‘I Lamatiaga i le Vasa’

I LE pogisa o le po, ua latalata atu ai se vaa o loo folau atu ma se pasese e toʻa 276 tagata i se motu i le Metitirani. Ua vāivai le auvaa ma le pasese ona o le felafoaiina e peau sousou o le sami mo le 14 aso. Ina ua vaaia se faga oneone i le tafa o ata, ona latou taumafai loa lea e tuu atu i ai le vaa. Ae ua toʻa le taumua o le vaa ma ua lē mafai ai ona toe gaoioi, ma ua malepe le taumuli i le malolosi o galu. Na lafoaia e tagata uma sa iai le vaa ma mafai ai ona taunuu i le matafaga o Melita e ala i lo latou feausi atu pe na fepiiti foi i fasi laupapa ua malepe o le vaa po o isi mea. I le maalilili ma le vāivai, na latou sao atu ai mai le malolosi o galu. O se tasi o pasese na iai, o le aposetolo Kerisiano o Paulo. O loo auina atu o ia i Roma ina ia faamasinoina.—Galuega 27:27-44.

Ia Paulo, o le fatia o le vaa i le motu o Melita, sa lē o se uluai taimi lea na lamatia ai lona ola i le tele o mea na tutupu i le sami. I nai tausaga muamua atu, na ia tusi ai e faapea: “Ua atu tolu ona malaia o folauga sa ou i ai, ua atoa le po ma le ao sa ou i le vasa.” Na ia faaopoopo mai e faapea, sa fesagai o ia ma ‘lamatiaga i le vasa.’ (2 Korinito 11:25-27) O le faimalaga i le vasa, sa fesoasoani ia Paulo e faataunuuina ai lana vaega na tuuina atu e le Atua i le avea o “se aposetolo i nuu ese.”—Roma 11:13, NW.

O le ā le mamao na faimalaga ai i le sami i le uluai senituri? O le ā se vaega na faia e lea mea i le faasalalauina atu o le Faa-Kerisiano? Pe sa faapeī le tulaga saogalemu? O ā ituaiga o vaa na faaaogaina? Ma na faapefea mea na nonofo ai le pasese?

Manaomia e Roma Ala i le Vasa mo Fefaatauaiga

Na taʻua e tagata Roma le Metitirani o le Mare Nostrum—O lo Matou Sami. Sa tāua tele i tagata Roma le puleaina o alavaa i le sami mo le tele o mafuaaga e ese ai mai mafuaaga faavaegaau. O le tele o aai o le Emepaea o Roma sa avea a lē o ni taulaga o vaa po o le faalagolago atu foi o isi aai i na taulaga vaa. Mo se faaaoaoga, sa iai le taulaga o vaa o Roma i le aai sa latalata ane o Ostia, ae sa faaaogaina e Korinito aai o Lukaonia ma Kenikerea, o Suria i Anetioka sa tautuaina e Seleucia. O le lelei o fesootaiga o alavaa i le va o nei taulaga o vaa na faamautinoa ai le vave o fesootaiga ma aai autū, ma faafaigofie ai ona pulea lelei nuu o Roma.

Sa faalagolago foi Roma i vaa mo le mauaina mai o ana meaʻai. I lona faitau aofai e tusa ma le tasi le miliona, sa manaomia ai e Roma le anoanoai o saito—i se mea i le va o le 250,000 ma le 400,000 tone o saito i le tausaga. O fea na aumai ai na saito uma? Na taʻua e Flavius Josephus le faapea mai o Herota Akeripa II, sa fafagaina e Aferika i Mātū ia Roma mo le valu masina o le tausaga, ae sa lava foi saito na aauina atu e Aikupito e fafaga ai le aai mo le isi fa masina. E faitau afe vaa sa feoai i le sami na aafia i le laʻuina atu o saito i lena aai.

 Mo le tausia o manaoga o tagata Roma e tusa ai ma mea taugata, na laʻu atu ai e vaa o felauaiga i luga o le sami ituaiga eseese o oloa. O minerale, o maa taugata, ma maamora, na aauina atu mai Kuperu, Eleni, ma Aikupito, o laupapa na aauina atu mai Lepanona. O le uaina na aumai mai Semurana, o fua o lama ʻaina na aumai mai Tamaseko, ma fua ʻaina o le pama mai Palesitina. O vailaau e uu ai le tino ma paʻu na aumai i Kilikia, o le fulufulu mamoe na aumai mai i Meleto ma Laotikaia, o ie lalaga mai Suria ma Lepanona, o ie violē mai Turo ma Saitonu. O vali mai Tuatira ma le tioata mai Alesania ma Saitonu. O ie silika, ie vavae, nifo elefane, ma mea faamanogi meaʻai na aumai mai Saina ma Initia.

