Ua Faatuputeleina le Galuega i Anetioka Ona o Sauāga

INA ua mavae le faamaturoina o Setefano, na faateteleina ai sauāga ma o le toʻatele o soo o Iesu na sosola ese mai Ierusalema. O se tasi o nofoaga na latou sulufaʻi i ai, o Anetioka, i Suria, e tusa ma le 350 maila (550 kilomita) i mātū. (Galuega 11:19) O mea na tutupu mulimuli ane iinā na aafia ai le faagasologa atoa o le talafaasolopito faa-Kerisiano. Ina ia malamalama i mea na tutupu, o le a aogā ai le iloa o sina faamatalaga e uiga ia Anetioka.

E tusa ai ma tulaga o aai o le Emepaea o Roma, i le tetelē, olaola, ma le tāua e na o Roma lava ma Alesania na sili aʻe ia Anetioka. O lenei aai autū o Suria sa telē lona aafiaga i le itu i mātū i sasaʻe o le talafatai o le Metitirani. O Anetioka (lea ua avea ma Antakya i Take i aso nei) sa tū i luga o le vaitafe o Orontes sa feoaʻi ai vaa, lea na mafai ona fesootaʻi ai Anetioka ma lona uafu o vaa, o Selukeia Pieria, e tusa ma le 20 maila (32 kilomita) le mamao i le mata o le vaitafe. Sa telē le aafiaga a Anetioka i se tasi o auala tāua o fefaatauaʻiga i le va o Roma ma le Vanu o le Eufirate ma le Tigris. I le avea ma ogatotonu o fefaatauaʻiga, sa faia ai pisinisi a Anetioka ma le emepaea atoa ma sa mātauina ai foʻi gaoioiga a ituaiga o tagata uma lava, o ē aumaia tala i gaoioiga faalelotu i so o se mea lava i le emepaea o Roma.

Sa olaola ia lotu ma filosofia a Eleni i Anetioka. Ae ua faapea mai le tusitala o talafaasolopito o Glanville Downey: “I le taimi o Keriso, o lotu maelega valea anamua ma filosofia sa oo ina avea ma mataupu o talitonuga a tagata taʻitoʻatasi, a o saʻili e tagata lava latou ina ia faaleleia e le lotu o latou lava faafitauli ma mea sili o loo latou faanaunau i ai.” (A History of Antioch in Syria) E toʻatele sa faamalieina i faiga faa-Iutaia o le talitonuga i le Atua e toʻatasi, sauniga faalotu, ma tulaga tau amio.

Sa nonofo se aofaʻiga e toʻatele o tagata Iutaia i Anetioka talu mai le taimi na faavaeina ai le aai i le 300 T.L.M. Ua faatatauina e tusa ma le 20,000 i le 60,000 le aofaʻi, na faia aʻe ai le sili atu i le 10 pasene o le faitau aofaʻi o tagata o le aai. Ua faapea mai le tusitala o talafaasolopito o Josephus, o auga tupu sa tupuga mai ia Seleucus na faalaeiauina tagata Iutaia ina ia faamautū i le aai, ma avatu ai ia i latou ia aiā atoatoa faatagatanuu. E oo ane i lena taimi, ua maua Tusitusiga Paia Eperu i le gagana Eleni. Na faagaeeina e lenei mea le naunau fiafia o tagata i faamoemoega faa-Iutaia e uiga i le Mesia. O lea, e toʻatele ai tagata Eleni na liulotu. O nei vala uma na avea ai Anetioka ma fanua lafulemu mo le faia o soo Kerisiano.

Molimau Atu i Tagata o Nuu Ese

O le toʻatele o soo o Iesu na sauāina o ē na salalau atu mai Ierusalema, sa tufa atu lo latou faatuatuaga i na o tagata Iutaia lava. Ae peitaʻi, i Anetioka, na talanoa atu ai nisi o soo mai Kuperu ma Kurene i “tagata  Eleni.” (Galuega 11:20) E ui lava o le talaʻi atu i tagata Iutaia ma tagata liulotu o ē sa tautala i le gagana Eleni sa faia pea talu mai le Penetekoso o le 33 T.A., a o le talaʻiga i Anetioka, sa foliga mai o se mea fou. Sa lē na o tagata Iutaia na fai atu i ai. O le mea moni, ua uma ona avea le tagata o Nuu Ese o Konelio ma lona aiga ma soo. Ae sa manaʻomia ai se faaaliga mai ia Ieova ina ia faamautinoa atu ai i le aposetolo o Peteru le tatau ona talaʻi atu i tagata o Nuu Ese, po o tagata o atunuu.—Galuega 10:1-48.

