Faamaoni ma le Lē Fefefe i le Feagai ai ma Teteega a Nasi

Ia Iuni 17, 1946, na aauina atu ai e le Tupu Tamaʻitaʻi o Wilhelmina o Holani se feʻau faamaise i se ʻāiga Molimau a Ieova i Amsterdam. O le fuafuaga o lea tusi, sa faaalia atu ai lona viiviia o le tama o lea ʻāiga, o Jacob van Bennekom, o lē na faasalaina e Nasi i le oti i le taimi o le Taua Lona Lua a le Lalolagi. I ni nai tausaga ua tuanaʻi atu, na filifilia ai e le komiti o le aai o Doetinchem, e i le itū i sasaʻe o Holani e faaigoa se auala ia Bernard Polman, o se tasi foʻi o Molimau a Ieova lea na faasalaina i le oti i le taimi o le taua.

AISEĀ na faasagatau ai le ʻau Nasi ia Jacob, Bernard, ma isi o Molimau a Ieova i Holani i le taimi o le Taua Lona Lua a le Lalolagi? Ma o le ā le mea na mafai ai ona tūtūmau faamaoni nei Molimau i le tele o tausaga o sauāga ogaoga ma iʻu ai ina faaaloalogia ma viiviia i latou e o latou tagatānuu ma le tupu tamaʻitaʻi? Ina ia iloa, seʻi o tatou iloiloina mea na tutupu na iʻu ai i se fetaiaʻiga e pei o lea na iai ia Tavita ma Koliata, i le va o se ʻau toʻaitiiti o Molimau a Ieova ma le faalapotopotoga telē faavaegaʻau ma faapolotiki a Nasi.

Faasāina—Ae Sili Atu Ona Olaola na i lo Muamua

Ia Me 10, 1940, na osofaʻi faafuaseʻi ane ai ʻautau a Nasi i Holani. Talu ai sa faaalialia e lōmiga na faasalalauina e Molimau a Ieova gaoioiga leaga a faiga faa-Nasi ae lagolagoina le Malo o le Atua, o lea sa leʻi faamaʻimauina ai e Nasi se taimi e taumafai vave ai e taofia le galuega a Molimau a Ieova. E itiiti ifo i le na o le tolu vāiaso ina ua uma ona osofaʻia e Nasi Holani, na latou tuuina atu ai se poloaʻiga faalilolilo e faasāina Molimau a Ieova. Ia Mati 10, 1941, na faalauiloa faalauaʻitele mai ai i le lipoti a se nusipepa le faasāsāga, lea sa faitioina ai Molimau i le faia o se taumafaiga e “faasagatau ai i faalapotopotoga uma a le malo ma lotu.” O le iʻuga, na matuā faamālosia ai le tulituliʻaupuina o Molimau.

 O le mea mataʻina, e ui lava ina vaavaʻaia e Gestapo po o leoleo nanā a Siamani ua lauiloa i le fai mea leaga ia lotu uma, ae e na o le tasi lava le faalapotopotoga Kerisiano sa ia matuā sauāina. Na faapea mai le tusitala o talafaasolopito Holani o Dr. Louis de Jong: “Sa sauāina seʻia oo i le oti, sa osofaʻia le na o le tasi lava le vaega faalotu—Molimau a Ieova.”—Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog (Le Malo o Holani i le Taimi o le Taua Lona Lua a le Lalolagi).

Sa lagolagosua leoleo Holani i Gestapo i le sāʻilia ma le puʻeina faapāgotā o Molimau. E lē gata i lea, o se ovasia femalagaaʻi o lē na oo ina fefe ma avea ma aposetate na ia avatua i le ʻau Nasi faamatalaga e uiga i ē na avea muamua ma ona uso talitonu. E oo ane i le faaiʻuga o Aperila i le 1941, ua 113 Molimau na puʻeina faapāgotā. Pe na taofia ai i nei osofaʻiga ogaoga faifai pea le galuega talaʻi?