Ae faapefea le vaa lea na malepe i Melita lea na iai Paulo? O se vaa laʻu oloa o saito, o se “vaa Alesania o le a folau atu i Italia.” (Galuega 27:6, faamatalaga i le pito i lalo i le NW) O fuavaa laʻu oloa o saito, sa pulea faapitoa ma faaauvaaina e Eleni, Foinie, ma Suria. Ae peitai, sa togipauina vaa e le malo o Roma. “E pei o le aoina o lafoga,” ua faapea mai le tusitala o talafaasolopito o William M. Ramsay, “sa iloa e le malo le faigofie ona tuuina atu le galuega i faiga faakonekarate na i lo o le faamaopoopoina e ia lava o le toatele o tagata ma masini tetele e manaomia mo lena galuega tele.”

Na faaumaina e Paulo lana malaga i Roma i se vaa e iai le faailoga o “Atalii o Seu.” O le vaa foi lenei, o se vaa mai Alesania. Na faataunuu i Puteoli i le Fagaloa o Naples, le uafu e masani ona faataunuu i ai fuavaa sa laʻuina oloa o saito. (Galuega 28:11-13) Mai Puteoli—ua igoa i aso nei o Pozzuoli—atonu na laʻu ese ai le uta i le laueleele po o le laʻu atu i vaa laiti agaʻi i le talafatai i mātū ma oo atu ai i le vaitafe o Tiber i le ogatotonu o Roma.

Ae Faapefea Pasese i Luga o Vaa Laʻu Oloa?

Aisea na malaga ai Paulo ma ē na leoleoina o ia i se vaa laʻu oloa? Ina ia taliina lena fesili, e manaomia ona tatou iloa le uiga o le faimalaga i le sami e avea o se pasese i na aso.

I le uluai senituri T.A., sa leai se vaa na taʻua o se vaa laʻu pasese. O vaa sa faaaogā e tagata faimalaga o vaa laʻu oloa. Ma o tagata uma lava—e aofia ai ofisa o le malo, tagata popoto faapitoa, tagata talaʻi, vaafaatau, tagata tusiata, tagata taaalo, faatauoa, turisi, ma tagata feoai ona o mea tau lotu—atonu sa faimalaga ai i na vaa.

O le mea moni, sa iai foi ni vaa laiti sa felauai ai pasese ma uta o oloa i le talafatai. Atonu sa faaaogā e Paulo se vaa faapena ‘e alu atu ai i Maketonia’ mai Teroa. Atonu sa sili atu i le faatasi ona femalagaai o ia i na tamai vaa i Atenai. Atonu sa faaaogā foi e Paulo se vaa laitiiti i lana malaga mulimuli ane mai Teroa i Patara e ui atu i motu i le talafatai o Asia Itiiti. (Galuega 16:8-11; 17:14, 15; 20:1-6, 13-15; 21:1) O le faaaogaina o na vaa laiti na faasaoina ai le taimi, ae sa lē mafai ona ō mamao ese atu mai le laueleele. O lea, o vaa na aveina ai Paulo i Kuperu sosoo ai ma Pafulia faapea ma vaa na ia malaga ai mai Efeso i Kaisareia ma mai Patara i Turo, e lē taumatea o ni vaa e matuā sili atu ona tetelē. (Galuega 13:4, 13; 18:21, 22; 21:1-3) O le vaa lea na afātia ai Paulo i Melita e ono manatu foi i ai o se vaa telē. O le ā le tetele sa ono iai na vaa?

E tusa ai ma faamatalaga tusitusia a tagata popoto, na mafai ai ona faapea mai se tasi tagata poto: “O le fua faatatau o le vaa aupito itiiti sa masani ona faaaogā e tagata anamua, sa tusa ma le 70 i le 80 tone. O se vaa lapoa sa tele ina faaaogā i le vaitaimi o Eleni, sa 130 tone pe a itiiti mai. E ui lava sa masani ona vaaia se vaa e 250 tone, ae sa matuā sili atu lava ona telē na i lo o le fua faatatau. I le vaitaimi o Roma, sa matuā sili atu lava ona tetelē vaa ia sa faaaogāina i le felauaiga o uta a le malo, o le telē sa manaomia, sa tusa ma le 340 tone. O vaa aupito sili ona tetelē na feoai i le sami, sa oo atu i le 1300 tone, atonu sa telē teisi atu foi.” E tusa ai ma se faamatalaga na tusia i lona lua o senituri T.A. e faapea, o le vaa laʻu oloa mai Alesania, le Isis, sa sili atu i le 180 futu [55 mita] le umī, ae sa tusa ma le 45 futu [14 mita] le lautele, o le ana o le vaa pe tusa ma le 44 futu [13 mita] le loloto, ma atonu sa mafai ona aveina ai le sili atu i le afe tone o saito ma ni nai selau o le pasese.

Na faapefea ona tausia pasese i luga o se vaa laʻu saito? Talu ai o le fuafuaga autū o vaa sa mo  le laʻuina o uta, sa lē faamuamuaina la pasese. Sa leai ni meaʻai vaganā ai vai sa avatu ia i latou. Sa momoe i latou i luga o le fogavaa i lalo o ni faleie sa faatutū i luga i le po ma toe tuu i lalo i taeao taitasi. E ui lava atonu sa faatagaina le pasese e latou te faaaogaina le umukuka mo le kukaina o meaʻai, ae sa avatu e i latou lava mea uma sa latou manaomia e fai ai kuka, e aai ai, taeele ma momoe ai—e aofia ai ulo ma falai e oo i mea e momoe ai.