I se aai sa nonofo ai se aofaʻiga matuā toʻatele o tagata Iutaia mai anamua ma na tau leai ia ni feeseeseaʻiga tele i le va o tagata Iutaia ma tagata o Nuu Ese, sa oo atu ai se molimau i tagata e lē o ni Iutaia ma sa talileleia e na tagata le tala lelei. E mautinoa lava sa avea Anetioka ma siʻomaga talafeagai mo sea taualumaga ma “ua faatuatua foi le vao tagata e toatele.” (Galuega 11:21, LF ) Ma ina ua avea ma Kerisiano ia tagata liulotu ia sa tapuaʻi atu muamua i atua faapaupau, sa iloga le faaauupegaina ai o i latou ina ia molimau atu i isi tagata o Nuu Ese o loo tumau pea ona faia faapea.

Ina ua faalogo i mea ua faia i Anetioka, ona aauina atu loa lea e le faapotopotoga i Ierusalema ia Panapa iinā ina ia faia se iloiloga. Sa avea lena o se filifiliga atamai ma le alofa. O ia o se tagata Kuperu, e pei o nisi o i latou o ē sa amata ona talaʻi atu i tagata e lē o ni Iutaia. E lē taumatea le māfanafana o Panapa a o iai faatasi ma tagata o Nuu Ese i Anetioka. O le iʻuga, sa latou vaavaai atu ai ia te ia o se tagata o se nuu e latou te masani ai. * Sa ono faapena foʻi ona ia lagona ai e tusa ma le galuega na faia. O lea ina ua “oo atu o ia, ma ua iloa le alofa tunoa o le Atua, ona olioli lea o ia, ma apoapoai atu ia te i latou uma lava, ia mau [pea] o latou loto ina ia pipii atu i le Alii,” ma “ua faaopoopoina ai foi tagata e toatele lava i le Alii.”—Galuega 11:22-24.

Ua faapea mai le tusitala o Downey: “O māfuaaga tatau na taulau manuia ai le uluaʻi misiona i Anetioka, atonu ona i lenei aai, sa leʻi fefefe ai ia misionare i tagata Iutaia maelega valea e pei o ia na latou fetaiaʻi i Ierusalema; e lē gata i lea, ona o le aai o Anetioka, o le laumua o Suria, sa pulea e se taʻitaʻiʻau, ma o lea na mauaina ai le filemu i le tulaga lautele, ma ua itiiti ai se avanoa mo kegi faasauā e pei o lea na tupu i Ierusalema, o iinā lea e foliga mai (i lenei vaitaimi) sa lē mafai e sui o le malo o Roma i Iutaia ona taofia tagata Iutaia maelega valea.”

I na tulaga sologa lelei faapea ma le tele o mea e fai, atonu sa iloa ai e Panapa lona manaʻomia o se fesoasoani, ma sa ia manatua ai lana uō o Saulo. Aiseā, ua manatu ai ia Saulo po o Paulo? Auā e foliga mai, e ui o Paulo e lē o se tasi o le ʻauaposetolo e toʻa 12, ae na ia maua le tofiga faaaposetolo i nuu ese. (Galuega 9:15, 27; Roma 1:5; Faaaliga 21:14) I lea, sa matuā talafeagai lelei ai Paulo e avea ma aumea i le folafolaina atu o le tala lelei i le aai o Nuu Ese o Anetioka. (Kalatia 1:16) O lea na alu ai Panapa i Taso, na maua ai Saulo, ma aumai o ia i Anetioka.—Galuega 11:25, 26; tagaʻi i le pusa i le itulau e 26-27.

Taʻua o Kerisiano Ona o le Taʻitaʻiga Tauatua

Mo se tausaga atoa, sa “aʻoaʻo atu ai Panapa ma Saulo i tagata e fai lava si toʻatele, ma o Anetioka foʻi na uluaʻi faaigoa ai le ʻausoo o Kerisiano e ala i le taʻitaʻiga tauatua.” Ailoga la o tagata Iutaia na latou uluaʻi faaigoaina soo o Iesu o Kerisiano (Eleni) po o tagata talitonu i le Mesia (Eperu), auā na latou teena Iesu i le avea ma Mesia, po o Keriso, ma o le mea lea na lē mafai ai ona latou amanaʻia o ia o le Keriso e ala i lo latou faaigoaina o ona soo o Kerisiano. Ua manatu nisi e faapea atonu sa faaigoaina i latou o Kerisiano e tagata faapaupau, ona o le ula po o le aamu. Ae peitaʻi, ua faaalia e le Tusi Paia, o le igoa Kerisiano na tuuina mai e le Atua.—Galuega 11:26, NW.

