O Evagelia—Talafaasolopito po o ni Fagogo?

I LE lalolagi atoa, ua avea ai le tala ia Iesu le Nasareta—o se alii talavou o lē na suia le faasologa o le talafaasolopito faaletagata—ma vaega e sili ona tāua i le soifuaga. O se vaega o aʻoaʻoga aloaʻia faapea foʻi aʻoaʻoga masani a tagata. E toʻatele ua latou manatu i Evagelia faapea o ni faavae ia mo upu moni e tūmau pea ona aogā ma faaupuga e pei o le, “Ia faapea la outou upu, Ioe, ioe; E leai, e leai.” (Mataio 5:37) O le mea moni lava, atonu o tala a Evagelia sa faavae aʻe ai lesona ia na aʻoaʻoina ai oe e ou mātua, e tusa lava pe o laʻua o ni Kerisiano pe leai.

Mo le faitau miliona o soo faamaoni o Keriso, ua saunia e Evagelia mo i latou le faamatalaga e uiga i le tagata lea na latou lotomalilie e faapuapuagatiaina ma maliliu ai i latou. Ua saunia foʻi e Evagelia le faavae ma se uunaʻiga mo le lototele, le tūtūmau, le faatuatua, ma le faamoemoe. Pe e te lē ioe ea la, e tatau ona iai se faamaoniga maumaututū e soloia ai nei tala faapea ua na o ni talafatu? Pe a manatu atu i taaʻiga mālolosi ua faia e tala a Evagelia i mafaufauga ma amioga a tagata, pe o le a e lē manaʻomia ai ea la se faamaoniga maumaututū pe afai e masalomia pea e se tasi le saʻo aʻiaʻi o nei tala?

Matou te valaʻaulia oe ina ia e iloiloina ni fesili faatupu manatu e faatatau i Evagelia. Tagaʻi lava oe i ai po o ā manatu o nisi tagata aʻoga o Evagelia e faatatau i nei matāʻupu, e ui lava o nisi o i latou e lē o faapea mai o ni Kerisiano. Ona mafai lea ona faia ni a oe lava faaiʻuga e faavae mai faamatalaga saʻo.

FESILI E ILOILOINA

◆ Faamata e mafai ona avea Evagelia o ni manatu sa matuā lelei ona fafau aʻe?

Ua faapea mai Robert Funk, o lē na faavaeina le Seminā ia Iesu: “O Mataio, Mareko, Luka ma Ioane na latou ‘faailoa maia le Mesia’ ina ia faafetaui atu o ia i le aʻoaʻoga faa-Kerisiano lea na tupu aʻe ina ua mavae le maliu o Iesu.” Peitaʻi, a o tusia Evagelia, sa soifua ai foʻi i lena lava vaitaimi le toʻatele o ē na faalogologo i fetalaiga a Iesu, na latou mātauina ana gaoioiga, ma latou vāʻai ia te ia ina ua toetū mai. Latou te leʻi taʻusalaina tusitala o Evagelia i so o se ituʻāiga o faiga taufaavalea.

Seʻi manatu i le maliu ma le toetū mai o Keriso. E lē gata ina iai i Evagelia tala maufaatuatuaina i le maliu ma le toetū mai o Iesu, ae sa tusia foʻi i le uluaʻi tusi faalekanona a le aposetolo o Paulo lea na tusi atu ai i Kerisiano i Korinito anamua. Na ia tusi atu e faapea: “Na ou tuuina atu ia te outou mea muamua, o mea foi ia na ou maua foi e aʻu; na maliu Keriso mo a tatou agasala, pei ona tusia; na tanu foi o ia, ma toe tu mai i le aso tolu, pei o upu ua i Tusi. Na iloa foi o ia e Kefa, ona iloa lea e le toasefulu ma le toalua. Ona toe iloa lea o ia e le au uso e lima selau ma ona tupu ina ua faatasi; o le toatele foi o i latou o ola mai, ua oo i ona po nei; a o isi ua momoe. Ona toe iloa lea o ia e Iakopo, ona iloa lea e le au aposetolo uma. E mulimuli lava ona iloa o ia e aʻu nei, e peiseai se tama fanau le au.” (1 Korinito 15:3-8) O na molimau na vāʻaitino ia Iesu sa avea i latou o ē puipuia ma tausisia mea moni o talafaasolopito e tusa ai o le soifuaga o Iesu.

