Alu i mataupu o loo iai

Alu i le lisi o mataupu

Le “Auuso Polani”—Aiseā na Sauāina ai i Latou?

Le “Auuso Polani”—Aiseā na Sauāina ai i Latou?

Le “Auuso Polani”—Aiseā na Sauāina ai i Latou?

I le 1638, na sasau mai ai e le palemene a Polani se tā mataʻutia i se vaega faalotu toʻalaiti sa lauiloa o le Auuso Polani. Sa faatamaʻia le falesā ma le falelomitusi a lena vaega. Na tapunia le iunivesite sa taʻua o le University of Raków, ma tutuli ese polofesa sa faiaʻoga ai iinā.

I le luasefulu tausaga mulimuli ane, na toe faia atili ai foʻi e le palemene se isi gaoioiga. Sa latou faatonuina sui taʻitasi o le vaega, lea atonu e tusa ma le 10,000 pe sili atu lo latou aofaʻi, ina ia ō ese mai le atunuu. Na faapefea ona matuā tugā faapea le tulaga o mea i se atunuu sa manatu i ai i lena vaitaimi, o se tasi o atunuu sa sili ona tuusaʻoloto le olaga na iai, mai atunuu uma o Europa? O le ā se mea na faia e le Auuso Polani ua ono ma tatau ai ia i latou na faiga matuiā?

NA AMATA uma mai lava ina ua aliaʻe se feeseeseaʻiga matuiā i totonu lava o le Lotu Kalavini i Polani. O le mataupu autū o lena feeseeseaʻiga o le aʻoaʻoga o le Tasitolu. Sa teena e taʻitaʻi o se vaega na latou faaaogāina ni manatu fou lea sa iai i totonu o le lotu, le aʻoaʻoga faapea e lē faale-Tusi Paia. O iinā na feita ai i latou sa taiulu i le lotu, ma taumafai loa e momotu ese le vaega lea sa latou faaaogāina ni manatu fou.

Sa faaigoa e tagata sa tumau i le Lotu Kalavini, i latou ia ua tetee atu, o le ʻau Ariu, * peitaʻi na mananaʻo tagata o ē na lagolagoina le vaega fou e taʻua i latou o Kerisiano po o le Auuso Polani. Ua lauiloa foʻi i latou i le taʻu o le ʻau Socinus, o loo faaigoa i le igoa o Laelius Socinus, o se tagata Italia o lē na aafia i taaʻiga a Servetus, ma o Faustus Socinus o se atalii o sona uso, lea na malaga atu i Polani ma avea ai ma tagata lauiloa i lena faalapotopotoga.

O le taimi lena na saili ai le tagata taualoa Polani o Jan Sienieński, e avatu mo le lotu fou se mea na ia taʻua o “se nofoaga filēmū, ma tū ese mai” ina ia olaola aʻe ai. I le faatinoina o sona faaeaga faapitoa na foaʻi i ai e le tupu o Polani, na faavaeina ai e Sienieński le taulaga o Raków, lea na mulimuli ane avea ma nofoaga autū o aʻoaʻoga a le ʻau Socinus i Polani. Na foaʻi atu e Sienieński i tagatānuu o Raków le tele o ni aiā tatau, e aofia ai le aiā tatau e saʻoloto ai le faiga o la latou tapuaʻiga.

O tufuga, o fomaʻi, o ē saunia vailaau, o tagata o le aai, ma tagata aloaʻia mai lotu eseese sa latou tosina atu i lenei aai fou. E lē gata i lea, na lolofi uma ane i ai iinā le ʻau failotu mai Polani, o Lithuania, o Transylvania, o Falani, ma e oo lava i Egelani. Peitaʻi, e leʻi talitonu uma nei tagata fou na taunuu ane, i talitonuga o le ʻau Socinus; o lea la, i le isi tolu tausaga na sosoo ai, mai le 1569 e oo atu i le 1572, na avea ai Raków ma vaipanoa o le lē mafaitaulia o talanoaga i mataupu faafailotu. O le ā le iʻuga na oo i ai?