O le tali o loo maua i le Meldungen aus den Niederlanden (Lipoti Mai Holani), o se faamaumauga tusia na leʻi faalauaʻiteleina sa saunia e le Sicherheitspolizei (Leoleo Nanā) a Siamani ia Aperila 1941. Ua faapea mai le lipoti e uiga i Molimau a Ieova: “O lenei vaega faalotu ua faasāina, o loo faaauau ona faia se gaoioiga mālosi i le atunuu atoa, i le faia o sauniga e lē tusa ai ma le tulafono ma faapipiʻi solo ia tamaʻi pepa o loo iai ni tusitusiga faapea, ‘O le faasalaina o Molimau a le Atua o se solitūlafono’ ma ‘O le a faasalaina e Ieova ē o faasalaina i latou i le faaumatiaga e faavavau.’” I le lua vāiaso mulimuli ane, na faamatalaina mai ai e le lipoti lava lea e faapea, “e ui lava i le faamālosia atili o faiga maumauaʻi a Leoleo Nanā faasaga i gaoioiga a Tagata Aʻoga o le Tusi Paia, ae o loo faaauau pea ona faateleina la latou galuega.” Ioe, e ui lava ina iai le lamatiaga o le puʻeina faapāgotā, ae na faaauau pea e Molimau la latou galuega, i le tufaina atu i le lautele o le sili atu i le 350,000 lōmiga i le na o le tausaga lava lena e 1941!

O le ā le mea na mafai ai e lenei ʻau toʻaitiiti e na o ni nai selau o Molimau ua faatuputeleina ona maua le lototele e tutū atu ai i o latou fili mataʻutia? I le pei o le perofeta faamaoni o Isaia o aso anamua, sa matataʻu Molimau i le Atua, ae lē o tagata. Aiseā? Auā na latou matuā talitonu mālosi i upu faamautinoa a Ieova ia Isaia: “O aʻu, o aʻu lava le faamafanafana ia te outou; o ai ea oe e te fefe i le tagata e oti?”—Isaia 51:12.

O le Lē Fefefe e Maua ai le Faaaloalogia

E oo ane i le faaiʻuga o le 1941, ua oso i luga i le 241 le aofaʻi o Molimau na puʻeina faapāgotā. Ae peitaʻi, e toʻalaiti lava na lolo atu ona o le fefe i tagata. Ua taʻua le faapea mai o Willy Lages, o se tasi o leoleo nanā a Siamani o sē e lauiloa i le fai mea leaga, e “90 pasene o Molimau a Ieova na mumusu e faaali atu se mea, ae e na o se vaega matuā toʻaitiiti o isi lotu na  maua le mālosi ina ia lē faaali atu se mea.” O se faamatalaga na faia e se failotu Holani o Johannes J. Buskes, o lē na faafalepuipuiina faatasi ma nisi o Molimau, ua faamautinoa mai ai le faamatalaga a Lages. I le 1951, na tusia ai e Buskes e faapea:

“I tuā iinā, na tupu ai loʻu matuā faaaloalogia o i latou ona o lo latou faalagolago i le Atua ma le mālosi o lo latou faatuatua. O le a lē mafai ona galo ia te aʻu lea tama talavou—atonu e lē sili atu i le 19 tausaga le matua—o lē sa tufatufaina atu ni tamaʻi pepa na valoia ai le paʻū o Hitila ma le Pulega a Nasi. . . . Sa ono mafai ona tatalaina o ia a o leʻi atoa le ono masina pe ana faapea na te taʻutino atu o le a taofia lona faia o na gaoioiga. Sa ia matuā teʻena ma le maumauaʻi le faia o lenei mea, ma na faasalaina ai o ia i nofoaga e faamālosia le faia o galuega mamafa i Siamani e lē iloa po o āfea e uma ai. Sa matou iloa lelei le uiga o lena mea. I le taeao na sosoo ai ina ua aveeseina atu o ia, sa matou faatōfā atu i ai, sa ou fai atu ia te ia o le a matou manatua pea o ia ma tatalo mo ia. Na pau lava lana tali na fai mai: ‘Aua le popole ia te aʻu. E mautinoa lava o le a oo mai le Malo o le Atua.’ E lē mafai ona galo i se tasi se mea faapena, e tusa lava pe e te tetee faasaga i mea uma e aʻoaʻoina e nei Molimau a Ieova.”