O le uiga o le faatupu o se manatu ae lē o iai lea e tau faaali mai e tagata e sailiili ma fai manatu i ona po nei e lē o maua i Tusitusiga Kerisiano Eleni. Na i lo lea, o loo faaalia mai i tusitusiga o le lona lua senituri T.A. O lea la e iai ni tala e lē faale-Tusi Paia e faatatau ia Keriso sa  fafau aʻe ina ua tuputupu aʻe se faaaposetasi mai le Faa-Kerisiano moni i totonu o vaega a i latou o ē na vavae ese mai le faapotopotoga na faavaeina e aposetolo.—Galuega 20:28-30.

◆ Faamata o Evagelia o ni talafatu?

Sa faigatā tele i le tusitala o C. S. Lewis, o ia foʻi o se tagata e sāʻiliʻili ma fai ni ona manatu e tusa ai o ana sailiiliga faapea o Evagelia ua na o ni talafatu. Na ia tusia e faapea: “Ona o aʻu o se tusitala o talafaasolopito, ua ou matuā mautinoa lelei ai po o ā lava isi taʻu e taʻu ai Evagelia, ae lē o ni talafatu. E lē o lava ni faamatalaga felanulanuaʻi e faaofoina ai e faapea atu ai o ni talafatu. . . . O le tele lava o le soifuaga o Iesu tatou te lē iloaina, ma e leai se tagata na te fatuina se tala o le a faataga na te faia lena mea.” O le isi manatu e mataʻina ona e ui lava sa leʻi faapea mai le tusitala lauiloa o talafaasolopito o H. G. Wells o ia o se Kerisiano, ae na ia taʻutino mai: “E tutusa uma le toʻafā o [tusitala o Evagelia] i le tuuina mai ia i tatou o se ata o uiga maʻoti faaletagata; o loo latou faaoo maia le . . . talitonuga maumaututū i mea moni.”

Seʻi manatu i se taimi lea na faaali atu ai Iesu i ona soo ina ua toe faatūina mai. E mautinoa o se tagata e faia ni talafatu lelei o le a ia matuā faatulagaina se faaaliga maoaʻe o le toe taliu mai o Iesu, e fai sana lauga uigaese, pe matuā lilofia i le susulu atu i ai o se malamalama pupula. Na i lo lena, e na ona faamatala mai lava e tusitala o Evagelia lona tulaʻi i luma o ona soo. Ona ia fesili atu lea i ai: “Le fanau e, pe i ai ea ni a outou mea e ʻai?” (Ioane 21:5) Ua faia e le tagata atamai faapitoa o Gregg Easterbrook le faaiʻuga e faapea: “O ituʻāiga o faamatalaga nei e taʻu mai ai se tala moni, ae lē o le fatuina o se fagogo.”

O le tuuaʻiga faapea o Evagelia o ni talafatu, e feteenaʻi foʻi ma le faiga tau aʻoaʻo atu faarapi e maumauaʻi, lea sa lauiloa i le vaitaimi o tusitusiga a Evagelia. O lena faiga sa matuā pipii atu i le aʻo faatauloto—le aʻoaʻoina o mea e ala i le faaaogā o se faiga e manatua uma mea i le mafaufau e aunoa ma se toe tilotilo i ai po o le taʻutaʻu pea lava pea. Ona o lenei faiga, e mautinoa ua matuā saʻo lelei ai le faailoaina mai o fetalaiga ma galuega na faia e Iesu, na i lo le faia o ituʻāiga tusitusiga o ni manatu e na ona faamanaia mai.

◆ Afai o Evagelia o ni talafatu, pe mafai ea ona tuufaatasia vave ina ua mavae le maliu o Iesu?

E tusa ai ma faamaoniga o loo iai, sa tusia Evagelia i le va o tausaga e 41 ma le 98 T.A. Na maliu Iesu i le tausaga e 33 T.A. O lona uiga e puupuu lava se taimi talu ona faaiʻuina lana faiva, na mafai ona tuufaatasia ai tala e faatatau i lona soifuaga. O lenei manatu ua tulaʻi ai se toʻatugā tele i le manatu tetee e faapea o tala a Evagelia ua na o ni talafatu. E manaʻomia se taimi tele mo le fatuina o talafatu. Mo se faaaʻoaʻoga, o fagogo o le Iliad ma le Odyssey na fatuina e le fatusolo mai Eleni anamua, o Homer. E manatu nisi faapea o na talafatu uumi e lua e silia ma le faitau selau tausaga sa fatuina ma faatulaga lelei ai. Ae faapēfea Evagelia?