Ua Fevaevaeaʻi le Auaiga

Na iʻu foʻi ina fevaevaeaʻi lava le ʻau Socinus latou, ina ua ese le vaega a i latou sa lagolagoina malosi talitonuga faavae na latou amata mai ai, ese foʻi le vaega a i latou o ē sa tele ina toe fetuutuunaʻi o latou talitonuga. Peitaʻi e ui lava i ni o latou feeseeseaʻiga, ae sa matilatila lava le tulaga o talitonuga sa latou talitonu tutusa i ai. Sa latou teena le Tasitolu; sa latou mumusu e faatinoina le papatisoga o pepe; i le tulaga lautele sa latou lē umia ni auupega mo faiga taua, ma sa masani ona latou lē talia le auai i ni tofiga taualoa faalemālō. * Sa latou tetee foʻi i le iai o se seoli faapea o se nofoaga e faapuapuagatia ai. I nei talitonuga uma, sa latou lē talia ai tū masani faalotu sa taatele i na vaitaimi.

Na matuā faafaupuʻe uma atu e taʻitaʻi lotu o le lotu Kalavini ma le lotu Katoliko teteega ogaoga i le vaega, peitaʻi sa faaaogā lelei e faifeʻau o le ʻau Socinus le avanoa lea sa lagolagoina ai e tupu Polani e pei o Sigismund II Augustus ma Stephen Báthory, le faatagaina o le faatinoina o so o se lotu, e aʻoaʻo atu ai a latou talitonuga.

Le Galuega Sili Ona Mataʻina a Budny

O le faaliliuga faa-Kalavini o le Tusi Paia, lea sa tele ina faaaogā i lena vaitaimi, sa leʻi faamalieina ai manaʻoga o le toʻatele o le ʻau faitau. Sa fai le faaliliuga, e lē mai uluaʻi gagana, ae sa faaliliu mai le Tusi Paia faa-Latina o le Vulgate ma se faaliliuga faa-Falani sa iai i lena vaitaimi. Fai mai se tasi tagata atamai iloga: “Na pau le mea na mananaʻo ai ia manaia i le faalogologo le faaliliuga, na i lo le taumafai ia faamaoni ma saʻo aʻiaʻi manatu sa faaliliu.” E tele measesē na aliali mai. O lea la, sa valaaulia ai se tagata atamai faapitoa o lē na lauiloa, e suafa ia Szymon Budny, na te faasaʻosaʻoina le faaliliuga. Ona manatu lea o lena tagata e sili ai ona faigofie le toe fai o se isi faaliliuga fou atoatoa lava na i lo le taumafai e faasaʻosaʻo le faaliliuga tuai. Na amata ona galue Budny i lea galuega tele i le tusa o le 1567.

A o faia lana faaliliuga, sa matuā iloilo maeʻaeʻa lelei e Budny upu taʻitasi ma o latou faauigaga eseese i se auala sa leʻi faia muamua e se tagata i Polani. Pe afai e iai se mau i le faa-Eperu sa faigatā ona faaliliu i le faa-Polani, ona fai lea e Budny se faailoga i autafa o le laina (margin) e faailoa mai ai le uiga moni o lea mau i le uluaʻi gagana. Pe a manaʻomia, na te fafauina lava ni upu fou ma taumafai e faaaogā upu faigofie faa-Polani, sa masani ona faaaogā i le gagana o aso fai soo i ona vaitaimi. O lona sini ina ia avatu i le tagata faitau se faaliliuga e moni ma saʻo aʻiaʻi o le Tusi Paia.

I le1572 na lomia ai le faaliliuga o le Tusi Paia atoa lea na faaliliuina e Budny. Peitaʻi ane, o i latou na lolomia le faaliliuga, na latou toe fesuiaʻia le faaliliuga o Tusitusiga Eleni sa faia e Budny mai le uluaʻi uiga sa iai. I lona lē faavaivai ai, sa taumafai Budny e toe fai se faaliliuga fou, lea na faamaeʻa i le lua tausaga mulimuli ane. O le faaliliuga matilatila a Budny i Tusitusiga Eleni sa sili mamao atu na i lo faaliliuga faa-Polani sa iai muamua. E lē gata i lea, e tele vaega sa ia toe faafoʻisia i ai le suafa tauatua, o Ieova.