E ui lava i teteega sauā, ae na faateleina pea le aofaʻi o Molimau. E ui sa tusa ma le 300 nisi na iai a o toeitiiti pa le taua e lua a le lalolagi, ae na oso aʻe le faitau aofaʻi i le 1,379 i le 1943. A e faanoanoa, ona e oo atu i le faaiʻuga o lena lava tausaga, na maliliu ai i nofoaga eseese o faasalaga le toʻa 54 o le sili atu i le 350 o Molimau na puʻeina faapāgotā. E oʻo ane i le 1944, sa iai pea i nofoaga eseese o faasalaga le toʻa 141 o Molimau a Ieova mai Holani.

Le Tausaga Faaiʻu o Sauāga a Nasi

Ina ua mavae le aso na taʻua o le D day, Iuni 6, 1944, (o le aso na osofaʻia ai e le ʻAutau Soofaatasi ia Falani), na oo ai le sauāina o Molimau i lona tausaga mulimuli. I se tulaga faavaegaʻau, ua iai nei ia le ʻau Nasi ma lana ʻaulagolagosua i se tulaga e ono faatoʻilaloina ai. E ono manatu faapea, i lenei tulaga o le a taofia ai e le ʻau Nasi le tulituliʻaupuina o Kerisiano e leai ni agasala. Peitaʻi, a o faagasolo lena tausaga, na toe puʻeina ai foʻi le isi toʻa 48 o Molimau, ma o le isi toʻa 68 o Molimau na faafalepuipuiina, na maliliu. O le tasi o i latou o Jacob van Bennekom, lea na taʻua i le amataga.

O Jacob e sefulu valu ona tausaga, sa iai faatasi ma le toʻa 580 o tagata na papatisoina o ni Molimau a Ieova i le 1941. E leʻi pine lava talu ona mavae o lena mea, na ia tuʻua lana galuega sa lelei le totogi ona sa iai ni tuutuuga e lē talafeagai ma lona solitū faa-Kerisiano. Na ia faia se galuega o se ave feʻau ma amata ona ia auauna o se faifeʻau faataimi atoa. A o ia felaʻuaiina lōmiga faale-Tusi Paia, na maua ai o ia ma puʻeina faapāgotā. Ia Aokuso  1944, na tusi atu ai Jacob ua 21 ona tausaga i lona ʻāiga mai se falepuipui i le aai o Rotterdam e faapea:

“O loo matuā lelei lava loʻu tulaga ma o loo tumu aʻu i le ʻoliʻoli. . . . E oo mai i le taimi nei, ua faafā ona suʻesuʻeina aʻu. O uluaʻi suʻesuʻega e lua na matuā ogaoga, na matuā sasa leaga ai aʻu, ae ona o le mālosi ma le alofa tunoa o le Alii, na lē mafai ai ona ou faailoa atu se mea e tasi e oo mai i le taimi nei. . . . Sa mafai ona ou faia ni lauga se ono, i tagata e 102 na faalogologo i ai. Na faaalia e nisi o i latou se naunau fiafia ma ua folafola mai e faapea, o le taimi lava e faasaʻoloto ai i latou, o le a faaauau pea ona faaalia lea naunau fiafia.”

Ia Setema 14, 1944, na ave ai Jacob i se nofoaga o faasalaga i se aai o Holani o Amersfoort. E oo lava iinā, sa faaauau pea ona ia talaʻi. E faapēfea? E manatua e se tasi uso a pāgotā e faapea: “E teu e pāgotā ia muli sikareti e tiaʻi e leoleo ma faaaogā pepa o le Tusi Paia e tāʻai ai. I nisi taimi e taulau manuia ai Jacob i le faitauina o ni nai upu mai itūlau o le Tusi Paia lea na tau faaaogā e tāʻai ai sikareti. I le taimi lava lena, e na te faaaogāina ai upu nei e talaʻi mai ai ia i matou. E leʻi umi se taimi ae matou faaigoaina Jacob ‘o le Tama o le Tusi Paia.’”