I lana tusi o le Caesar and Christ, ua tusia ai e le tusitala o talafaasolopito o Will Durant e faapea: “Afai na fatuina e ni nai tagata faatauvaa . . . se tala i sē e iai ona uiga e sili ona mālolosi ma tausaafia, e matuā maualuluga ana tapulaa tauamio ma se vaʻaiga matuā faagaeeina o le autasi faaletagata, pe o le a avea ea la o se vavega e matuā sili atu ona talitonu gatā na i lo so o se tala ua faamauina e Evagelia. Ina ua mavae le lua senituri o Saʻiliʻiliga i le Tusi Paia, o ni otootoga i le soifuaga, o uiga, ma aʻoaʻoga a Keriso, o loo tūmau pea le manino, ma avea o se vaega e sili ona tōsina fiafia i ai le talafaasolopito o tagata i Sisifo.”

◆ Pe na toe faatonutonuina Evagelia i se taimi mulimuli ane ina ia fetaui i manaʻoga o uluaʻi Kerisiano?

E finau mai nisi e sailiili ma fai manatu e faapea o faiga faapolotiki a uluaʻi Kerisiano na māfua ai ona toe faatonutonu e tusitala o Evagelia le tala ia Iesu pe toe faaopoopo i ai ni manatu. Peitaʻi ane, o se iloiloga totoʻa i Evagelia e faaalia ai e leai lava se suiga faapena na faia. Pe ana fai na toe suia tala a Evagelia e faatatau ia Iesu ona o ni faiga faatogafiti a Kerisiano o le uluaʻi senituri, aiseā la e aliali mai ai pea i mau, faamatalaga lē logoleleia e uiga i tagata Iutaia ma tagata o Nuu Ese?

O se faaaʻoaʻoga o lena manatu, o le Mataio 6 :5-7, (LF) lea o loo taʻua ai le fetalai o Iesu faapea: “Pe a e tatalo, aua neʻi e pei o tagata faafiaamiotonu auā, ua latou fia tutū ma tatalo i sunako ma  fetaulaigāala, ina ia iloa i latou e tagata. E moni, ou te fai atu ia te outou, ua maua e i latou lo latou taui.” E manino lava, o se taʻusalaina lenei o taʻitaʻi lotu Iutaia. Na fetalai atili Iesu e faapea: “A outou tatalo, aua neʻi tāutu i a outou upu, e pei o nuu ese; auā fa tei latou, o le tele o a latou upu e talia ai i latou.” E faaalia i le sii mai faapenei o fetalaiga a Iesu, sa leʻi taumafai tusitala o Evagelia e maua tagata liu lotu. Sa na ona latou tusitusia lava o faamatalaga na fetalaia moni e Iesu Keriso.

Seʻi manatu foʻi i tala a Evagelia e faatatau i fafine o ē na asiasi atu i le tuugamau o Iesu ma latou vaʻaia ai ua gaogao. (Mareko 16:1-8) Fai mai se faamatalaga a Gregg Easterbrook, “i āiāiga faalesoifuaga masani i Sasaʻe Tutotonu anamua, sa masani lava ona lē maufaatuatuaina molimau a fafine: mo se faataʻitaʻiga, sa lava molimau a tamāloloa e toʻalua e faasalaina ai se fafine mulilua, ae sa lē mafai e le molimau a se fafine ona faasalaina ai se tamāloa.” O le mea moni, e oo lava i soo o Iesu sa leʻi talitonu i latou i fafine! (Luka 24:11) E leai lava la se māfuaʻaga o le a faatalitalia ai le ono fatuina ma le loto i ai o se tala faapena.

O le leai o ni faataoto i isi tusi o Tusitusiga Eleni ma i le tusi o Galuega o se faamaoniga mālosi lena e iloa ai o na faataoto o loo taʻua i tusi o Evagelia sa leʻi faaofi i ai e uluaʻi Kerisiano ae na fetalaia mai e Iesu lava ia. E lē gata i lea, pe a faatusatusa atu ma le faaeteete Evagelia i isi tusi o Tusitusiga Eleni e faaalia ai, e leai ni upu a Paulo, leai foʻi ni upu a isi tusitala o Tusitusiga Eleni na toe faaupuina i se faiga poto ma faapea mai o fetalaiga a Iesu lava ia. Pe ana faapea na faia e uluaʻi Kerisiano se mea faapena, sa tatau la ona tatou faatalitalia le taʻua mai e tala a Evagelia o ni manatu o loo taʻua i isi tusi o Tusitusiga Eleni. Ae talu ai tatou te lē o mauaina ni mea faapena, e mafai la ona tatou faapea atu ma le mautinoa, o faamatalaga a Evagelia o faamatalaga tonu lava nei na muaʻi faia ma e moni aʻiaʻi.