I le faagasologa o le vaega faaiʻu o le senituri lona 16 ma le uluaʻi tolusefulu tausaga o le senituri lona 17, na avea ai Raków, le nofoaga autū a le Auuso Polani, ma se nofoaga autū o tagata lotu ma tagata atamamai. O iinā na lolomi ai e taʻitaʻi ma tusitala o le vaega a le Auuso Polani a latou sāvali ma tusi.

Na Latou Faaauilumaina Aʻoaʻoga

Na amata ona faatuputeleina le galuega o le lolomia o tusitusiga a le Auuso Polani i le tusa o le 1600 ina ua faatulaga se falelomitusi i Raków. Sa mafai e le masini lomitusi ona lolomia e lē gata o tamaʻitusi ae faapea foʻi i tusi lapopoa i nisi o gagana. I le avea o Raków ma se nofoaga autū mo le lolomia o tusitusiga, sa leʻi umi ai lava ae lauiloa e pei o isi nofoaga e sili ona lelei i totonu o Europa. E iai le talitonuga pe tusa ma le 200 ituaiga o lomiga eseese sa lomia i lena masini a o faagasolo le isi 40 tausaga na sosoo ai. O se fale fai pepa sa tū latalata ane a le Auuso Polani, o iinā na sapalai ane ai pepa o se ituaiga e sili ona lelei mo nei tusitusiga.

E leʻi pine ae iloa e le Auuso Polani, e manaʻomia ona aʻoaʻoina o latou uso talitonu ma isi. Ona o lena fuafuaga, sa faavaeina ai loa le University of Raków i le 1602. O fanau tama uma a le Auuso Polani, faapea foʻi fanau tama a tagata Katoliko ma Porotesano, sa aʻoʻoga ai iinā. E ui o le iunivesite sa fuafua mo le aʻoaʻoina o i latou mo le faiva faafaifeʻau, ae sa lē na o mataupu faalelotu na aʻoaʻoina ai. Sa avea foʻi ma mataupu na faaaogā, le aʻoaʻoina o gagana a isi atunuu, o tū ma amioga tatau, le tamaoaiga, le talafaasolopito, o mataupu tau tulafono, o mataupu tau i mafaufauga ma faauigaga talafeagai, o mataupu faasaienisi, le matematika, o mataupu faafomaʻi, ma faamalositino. E telē se potu tusi sa iai a le iunivesite, lea sa faaauau pea ona faateleina, ona o le lagolago malosi mai a le falelomitusi a le aai.

A o faagasolo le senituri lona 17, sa foliga mai o le a faaauau pea ona tupu olaola le Auuso Polani. Peitaʻi ane, sa lē o le tulaga lena na iai.

Ua Tetee Mai le Lotu ma le Faigāmālō

Ua faamatala mai e Zbigniew Ogonowski o le Polish Academy of Sciences e faapea: “I le iʻuga o le tolusefulu tausaga o le lona 17 o senituri, sa amata ai ona vave faaleagaina le tulaga o le ʻau Ariu i Polani.” Na māfua lenei mea ona o le faateteleina o gaoioiga faamaualuluga a taʻitaʻi lotu Katoliko. Sa faaaogā e taʻitaʻi lotu auala uma na latou mafai, e aofia ai faamatalaga ma tusitusiga taufaaleaga, ina ia taʻuleagaina ai le Auuso Polani. Sa faigofie ona faatino le tetee ona sa suia le tulaga faaupufai o malo i Polani. O le tupu fou o Polani i lena taimi, o Sigismund III Vasa, sa avea o se fili i le Auuso Polani. O i latou na soloaʻi ane ina ua mavae o ia, ae maise lava John II Casimir Vasa, sa faapena foʻi ona ia lagolagoina taumafaiga a le Lotu Katoliko ina ia faatoʻilaloina le Auuso Polani.