Ia Oketopa 1944, sa iai Jacob i se vaega matuā toʻatele o pāgotā na faatonuina e ʻeli se autu e fai ma mailei e faapaʻuʻū i ai tane tau. Na teʻena e Jacob le galuega ona sa lē mafai e lona loto fuatiaifo ona faatagaina o ia e lagolagoina taumafaiga o le taua. E ui lava sa faamataʻuina pea o ia e leoleo, sa leʻi lolo i ai o ia. Ia Oketopa 13, na toe ave ai o ia e se taʻitaʻiʻau mai le nofoaga sa tuʻua toʻatasi ai na o ia i le mea e fai ai le galuega. Na toe tūmausalī ai foʻi Jacob. I le iʻuga, na faatonuina ai Jacob ina ia ʻeli lona lava tuugamau ma na fanaina o ia ma oti ai.

Faaauau Pea le Sāʻiliga mo Molimau

O le tūmausalī o Jacob ma isi na matuā faateteleina ai le feita o le ʻau Nasi ma toe faaoso ai le isi sāʻiliga mo Molimau. O se tasi o tagata na latou tulituliʻaupūina, o se tama e 18 tausaga le matua e igoa ia Evert Kettelarij. I le taimi muamua, sa mafai ona sao ese ia Evert ma lafi, ae i se taimi mulimuli ane, na puʻeina ai o ia ma matuā sasa faamoʻamoʻa i le taumafai e faasufi o ia e taʻuina atu ni faamatalaga e uiga i isi Molimau. Na musu o ia ma sa auina atu i Siamani mo le faia o galuega mamafa.

 I le masina lava lena o Oketopa 1944, na sāʻilia ai e leoleo le tane a le tuafafine o Evert, o Bernard Luimes. Ina ua latou maua o ia, sa iai faatasi o ia ma isi Molimau e toʻalua—o Antonie Rehmeijer ma Albertus Bos. Ua māeʻa ona faasalaina Albertus mo le 14 masina i se nofoaga o faasalaga. Ae ina ua tatalaina o ia, sa ia toe faaauau ma le māʻelegā i le galuega talaʻi. Muamua sa sasaina ma le leai o se alofa nei tamāloloa e toʻatolu e le ʻau Nasi, ona tafanaina lea o i latou ma maliliu ai. Na faatoʻā maua o latou tino ina ua uma le taua ma tanu faalelei ai. E leʻi umi se taimi ina ua uma le taua, na lipotia mai ai e nisi o nusipepa lenei faasalaga oti. Na tusia e se tasi nusipepa e faapea, o nei Molimau e toʻatolu sa tūmau pea ona mumusu e fai so o se auaunaga mo le vaega a Nasi pe afai sa feteenaʻi ma le tulafono a le Atua ma na faaopoopo mai e faapea, “ona o lenei mea, na maliliu ai i latou.”

I lena taimi ia Novema 10, 1944, na puʻeina ai ia Bernard Polman lea na taʻua i le amataga, ma auina atu e galue i se galuega faavaegaʻau. Sa na o ia le Molimau na iai i tagata sa faamālosia e faigaluega i galuega mamafa ma e na o ia foʻi na teʻena le faia o lea galuega. Sa taumafai leoleo i togafiti eseese ina ia faagutugutulua o ia. Sa leʻi avatua ni meaʻai ia te ia. Sa sasaina foʻi ma le lē alofa o ia i pouvai, o se suō, ma le ʻau o le fana. E lē gata i lea, sa faamālosia foʻi o ia e āsa i vai mālūlū e pau i tuli le loloto, na lokaina o ia i se potu simā susū, ma na moe o ia i le po atoa ma ona lavalava susū. Ae sa leʻi lolo atu lava ia Bernard.