◆ Ae faapēfea manatu o loo i Evagelia na e foliga mai e feteenaʻi?

Ua leva ona tuuaʻia e le ʻaufaimanatu e faapea e tumu tusitusiga a Evagelia i manatu feteenaʻi. Na taumafai le tusitala o talafaasolopito o Durant e iloilo tala a Evagelia mai se vaʻaiga lē faaituʻau—ni faamaumauga o talafaasolopito. E ui ina faapea mai o loo iai i tala ni manatu e foliga e feteenaʻi, ae ua ia faaiʻu mai: “O feteenaʻiga ua na o ni mea iti [mea faatauvaa], e lē o ni mea e tāua tele; o mea faitaulia ia e tau fai ioe uma i ai uluaʻi evagelia e tolu, ma latou faataatia ai se ata maumaututū o Keriso.”

E masani lava ona faigofie le toe foʻiaina o manatu o i Evagelia na e foliga mai e feteenaʻi. Seʻi faataʻitaʻi: Fai mai le Mataio 8:5, “ona sau ai lea ia [Iesu] o le taʻitaʻi o le toaselau, ua aioi mai ia te ia” ina ia faamālōlōina se auauna tane. I le Luka 7:3, tatou te faitau faapea, “ona auina mai lea e [le taʻitaʻi o le toʻaselau] o toeaina o Iutaia e aioi mai ia [Iesu], ina ia maliu atu ma faaola lana auauna.”  Na aauina mai e le taʻitaʻi o le toʻaselau toeaina e fai ma ona sui. Ua faapea mai Mataio o le taʻitaʻiʻau lava ia na ʻaiʻoi ia Iesu auā na faaoo mai le ʻaiʻoiga a le tamāloa e ala mai i toeaina, o ē na avea ma ona fofoga taumomoli. Ua na o se tasi lenei o faaaʻoaʻoga e faaalia ai e mafai ona foʻia ni manatu o i Evagelia e foliga mai e eseese.

Ae faapēfea tuuaʻiga a le ʻaufaimanatu faapea e lē o ausia e Evagelia le agavaa o se talafaasolopito moni? Ua fai mai atili Durant: “I le māʻelegā i a latou sāʻiliʻiliga, ua faia ai foʻi e le ʻAufaimanatu a latou sāʻiliʻiliga o mea moni i le Feagaiga Fou, ma ua iai i se ooooga ua oo ai lava i tagata taʻutaʻua o aso anamua—e pei o Hammurabi, Tavita, Socrates—e iʻu lava ina galo atu e pei ua na o ni tala faafagogo. E ui i uiga faaʻauʻau ma talitonuga faalotu na muaʻi fafauina e le ʻautusitala o evagelia, ae ua latou faamauina le tele o mea tutupu sa ono nātia e le ʻaufaitalafatu—le tauvā o aposetolo mo tofiga sili i le Malo, la latou solaaga ina ua puʻea Iesu, le faafiti a Peteru . . . E leai lava se tasi e faitauina nei tala e mafai ona ia masalomia le iai moni o lē o loo taʻua i na tala.”

◆ Po o fai ea le Faa-Kerisiano o ona po nei ma sui o le Iesu lea o loo taʻua i Evagelia?

Ua folafola mai e le Seminā ia Iesu faapea, o ana sāʻiliʻiliga e uiga i Evagelia e “lē o saisaitia i faiga pulepuletutū a pulega a lotu.” Peitaʻi na iloatino e le tusitala o talafaasolopito, o Wells, le iai o se eseesega tele i aʻoaʻoga a Iesu e pei ona taʻua i Evagelia ma aʻoaʻoga a Kerisinetoma. Na ia tusi mai: “E leai se faamaoniga e iloa ai na faalogo aposetolo o Iesu i le Tasitolu—aemaise lava mai ia Iesu. . . . E leʻi iai foʻi se tala a [Iesu] e uiga i le tapuaʻi atu i lona tinā o Maria, lea e faafoliga mai ia Isis, le Tupu Tamaʻitaʻi o le lagi. Sa ia ʻalofia mea uma lava o loo matuā faamatala mai ai aʻoaʻoga o loo tapuaʻia ma faaaogāina e Kerisinetoma.” O lea la, e lē mafai e se tasi ona ia faatulagaina le aogā o Evagelia e fua i aʻoaʻoga a Kerisinetoma.