Na oo ina matuā faifai tetele mataupu ina ua faapea mai nisi, sa faia e nisi tagata aʻoga mai le iunivesite o Raków se gaoioiga matagā e foliga mai na faia ma le loto i ai, i le koluse. O lenei mea na tupu sa fai ma a latou faamolemolega e ʻalo i ai mo le faatamaʻiaina o le laumua a le Auuso Polani. Sa molia i luma o le faamasinoga a le palemene lē e ana le iunivesite o Raków, i le ‘faasalalauina o amioga leaga’ e ala i lona lagolagoina o le iunivesite o Raków ma lana falelomitusi. Sa iai se moliaga i le Auuso Polani faapea sa latou faia ni gaoioiga e faasagatau ai i le faigāmālō, sa latou auai i ni amioga tuufau, ma ola i ni olaga o amioga lē mamā. Sa filifili le palemene ua tatau ona tapunia le Raków University ma ia faatamaʻia le falelomitusi ma le falesā a le Auuso Polani. Sa poloaʻia le auuso talitonu ina ia ō ese mai le aai. O polofesa sa faiaʻoga i le iunivesite, sa faasā ona toe tuvae atu i le atunuu, i lalo o tuutuuga o le faasalaga oti. Sa see atu nisi o le Auuso Polani i ni nofoaga saogalemu, e pei o Silesia ma Slovakia.

I le 1658 na aumai ai se poloaʻiga mai le palemene ina ia faatau ese atu e le Auuso Polani lo latou fanua ma meatotino ae tuu mai le tolu tausaga e tapena ese ai mai le atunuu. Mulimuli ane, sa toe faaitiitia mai lena umi i le lua tausaga. So o se tasi e toe faapea mai o loo auai i na talitonuga ina ua mavae lena poloaʻiga o le a faasalaina i le oti.

Sa faamautū atu nisi o le ʻau Socinus i Holani, o iinā na faaauau ai ona lolomi a latou tusitusiga. I Transylvania, sa faatūina ai se faapotopotoga seʻia oo i le amataga o le lona 18 senituri. I a latou sauniga sa fai e oo i le faatolu i le vaiaso, sa latou usuina ai salamo, sa faalogologo i lauga, ma faitau se tusi fesili sa sauniunia e faamatala ai a latou aʻoaʻoga. Ina ia tausisia le tulaga mamā o le faapotopotoga, sa avatu faasaʻoga i o latou uso talitonu, sa timaʻi atu i ai, ma pe afai e manaʻomia, sa faateʻaeseina.

O le Auuso Polani o i latou o ni tagata aʻoga o le Afioga a le Atua. Sa latou aʻoaʻoina nisi o upu moni tautele, ma sa leʻi faatalatū e tufa atu i isi na upu moni. Peitaʻi, mulimuli ane, sa taape solo atu i latou i atunuu eseese o Europa, ma atili faafaigatā ai lava ona tausisia lo latou autasi. Mulimuli ane, na oo lava ina mou atu le Auuso Polani.

[Faamatalaga pito i lalo]

^ pala. 5 O Ariu (250-336 T.A.) o se faifeʻau Alesania na finau mai faapea e maulalo ifo Iesu na i lo le Tamā. Na teena e le Pulega a le Nicaea lona manatu i le 325 T.A.—Tagaʻi i le Awake! o Iuni 22, 1989, itulau 27.

^ pala. 9 Tagaʻi i le Awake!, Novema 22, 1988, itulau 19, “Le ʻAu Socinus—Aiseā na Latou Teena ai le Tasitolu?”

[Ata i le itulau 23]

Le fale o se faifeʻau a le ʻau Socinus

[Ata i le itulau 23]

Luga: O Raków i aso nei; i le itu taumatau o loo iai se monaseri na faavaeina i le 1650 ina ia matuā soloiesea ai so o se faamaoniga faapea sa iai le ‘aʻoaʻoga faa-Ariu”; lalo: O le nofoaga lenei na faatū ai e le aufailotu Katoliko se koluse ina ia uunaʻia ai feteenaʻiga ma le Auuso Polani

[Faamatalaga i Ata i le itulau 21]

Title card of Biblia nieświeska by Szymon Budny, 1572