I lena taimi, na faatagaina ai tuafāfine e toʻalua o Bernard, e lē o ni Molimau a Ieova, e asiasi atu ia te ia. Sa la uunaʻia o ia ina ia sui lona mafaufau, ae sa leʻi taaʻina ai o ia i se mea o na mea. Ina ua la fesili atu ia Bernard pe e iai se mea e mafai ona la faia mo ia, sa ia fautua atu ina ia ō i le fale ma suʻesuʻe le Tusi Paia. Ona faataga lea e i latou na faasauā ia te ia lona toʻalua o loo maʻitaga e asiasi atu ia te ia, ma le faamoemoe o le a mafai ona ia gausia lona tūmau. Ae o lona iai iinā faapea ma upu faalāʻeiʻau, sa na ona atili faamālosia ai le faaiʻuga a Bernard e tūmau i le faamaoni i le Atua. Ia Novema 17, 1944, na fanaina ai Bernard e leoleo e toʻalima na sauāina o ia a o vaavaʻai uma atu isi tagata sa faafaigaluega faamālosia. E ui lava ina ua maliu Bernard, ma na pūpū uma lona tino i pulu fana sa tafana ai e leoleo, ae ona sa matuā ita lava le taʻitaʻi leoleo, o lea na ia seʻi aʻe ai lana tamaʻi fana ma fana ai mata uma e lua o Bernard.

E ui lava sa faateʻia ai Molimau o ē na iloa lenei mea i lenei faiga lē alofa, ae sa latou tūtūmau pea ma le faamaoni ma le lē fefefe ma faaauau pea i la latou galuega faa-Kerisiano. O se tasi o faapotopotoga laʻitiiti o Molimau a Ieova e latalata ane i le vaipanoa na fasiotia ai Bernard, e leʻi pine lava talu ona uma le faasalaga oti, na lipotia mai ai e faapea: “I lena masina, e ui lava i le matuā leaga o le tau faapea ma mea faigatā na tuu e Satani i lo matou auala, ae ua mafai pea ona matou maua se faatelega i la matou galuega. O le aofaʻi o itula na faaalu i le faiva, na oso aʻe mai le 429 i le 765. . . . A o talaʻi na feiloaʻi atu ai se tasi uso i se tamāloa o lē na mafai ona ia avatu i ai se molimau lelei. Sa fesili atu le tamāloa pe tutusa lona faatuatuaga ma lea na iai le tamāloa lea na fanaina. Ina ua faalogo e faapea o lea lava, na alaga le tamāloa: ‘Maʻeu se tagata, maʻeu se faatuatua! O le mea tonu lava lena ou te taʻua o le toa i le faatuatua!’”

E Manatua e Ieova

Ia Me 1945, na faatoʻilaloina ai le ʻau Nasi ma tutuli ese ai mai Holani. E ui lava i le lē mapu o sauāga i le taimi o le taua, ae na faateleina le faitau aofaʻi o Molimau a Ieova mai i na o ni nai selau i le sili atu i le 2,000. I le talanoa e uiga i nei Molimau i taimi o le taua, ua faalauiloa mai ai e le tusitala o talafaasolopito o Dr. de Jong e faapea: “O se vaega matuā toʻatele o i latou na mumusu e faafitia lo latou faatuatua e ui i faamataʻuga ma faiga matuā sauā na oo ia i latou.”

O le mea lea, ua talafeagai ai ona manatua e nisi o pule faalelalolagi ia Molimau a Ieova ona o lo latou tūmau ma le lototetele i le feagai ai ma pulega faa-Nasi. Ae peitaʻi, o le mea e sili ona tāua, o le talaʻaga sili ona lelei e uiga i nei Molimau i le taimi o le taua, o le a manatua pea e Ieova ma Iesu. (Eperu 6:10) A o faagasolo le taimi o le Pulega o le Afe o Tausaga a Iesu Keriso lea ua lalata mai, o le a toe faatutūina ai mai tuugamau nei Molimau faamaoni ma le lē fefefe, o ē na tuuina atu o latou ola mo le auaunaga a le Atua, faatasi ma le faamoemoe i le ola e faavavau i se lalolagi parataiso!—Ioane 5:28, 29.

[Ata i le itulau 24]

Jacob van Bennekom

[Ata i le itulau 26]

Tusitusiga a se nusipepa i le poloaʻiga na faasāina ai Molimau a Ieova

[Ata i le itulau 27]

Taumatau: Bernard Luimes; i lalo: Albertus Bos (agavale) ma Antonie Rehmeijer; pito i lalo: ofisa o le Sosaiete i Heemstede