I Tusitusiga Kerisiano Eleni, o le veape na faaaogāina e fesootaʻi ma le igoa fou, sa masani ona  faaliliuina faapea, “na faaigoaina,” e masani ona fesootaʻi ma se mea e sili atu lona malosi, se valoaga, pe e tauatua. I lea ua faasino atu ai e tagata popoto e faapea, “fetalaia mai o se valoaga,” “faasilasilaga tauatua,” po o le “tuuina atu o se poloaʻiga po o se apoapoaʻiga tauatua, e aʻoaʻo mai le lagi.” Talu ai sa faaigoaina soo o Iesu o Kerisiano “e ala i le taʻitaʻiga tauatua,” atonu la sa faatonuina e Ieova Saulo ma Panapa e tuuina atu lea igoa.

Sa faaauau pea ona faaaogāina lea igoa fou. Ua lē mafai ai la ona toe fesēsētaʻi ia soo o Iesu ma se lotu maelega valea faa-Iutaia, lea sa matuā ese mamao mai ai lava i latou. Ma e oo ane i le tusa ma le 58 T.A., ua iloa lelei lava e taʻitaʻi o Roma po o ai le ʻau Kerisiano. (Galuega 26:28) E tusa ai ma le faamatalaga a le tusitala o talafaasolopito o Tacitus, e oo atu i le 64 T.A., ua matuā masani lelei lava foʻi le toʻatele o tagata lautele i Roma ma lea igoa.

E Faaaogā e Ieova Ana Auauna Faamaoni

Sa matuā agaʻigaʻi i luma le tala lelei i Anetioka. I le faamanuiaga a Ieova faatasi ma le faaiʻuga maumauaʻi a soo o Iesu ina ia faaauau pea ona talaʻi, na avea ai Anetioka ma se nofoaga autū o le Faa-Kerisiano i le uluaʻi senituri. Na faaaogā e le Atua le faapotopotoga iinā e avea ma nofoaga e faasalalau atu ai le tala lelei i isi atunuu. Mo se faataʻitaʻiga, o Anetioka, sa avea ma nofoaga autū na alu ese atu ai le aposetolo o Paulo mo le amataga o ana malaga iloga taʻitasi faamisionare.

I aso nei, o le maelega ma le finafinau i le feagai ai ma teteega ua faapena foʻi ona fesoasoani i le faasalalauina atu o le Faa-Kerisiano moni, ua mafai ai e le toʻatele o tagata ona faalogo i le tala lelei ma faaalia lo latou talisapaia mo lea tala lelei. * O lea, pe a e fesagaʻi ma ni teteega ona o lou lagolagoina o le tapuaʻiga mamā, ia manatua e iai le māfuaaga ua faatagaina ai e Ieova lea tulaga. E pei ona iai i le uluaʻi senituri, e tatau ona tuuina atu i tagata i aso nei le avanoa e faalogo ai e uiga i le Malo o le Atua ma latou tutū ai i lana itu. O lau faaiʻuga ia faaauau pea ona auauna faamaoni ia Ieova, atonu o le mea tonu lava lena o loo manaʻomia e fesoasoani ai i se tasi ia iloa le poto saʻo o le upu moni.

[Faamatalaga pito i lalo]

[Pusa i le itulau 26]

“Tausaga Lē Mailoa” e Uiga ia Saulo

O LE taʻua mulimuli o Saulo i le tusi o Galuega a o leʻi alu atu o ia i Anetioka, pe tusa lea ma le 45 T.A. ina ua faalēaogāina se taupulepulega na faia ina ia fasiotia o ia i Ierusalema, ma na aauina atu ai o ia e uso talitonu i Taso. (Galuega 9:28-30; 11:25) Ae sa tupu lena mea i le iva tausaga muamua atu i le tusa ma le 36 T.A. O ā ni mea na ia faia i lena taimi—se vaitaimi ua taʻua o tausaga lē mailoa e uiga ia Saulo?

E mai Ierusalema, na alu atu ai Saulo i le vaipanoa o Suria ma Kilikia, ma na faalogo ai ia faapotopotoga Iutaia e faapea: “O le na faasaua anamua ia te i tatou, o loo folafola atu e ia i nei ona po le tala lelei o le faatuatua sa na faataugaina anamua.” (Kalatia 1:21-23) O lena lipoti atonu sa faasino atu i le galuega i Anetioka faatasi ma Panapa, ae e oo lava i le taimi a o leʻi tupu lena mea, e mautinoa sa leʻi nofonofo vale Saulo. E oo ane i le 49 T.A., ua iai ni faapotopotoga i Suria ma Kilikia. E tasi le faapotopotoga sa i Anetioka, ae ua manatu nisi, o isi faapotopotoga na māfua ona iai ona o le galuega a Saulo i le vaitaimi lea e taʻua o tausaga lē mailoa e uiga ia te ia.—Galuega 11:26; 15:23, 41.

E talitonu nisi tagata popoto e faapea, o mea mataʻina na tutupu i le olaga o Saulo, e tatau foʻi ona faapea na tutupu i le vaitaimi lava lena e tasi. Talu ai, o le tele o tulaga faigatā na pagatia ai Saulo i le avea o se ‘auauna a Keriso,’ e faigatā ona manatu i ai e faapea na tutupu i lana galuega faamisionare. (2 Korinito 11:23-27) O anafea na sasaina ai faalima Saulo e tagata Iutaia e taʻi 39 ta? O fea na faatolu ona sasa ai o ia i laau? O fea na “tele” ona tuuina ai o ia i falepuipui? Na taofia mulimuli ane o ia i Roma. Ua tatou maua foʻi se faamatalaga e uiga i se tasi taimi na sasaina ai o ia ma tuuina i le falepuipui—i Filipi. Ae faapefea isi? (Galuega 16:22, 23) Ua faapea mai se tasi tusitala,  i le vaitaimi lena, o Saulo sa “molimau atu e uiga ia Keriso i sunako o tagata Iutaia i fafo o Isaraelu i se uiga na oo ane ai ni sauāga mai taʻitaʻi lotu ma taʻitaʻi o nuu.”

Sa pagatia faafā Saulo i folauga na afātia ai vaa, ae e na o le tasi le malaga na afātia ai Saulo lea e auʻiliʻili mai i le Tusi Paia, lea na tupu ina ua uma ona ia lisiina mai tulaga faigatā na oo ia te ia ina ua ia tusi atu i Kerisiano i Korinito. (Galuega 27:27-44) O lea, o le isi tolu e foliga mai na oo ia te ia i le taimi o ana malaga e tatou te lē iloa se mea e uiga i ai. O nisi o nei mea na tutupu po o nei mea uma lava foʻi atonu na tutupu i le vaitaimi ua taʻua o “tausaga lē mailoa.”

O se isi mea e foliga mai na tupu i lea lava vaitaimi, o loo faamatalaina mai i le 2 Korinito 12:2-5. Na faapea mai ai Saulo: ‘Ua ou iloa le tasi tagata o Keriso, ua tasi le sefulu ma le fa o tausaga talu ona segia o ia i le lagi tua tolu, . . . i parataiso . . . na faalogo foi o ia i upu e le mataʻutaʻua, e le tatau foi i se tagata ona tautala i ai.’ E foliga mai, sa tautala Saulo e uiga ia te ia lava. Talu ai sa ia tusia nei upu pe a ma le 55 T.A., o le 14 tausaga muamua atu ua tatou oo atu ai i tuā i le 41 T.A., i le taulotoaʻiga o “tausaga lē mailoa.”

E lē taumatea, o lena vaaiga na maua ai e Saulo se malamalamaga tutasi. Pe sa faaauupegaina ai o ia e lea vaaiga e avea ma “aposetolo o nuu ese”? (Roma 11:13) Pe na aafia ai i lea mea mulimuli ane ia le auala na ia mafaufau, tusitusi, ma tautala ai? Pe na avea tausaga na va ai le faaliliuina o Saulo ma le valaauliaina o ia e alu atu i Anetioka ma auala na toleniina ai ma taʻumatuaina ai o ia mo tiute tauave i le lumanaʻi? Po o ā lava tali i na fesili, ae e mafai lava ona tatou mautinoa e faapea, ina ua valaaulia o ia e Panapa ina ia fesoasoani i le faaauilumaina o le galuega talaʻi i Anetioka, sa matuā agavaa atoatoa ia Saulo maelega e faataunuuina lea tofiga.—Galuega 11:19-26.

[Faafanua i le itulau 25]

(Tagaʻi i le lomiga mo le ata atoa)

KUPERU

SAMI METITIRANI

Ierusalema

Selukeia

Anetioka

Orontes

SURIA

[Faamatalaga i Ata]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc

[Ata i le itulau 24]

Luga: Anetioka i aso nei

Ogatotonu: Se vaaiga i saute o Selukeia

Pito i lalo: Taligalu i Selukeia