Faigamalaga i le Sami —O le ā le Saogalemu?

O le leai o ni meafaigaluega—e oo lava i se tapasa—sa tele ai lava ina faatautaia e ave vaa folauga i luga o le sami e ala i le vaai. O lea la, sa sili atu ona saogalemu faigamalaga pe a aliali mai sa sili ona lelei le tau—e masani lava, sa amata mai i le faaiuiuga o Me e oo i le taulotoaiga o Setema. I le vaitaimi o le lua masina muamua atu ma pe a mavae lena taimi, atonu e faimalaga ai tagata faatauoa. Ae i le vaitaimi o le taumālūlū, sa masani ona ufitia ai e le puao ma le lagilagiā o le aso ia faailoilo i fanua faapea le la i le ao ma fetu i le po. Sa manatu ai e taofia faigamalaga (faa-Latina, mare clausum) mai ia Novema 11 e oo ia Mati 10, seʻi vaganā ua iai se tulaga ua matuā manaomia po o se manaoga faafuasei. O i latou sa faimalaga i le taufaaiuiuga o le tau lelei, sa oo i se tulaga faigata ona e ono tuta le vaa i se taulaga ese ma maua atu i ai e le taumālūlū.—Galuega 27:12; 28:11.

E ui lava i le tulaga lamatia ma le tulaga faigata o le tau, pe sa maua ai ni aogā i folauga i le sami i lo o faigamalaga i le laueleele? Ioe, e mautinoa lava! O le faimalaga i luga o le sami sa itiiti se vāivai na maua ai, sa taugofie, ma vave. A fisaga mālie le agi o matagi, e mafai e se vaa ona faimalaga pe ā ma le 100 maila [150 kilomita] i le aso. O le tulaga masani mo se faigamalaga umi pe a savali, sa 15 i le 20 maila [25 i le 30 kilomita] i le aso.

O le saoasaoa o se folauga, sa toetoe lava faalagolago atoatoa atu i le matagi. O se faigamalaga mai Aikupito i Italia, sa avea pea o se tauiviga fitā faasaga i matagi taumua malolosi, e oo lava i vaitaimi sili ona lelei mo folauga. O le ala aupito puupuu, sa masani ona ui atu i Roto po o Mura, po o se isi taulaga i le talafatai o Lukia i Asia Itiiti. Ina ua uma ona fetaiai ma afā ma sese ai le ala o le vaa i se tasi taimi, na tuutaula ai le vaa laʻu saito o le Isis i Piraeus ina ua mavae le 70 aso talu ona malaga ese mai Alesania. Ona o le agi fisaga mālie mai o matagi taumuli mai mātū i sisifo, atonu sa mafai ai ona faia se malaga e alu ma toe foi mai i Italia mo le 20 i le 25 aso. O se faigamalaga i luga o le laueleele i le itulagi lava lea, sa faaalu ai e sili atu pe ā ma le 150 aso i se vaitaimi sa lagi lelei ai le tau.

Faaooina Atu o le Tala Lelei i Atunuu Mamao

E mautinoa lava sa iloa lelei e Paulo e uiga i lamatiaga pe a faimalaga i vaitaimi e lē lelei ai le tau. Sa ia fautua mai foi ina ia lē faia ni faigamalaga i le faaiuiuga o Setema po o le amataga o Oketopa, i le faapea mai: “Alii e, o loʻu manatu o le a tele le leaga ma māumau o mea i lenei folauga, e le gata i le uta ma le vaa, a e atoa ma o tatou ola.” (Galuega 27:9, 10) Ae peitai, sa lē amanaia e le taʻitaʻiau sili sa pule nei upu, ma o lenei mea na iu ai ina fatia le vaa i Melita.

E oo ane i le faaiuga o lana auaunaga faamisionare, a itiiti mai e faafā ona afātia o folauga sa iai Paulo. (Galuega 27:41-44; 2 Korinito 11:25) Peitai, o le popolevale e uiga i na mea tutupu, sa lei taofia ai le au talaʻi o le tala lelei i le uluai senituri mai le femalagaai i le vasa. Sa latou faaaogā atoatoa ala uma o femalagaaiga sa mafai ona maua e faasalalau atu ai le feau o le Malo. Ma i le usiusitai i le poloaiga a Iesu, na faaoo atu ai se molimau i nuu mamao. (Mataio 28:19, 20; Galuega 1:8) Ona o lo latou maelega, ma le faatuatua o i latou o ē na mulimuli i a latou faaaoaoga, faapea ma le taitaiga a le agaga paia o Ieova, ua mafai ai ona faaoo atu le tala lelei i tuluʻiga e sili atu ona mamao o le lalolagi ainā uma.

[Ē Ana le Ata i le itulau 31]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.