 O LE Ā LAU FAAIʻUGA?

Ina ua māeʻa ona iloiloina manatu na muaʻi taʻua, o le ā la sou taofi? Po o iai ea se faamaoniga moni ma mautinoa e faamaonia ai o Evagelia ua na o ni fagogo? Ua lē maufaatuatuaina ma le lē mautinoa le toʻatele i fesili ma masalosaloga ia e lāgā e faatatau i le moni aʻiaʻi o Evagelia. Ina ia maua sou lava taofi, e manaʻomia ona fetuutuunaʻi lau utaga a o e faitauina Evagelia. (Galuega 17:11) Pe a e tilofaʻia le tulaga autasi, le faamaoni, ma le saʻo aʻiaʻi o le auala o loo faamatala mai ai e Evagelia uiga tōtino o Iesu, o le a e silafia ai e mautinoa lava o nei tala e lē o se tuufaatasiga o ni talafatu. *

Pe afai e te iloiloina ma le faaeteete le Tusi Paia ma faatatau ana fautuaga, o le a e silafia ai le auala e mafai ai e le Tusi Paia ona suia lou olaga mo se tulaga e sili atu ona lelei. (Ioane 6:68) E faapitoa le moni o lenei manatu e tusa ai o fetalaiga a Iesu o loo faamauina i Evagelia. E lē gata i lea, o iinā e mafai ona e silafia ai le lumanaʻi ofoofogia o loo teuina mo tagata usiusitaʻi.—Ioane 3:16; 17:3, 17.

[Faamatalaga pito i lalo]

[Pusa i le itulau 7]

Faamaoniga o le Saʻo Aʻiaʻi o le Lipotia Maia o Tala

I NI tausaga ua mavae, na taʻutino mai ai se alii Ausetalia e tusitusia tala faatino ma sa avea muamua o se tagata e faimanatu i le Tusi Paia e faapea: “O se taimi muamua lea i loʻu olaga ua ou faia ai le mea e tatau ona avea ma uluaʻi tiute a se tagata fai lipoti: suʻesuʻeina aʻu faamaoniga. . . . Ma sa matuā faateʻia lava aʻu, talu ai o mea na ou faitauina [i tala a Evagelia] sa lē o ni talatuu faaanamua ma sa lē o ni talafatu foʻi e lē moni. O tala moni lava o loo lipotia mai. O tala o loo faamatala saʻo mai lava e i latou na tutupu ai na mea mataʻutia, po o i latou foʻi na vāʻaitino i ai . . . O le lipotia mai o se mea e iai sona faailoga maʻoti, ma o lena faailoga maʻoti o loo i Evagelia.”

Na faapena foʻi se manatu o E. M. Blaiklock, o se polofesa i tusitusiga a Eleni anamua ma Roma, i le iunivesite a Aukilani, e faapea: “Ou te taʻutino atu o aʻu o se tagata suʻesuʻe i talafaasolopito. Ou te aʻoaʻoina tusitusiga a Eleni ma Roma anamua mai se vaʻaiga a se tagata tusitala o talafaasolopito. Ma ou te taʻutino atu ia te outou, o faamaoniga mo le soifuaga, le maliu, ma le toetū mai o Keriso e sili atu ona faamaonia na i lo le tele o mea moni o talafaasolopito anamua.”

[Faafanua/Ata i le itulau 9]

(Tagaʻi i le lomiga mo le ata atoa)

FOINIE

KALILAIA

Vaitafe o Ioritana

IUTAIA

[Ata]

“O faamaoniga mo le soifuaga, le maliu, atu ona faamaonia na i lo le tele o ma le toetū mai o Keriso e sili mea moni o talafaasolopito anamua.”—POLOFESA E. M. BLAIKLOCK

[Faamatalaga i Ata]

Faafanua i le pito i tua: Based on a map copyrighted by Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel.