‘Ia Faapea Ona Tausinio’

SEʻI faaata i lou mafaufau faapea o lea e te iai i se malae o taaloga o loo e omiomia solo i le anoanoaʻi o tagata matamata. Ua savavali ane ʻauafeleti i totonu o le malae. Ua alalaga le motu o tagata a o amata ona iloa atu a latou tagata taʻutaʻua. Ua iai foʻi ma faamasino latou te faamautūina tulafono. A o faagasolo taaloga, ua taufai alu faatasi lava le alalaga o le manumalo ma lauēga o le faanoanoa. Ua matuā gapā le pati leotele e faamālō atu ai i ē ua manumalo!

O loo e auai, e lē i se taaloga i ona po nei, ae o se taaloga sa faia i le tusa ma le 2,000 tausaga ua mavae i le vaipanoa sa taʻua o le Isthmus i Korinito. Iinei, i tausaga taʻilua uma e amata mai le senituri lona ono T.L.M. e oo i le senituri lona fā T.A., sa faia ai Taaloga taʻutaʻua i le Isthmus. E tele aso sa matuā uaʻi atu ai le naunau o tagata uma o Eleni i nei taaloga. E tele atu le uigā o nei taaloga na i lo na o ni tauvaga afeleti. Sa avea le ʻauafeleti ma faailoga o tapenapenaga a se vaegaʻau. O ē na manumalo—sa tapuaʻia e pei ni tagata taʻutaʻua—na latou maua ni pale sa fai mai i lau o laau. Sa foaʻi atu ia i latou ni meaalofa, ma na totogi atu e le aai ia i latou se aofaʻiga tupe tele, ma e faia lea i le olaga atoa.

Sa masani le aposetolo o Paulo i Taaloga i le Isthmus sa faia e latalata ane i Korinito, ma na ia faatusatusa ai le gasologa o le olaga o se Kerisiano i se tauvaga o afeleti. I le faasino atu i le ʻautamomoʻe, le ʻaupii, ma le ʻaufusu, na ia faataʻitaʻia maia ma le talafeagai taui o toleniga lelei, o taumafaiga e lelei ona faatonutonu, faapea ma le tumau. O le mea moni, sa iloa foʻi e Kerisiano na ia tusi atu i ai nei taaloga. E mautinoa lava sa auai atu foʻi nisi o i latou i motu o tagata ia sa feʻei ai i le malae taalo. O le a vave ai lava ona latou talisapaia talafaatusa a Paulo. Ae faapefea i tatou i aso nei? O loo tatou iai foʻi i se tausinioga—mo le ola e faavavau. E mafai faapefea ona aogā ia i tatou manatu ia sa faasino atu i ai Paulo i na tauvaga?

‘O Loo Finau e Tusa ma Tulafono’

Sa matuā mamafa lava mea na manaʻomia mo le faaulu atu i taaloga anamua. E faailoa atu e le tagata o loo faasilasilaina taaloga, tagata afeleti taʻitoʻatasi i le ʻaumaimoa ma alaga atu: ‘Pe iai ea se tasi na te ono tuuaʻia lenei tagata i so o se solitulafono? Po o ia ea o se tagata gaoi pe amioleaga ma matagā lona olaga ma ana amioga?’ I se faamatalaga a le Archaeologia Graeca, “e leai se tagata o lē na faia solitulafono sili ona matagā, po o sē e aiga [vavalalata atu] i se tagata faapena, na mafai ona faataga e tauvā.” Ma o le solia o tulafono o taaloga sa mamafa o latou faasalaga e ala i le faasā ona tauvā i latou e solitulafono.

O lenei mea moni ua mafai ai ona tatou malamalama i le faamatalaga a Paulo: “Afai foi e finau se tasi i le fia malo i tausinioga, e le faapaleina o ia pe a le finau e tusa ma tulafono.” (2 Timoteo 2:5, LF) I se tulaga tali tutusa, ina ia taufetuli i le tausinioga  mo le ola, e ao ona tatou ausia mea e faafinagaloina e Ieova, e ala i le usitaia o ana tapulaa maualuluga tau amio e pei ona faatulaga atu i le Tusi Paia. Peitaʻi ane, ua lapataʻia i tatou e le Tusi Paia e faapea: ‘⁠Ua leaga manatu o le loto o le tagata e afua mai ina o tama iti.’ (Kenese 8:21) E tusa lava la po o lea ua tatou ulu atu i le tausinioga, ae ao lava ona tatou faaeteete ina ia finau pea e tusa ai ma tulafono ina ia faaauau ai pea ona iai le faamaoniga a Ieova ma maua le ola e faavavau.

O le fesoasoani silisili lava ina ia gaoioi i lenei auala o le alofa lea i le Atua. (Mareko 12:29-31) O lena alofa o le a faapogaia ai ona tatou mananaʻo e faafiafia Ieova ma gaoioi e tusa ma lona finagalo.—1 Ioane 5:3.

‘Tuu Ese Mea Mamafa Uma’

I taaloga anamua, sa leʻi faavaivaia le ʻautaufetuli i le mamafa o ni lavalava po o mea sa faaaogā i taaloga. Ua faapea mai le tusi, The Life of the Greeks and Romans: “I tausinioga taufetuli, . . . sa masani ona telenonoa mai le ʻautauvā.” O le leai o ni lavalava e ofuina sa faigofie ai i tagata afeleti ona feminoiaʻi solo o latou tino, faigofie ona gaoioi, ma māmā ai le tino. Sa lē maʻimauina le alu ese atu o se isi malosi ona o le mamafa o nisi mea sa lē manaʻomia. E foliga mai o le itu lena sa mafaufau i ai Paulo ina ua ia tusi atu i Kerisiano Eperu: “Ina tatou tuu ese ia o mea mamafa uma, . . . ia tatou taufetuli ma le onosai i le ala tanu o i o tatou luma.”—Eperu 12:1.

O le ā le ituaiga o mea mamafa e mafai ona punitia ai i tatou mai le tausinioga mo le ola? O se tasi, o le faanaunauga ina ia mauaina mea faitino e lē o manaʻomia, pe ina ia ola i se olaga taugatā. Ua saʻili atu nisi i le tamaoaiga mo le saogalemu pe manatu i ai o le puna lea o le fiafiaga. O na mau “mea mamafa” e ono telegese ai le momoʻe a le tagata tamoʻe i se tulaga e iʻu ai lava ina lē toe matuā tāua tele le Atua ia te ia. (Luka 12:16-21) E ono foliga mai ai le ola e faavavau o se faamoemoe o loo mamao lava lona oo mai. E ono manatu se tagata, ‘O le a oo mai lava i se aso le lalolagi fou, ae mo le taimi nei, e sili ai pe a tatou sapaia si nei manuia o loo ofo mai e lenei lalolagi.’ (1 Timoteo 6:17-19) O se vaaiga matapeʻapeʻa faapena i meafaitino e faigofie lava ona tataʻi ese ai le mafaufau o se tasi mai le tausinioga mo le ola pe taofia mai ai e oo lava i le amataina o le tausinioga.

I le Lauga i luga o le Mauga, na taʻua ai e Iesu: “E leai se na te mafaia ona auauna i alii e toalua; auā e ʻinoʻino o ia i le tasi, a e alofa atu i le tasi; a le o lea, e faapipii atu ia i le tasi, a e faaleaoga i le tasi. Tou te le mafaia ona auauna i le Atua atoa ma le oa.” Ma, ina ua uma ona ia taʻua le tausiga alofa a Ieova mo manaʻoga o manu ma laau ma faapea mai e sili atu le tāua o tagata na i lo na mea, ona ia timaʻi mai lea: “O lenei, aua neʻi outou popole, ma faapea ane. Ni a mea tatou te aai ai, ni a foi mea tatou te inu ai, ni a foi mea tatou te oofu ai? Auā o mea uma ia ua sailia e nuu ese. Auā ua silafia e lo outou Tamā o i le lagi e aoga ia mea uma ia te outou. A ia outou muai saili lona malo ma lana amiotonu; ona faaopoopoina atu lea o ia mea uma ia te outou.”—Mataio 6:24-33, LF.

‘Ia Taufetuli ma le Onosai’

E lē o tauvaga taufetuli uma i aso anamua sa mo ni vā e pupuu. O se tasi o tauvaga taufetuli, e taʻua o le doʹli·khos, sa faia i le pe tusa ma le lua ma le ʻafa maila [4 kilomita]. O se matuā tofotofoga lava o le malosi ma le onosai. E tusa ai ma talatuu, i le 328 T.L.M., sa iai se tagata afeleti e igoa ia Ageas, ina ua manumalo mai lenei tausinioga, ona tamoʻe atu ai lava lea iinā seʻia oo i lona nuu, i Argos, ina ia faasilasila atu i ai lona manumalo. I lena aso, na ia momoʻe ai pe ā ma le 70 maila [110 kilomita]!

O le tausinioga faa-Kerisiano o se tamoʻega foʻi mo se mamao e umī lea e tofotofoina ai lo tatou  onosai. O le onosai i lenei tausinioga seʻia oo i le iʻuga, o le mea lena e manaʻomia ina ia maua ai le finagalo malie o Ieova faapea le taui o le ola e faavavau. O le auala lena sa tamoʻe ai Paulo i le tausinioga. Ina ua lalata i le iʻuga o lona olaga, sa mafai ona ia faapea mai: “Ua ou tau le taua lelei, ua iu ia te au le tausinioga, ua ou taofi i le faatuatua. O lenei, ua teuina mo aʻu le pale o le amiotonu.” (2 Timoteo 4:7, 8, LF) I le pei o Paulo, e tatau ona “iu” lelei la tatou tamoʻega. Pe afai ua tau mou atu lo tatou onosai ona atonu ua fai sina umi o le tausinioga na i lo le mea sa tatou faatalitalia i le taimi muamua, o le a lē taulau foʻi ona tatou mauaina lo tatou taui. (Eperu 11:6) Pagā se malaia o le a iai, aemaise o lea ua tatou lalata atu lava i le iʻuga!

Le Faailoga

Sa tuuina atu i ē na manumalo i tauvaga afeleti i Eleni anamua ni pale sa masani ona lalaga i lau o laau ma teuteuina i fugalaau. I Taaloga i Pythia, sa tuuina atu i ē manumalo se pale e lalaga i lau o orene. I Taaloga i Olimipia sa latou faaaogā pale e lalaga i lau o olive vao, ae i Taaloga i le Isthmus sa tuuina atu i ai pale na lalaga i lau o paina. Ua taʻua e se tagata atamai i mataupu faale-Tusi Paia e faapea: “Ina ia faaosofia le mataalia o tagata tauvā, sa faataatitia atu ai a o faagasolo tausinioga, pale, o taui mo le manumalo, ma lālā o pama, i luga o se fata e tolu ona vae, po o se laulau, o loo faatū i totonu o le malae taalo, ina ia mafai ona iloa lelei mai e le tagata tauvā.” Mo le tagata e manumalo, o lona paleina o le pale sa avea ma faailoga o se faaeaea maualuga. Pe a ia toe taliu atu i lona aiga, sa ia tietie manumalo atu ai i se kariota a o agaʻi atu i le aai.

I le manatuaina e Paulo o lena mea, na ia fesiligia ai lana ʻaufaitau i Korinito: “Tou te le iloa ea, o e tausinio i le ala tanu, e tausinio uma i latou, a e maua le taui e le toatasi? Ia faapea ona outou tausinio, ina ia outou maua. . . . o i latou foi ua latou faapea ina ia maua le pale palagofie, a o i tatou, ina ia maua le pale e le pala lava.” (1 Korinito 9:24, 25; 1 Peteru 1:3, 4) Maʻeu se eseesega! I le lē pei o pale sa fai ma magumagu i taaloga i aso anamua, o le faailoga lea o loo faatalitalia maia i latou o ē tausiniō seʻia oo ina iʻu le tausinioga mo le ola, o le a lē taitai ona magumagu.

E tusa ai o lenei pale e sili atu ona matagofie, na tusi mai le aposetolo o Paulo: “Pe a faaali mai foi le Leoleo mamoe silisili, e maua e outou le pale pupula e le mamae lava.” (1 Peteru 5:4) Pe mafai ea e se isi lava faailoga e ofoina mai e lenei lalolagi ona faatusatusa atu i le lē mafai ona oti, le faailoga o le ola e lē pala i le mamalu faalelagi faatasi ma Keriso?

I aso nei, o le vaega tele o Kerisiano o loo taufetuli e lē o faauuina e le Atua e avea o ni ona atalii faaleagaga ma lē ia i latou le faamoemoe faalelagi. E latou te lē o taufetuli mo le taui i le ola e lē mafai ona oti. Peitaʻi ane, ua faatulaga foʻi e le Atua se faailoga mo i latou. O le ola lea e faavavau i se tulaga lelei atoatoa i le parataiso i le lalolagi i le pulega a le Malo o le lagi. Po o le ā lava le taui o loo tauivi i ai se Kerisiano o loo tamoʻe, ae tatau lava ona ia tamoʻe ma se naunautaʻiga sili ma le faamalosi na i lo se isi lava tagata tamoʻe i se tausinioga faaafeleti. Aiseā? Auā o le a lē taitai mavae atu le taui: “O le mea foi lenei na folafola mai e ia ia te i tatou, o le ola faavavau.”—1 Ioane 2:25.

Ona o lena taui lē mafaatusatusalia o loo taulaʻi atu i ai le Kerisiano o loo tamoʻe, o le ā la sana vaaiga e tatau ona iai e faatatau i faatosinaga a lenei lalolagi? E tatau ona iai le vaaiga lea sa ia Paulo, o lē na faapea mai: “E moni lava, o loʻu manatu ua le aoga mea uma lava ona o le silisili ese o le poto i la Keriso Iesu loʻu Alii; ona o ia ua ou faaleaogaina mea uma, ma ou manatu o otaota lava ia mea.” I le ōgatusa ma lenei mea, maʻeu lava se matuā fitā o taumafaiga sa fai e Paulo! “Le au uso e, ou te le manatu ua ou maua, a o le mea e tasi ou te faia, ou te faagalogalo i mea ua tuanaʻi, ou te momoʻe  punou aʻi foi i mea o lumanai, ou te tausisi atu i le faailoga.” (Filipi 3:8, 13, 14) Sa tamoʻe Paulo a o matuā taulaʻi atoatoa atu lana vaai i le faailoga. E tatau foʻi ona faapena i tatou.

Le Faaaʻoaʻo Sili Ona Lelei mo i Tatou

I taaloga anamua, sa matuā salalau atu le faaeaeaina o tagata na siamupini i taaloga. Sa fatu solo a tagata e faatatau ia i latou, na vaneina foʻi e tagata ni o latou faatusa. Ua taʻua e le tamaʻitaʻi tusitala o talafaasolopito o Věra Olivová e faapea, sa latou “matuā maua le mamalu ma le tele o le lauiloa.” Sa avea foʻi i latou o nisi e faaaʻoaʻo i ai se tupulaga talavou o siamupini.

O ai le “siamupini” o loo ia faataatiaina le faaaʻoaʻoga sili ona lelei mo Kerisiano? Ua tali mai Paulo: “Ia tatou taufetuli ma le onosai i le ala tanu o i o tatou luma, ma ia vaavaai atu ia Iesu, o lē na te taʻitaʻiina ma le na te faaatoatoaina le faatuatua; o le na onosai i le satauro, na faatauvaa ia te ia le mā, ona o le olioli sa tuu i ona luma, ua nofo foi o ia i le itu taumatau o le nofoālii o le Atua.” (Eperu 12:1, 2) Ioe, afai tatou te fia manumalo i la tatou tausinioga mo le ola e faavavau, e manaʻomia ona tatou vaavaai atu i lo tatou Faaaʻoaʻo, o Iesu Keriso. E mafai ona tatou faia lenei mea e ala i le faitauina e lē aunoa o tala a Evagelia ma mafaufau loloto i auala e mafai ona tatou faataʻitaʻi ai ia te ia. O lena suʻesuʻega o le a fesoasoani ia i tatou e iloa ai sa usiusitai Iesu Keriso i le Atua ma faamaonia atu le uigā o lona faatuatua e ala i lona onosai. Ona o lona onosai, na tauia ai o ia e ala i lona mauaina o le faamaoniga a Ieova le Atua faatasi ai ma le tele o faaeaga ofoofogia.—Filipi 2:9-11.

O le mea moni, o le uiga sili ona matilatila o Iesu o lona alofa lea. “E le sili lava le alofa o se tasi i lenei alofa, ia tuuina atu e se tasi lona ola mo ana uo.” (Ioane 15:13, LF) Sa ia tuuina mai se uiga e sili atu ona loloto mo le upu “alofa” e ala i le taʻu mai ia i tatou ina ia alolofa atu e oo lava i o tatou fili. (Mataio 5:43-48) Talu ai sa ia alofa i lona Tamā faalelagi, na maua ai e Iesu le olioli i le faia o le finagalo o lona Tamā. (Salamo 40:9, 10; Faataoto 27:11) O lo tatou vaavaai atu ia Iesu o so tatou Faaaʻoaʻo ma o lē na te faatulagaina le saoasaoa tatou te tamomoʻe ai i le tausinioga fitā mo le ola, o le a uunaʻia ai foʻi i tatou e alolofa atu i le Atua ma o tatou tuaoi ma maua ai le olioli moni i la tatou auaunaga paia. (Mataio 22:37-39; Ioane 13:34; 1 Peteru 2:21) Ia teu i manatu e lē o tāpā mai e Iesu mea e lē mafai ona fai. Ua ia faamautinoa mai i tatou e faapea: “O aʻu lē agamalu ma le loto maulalo; ona maua lea e outou o le malologa mo outou agaga. Auā e avegofie laʻu amo, o laʻu avega foi e māmā ia.”—Mataio 11:28-30.

I le pei o Iesu, e manaʻomia ona taulaʻi atu pea la tatou vaai i le taui lea ua teuina mo i latou uma o ē tumau seʻia oo i le iʻuga. (Mataio 24:13) Pe afai tatou te finau e tusa ai o tulafono, pe afai tatou te tuu ese mea mamafa uma, ma pe afai tatou te taufetuli ma le onosai, e mafai ona mautinoa lo tatou manumalo. O le iloa atu o le sini e faatosina ai i tatou ina ia agaʻi pea i luma! E faafouina ai lo tatou malosi ona o le olioli lea o loo faamalosia lo tatou tagata i totonu, o le olioli e mafai ona atili faigofie ai lo tatou savalia o le ala o i o tatou luma.

[Ata i le itulau 29]

O le tausinioga faa-Kerisiano o se tamoʻega umi—e manaʻomia ai le onosai

[Ata i le itulau 30]

I le lē pei o tagata afeleti o ē na faapaleina, e mafai e Kerisiano ona latou tulimataʻia se taui e lē pala

[Ata i le itulau 31]

E maua le taui e tagata uma o ē tumau seʻia oo i le iʻuga

[Faamatalaga i Ata i le itulau 28]

Copyright British Museum