va; nai lo o lea, e manino lava sa felagolagomai i laua i le foiaina o faafitauli i Korinito ma sa iai foi le mautinoa i lo la va. Atonu sa iai ni masalosaloga o Paulo i nisi i Korinito ae ma le mautinoa lava, e lei faapena ia Apolo. Sa ogatasi lelei le galuega a nei tamaloloa e toalua; sa fesootai lelei a la aʻoaʻoga. E faaalia i upu a Paulo lava ia e faapea: “Na ou totōina, na faasūsūina e Apolo,” auā o i laua uma “o le au faigaluega . . . faatasi ma le Atua.”—1 Korinito 3:6, 9, 21-23.

E pei o Paulo, sa matuā maualuga i manatu o tagata Korinito ia Apolo, i le faanaunau e toe asiasi mai o ia ia i latou. Ae ina ua valaaulia e Paulo ia Apolo ina ia toe foi i Korinito, sa lē taliaina e lenei tagata mai Alesania. Ua faapea mai Paulo: “O lo tatou uso foi o Apolo, sa tele loʻu aioi atu ia te ia, ina ia latou o atu . . . ia te outou; a e le loto lava ia ina alu atu i ona po nei, a e alu atu pe a oo mai ona po e tatau ai.” (1 Korinito 16:12) Atonu sa faatalatu Apolo e toe foi atu ona o le fefe ina neʻi faatupu atili ai se fevaevaeaiga, pe atonu na pisi o ia i nisi mea.

O le taimi mulimuli na taʻua ai Apolo i le Tusi Paia, sa malaga atu ai o ia i Kereta pe atonu foi ma tala atu. Na toe faaalia foi e Paulo lona manatu mamafa mo lana uo ma lē na la galulue faatasi, e ala i le talosaga atu ia Tito ina ia saunia mea uma e manaomia i le malaga a Apolo ma lana aumea o Sena. (Tito 3:13) I le taimi lea, ina ua mavae ni tausaga se sefulu o le toleniga faa-Kerisiano, sa lava le agaigai i luma o Apolo e avea ai o ia ma sui femalagaaʻi o le faapotopotoga.

Uiga Faale-Atua e Faafaigofie ai le Tuputupu Aʻe Faaleagaga

Na faataatia e le tagata talaʻi Alesania se faaaoaoga lelei mo tagata talaʻi uma o le tala lelei i aso nei, ma i latou uma lava o naunau moni e agaigai i luma faaleagaga. Atonu tatou te lē mau upu e pei o ia, ae e mautinoa lava e mafai ona tatou tauivi e faataitai i lona poto ma le tomai e faaaogā le Tusi Paia, e fesoasoani ai i ē saili ma le faamaoni i le upu moni. E ala i lana faaaoaoga o galuega maelega, na ‘fesoasoani tele ai Apolo i ē na faatuatua.’  (Galuega 18:27) O Apolo, sa lotomaulalo, sa faataulagaina totino, ma loto malie e auauna i isi. Sa malamalama lelei o ia, e leai se avanoa mo ni fefinauaiga po o le fiasili i le faapotopotoga Kerisiano, auā o i tatou uma lava “o le au faigaluega . . . faatasi ma le Atua.”—1 Korinito 3:4-9; Luka 17:10.

I le pei o Apolo, e mafai ona tatou agaigai i luma faaleagaga. Po o tatou naunau ea e faaleleia pe faalautele atu la tatou auaunaga paia, e tuuina ai i tatou i se tulaga e faaaogā atoatoa ai e Ieova ma lana faalapotopotoga? I lena tulaga, o le a avea ai i tatou ma tagata aʻoga maelega ma ni ē e folafola le upu moni faa-Kerisiano.