Talaaga o le Soifuaga

Le Lotofaafetai Ona o Oʻu Manatunatuga Tāua!

FAAMATALAINA E DRUSILLA CAINE

O le tausaga e 1933, ina ua faatoʻā uma lava ona ma faaipoipo ma Zanoah Caine, o lē sa avea ma kolopota e pei o aʻu—o se faievagelia faataimi atoa. I le faaosofia i le fiafia, na ou fuafua ai ma te aufaatasi ma laʻu tane i lona tofiga, ae ina ia faia faapea, sa ou manaʻomia ai se uila—o se mea taugatā sa lē mafai ona ou gafatia lona tau, ona sa matuā faigatā na taimi ona o le matuā paʻū maualalo o le tulaga o le tamaoaiga. O le ā se mea e mafai ona ou faia?

I LE faalogo i le tulaga faigatā sa ou iai, na ō ai uso o loʻu toʻalua ma suʻe i mea e lafoaʻi i ai le lapisi ni atigi uila tuai ma taumafai e faia ai se uila mo aʻu. Na latou maua atigi uila tuai ma faapipii faatasi, ma maua ai se uila! O le taimi lava na ou iloa ai tiʻetiʻe i le uila, na ma ō ai loa ma Zanoah, ma ma tiʻetiʻe fiafia atu i uila i oganuu o Peretania o Worcester ma Hereford, ma molimau atu ai i ē uma sa matou feiloaʻi.

Sa aunoa lava ma sina oʻu iloa e faapea, o lenei laasaga faatauvaa o le faatuatua o le a iʻu ai i se olaga e faatumulia i manatunatuga fiafia. Ae peitaʻi, o le faavae faaleagaga o loʻu olaga, na faataatia e oʻu mātua pele.

Tausaga Faigatā o le Taua Tele

Na ou fanau iā Tesema 1909. E leʻi umi lava se taimi mulimuli ane, na maua ai e loʻu tinā se kopi o le tusi, The Divine Plan of the Ages, ma i le 1914, na ave ai aʻu e oʻu mātua i Oldham, i Lancashire, e faamatamata i le “Tala o Ata o le Foafoaga” (Photo-Drama of Creation). (Na saunia uma e i latou ua faaigoaina i le taimi nei o Molimau a Ieova.) E ui lava ina sa ou laʻitiiti i lenā taimi, ae ou te manatua lelei lava loʻu osooso fiafia a o agaʻi atu i lo matou aiga ona o mea na ou vaai i ai! I le taimi lenā, na amata ai e Frank Heeley se suʻesuʻega faale-Tusi Paia a le vaega i Rochdale i le nuu sa matou nonofo ai. O le auai i lenei suʻesuʻega sa fesoasoani  iā i matou o se aiga ina ia maua se malamalamaga o le Tusi Paia.

O le toʻafilemu o o matou olaga, na faavevesiina i lenā lava tausaga ina ua pa le Taua Tele—le Taua Muamua a le Lalolagi, e pei ona tatou taʻua ai i le taimi nei. Na ave faamalosi ai loʻu tamā i le vaegaʻau ae na solitū o ia. I le faamasinoga na faamatalaina ai o ia e faapea “o se tagata e matuā amio lelei,” ma na lipotia mai i se nusipepa a le atunuu e faapea, e tele ni tusi na tuuina atu e ni “tamālii o loo taʻua ai e faapea, e talitonu i latou i lona faamaoni i le teena o le tagofia o auupega.”

Ae peitaʻi, na i lo o le tuuina atu o se faasaʻolotoga atoatoa, na lesitalaina loʻu tamā e faapea, e “na o le Vaegaʻau o le Taua e lē auai ai.” Na avea loa o ia ma taulaʻiga o tauemuga, e faapena foʻi i maʻua ma loʻu tinā. Mulimuli ane, na toe iloilo ai lona tulaga, ma na tofia ai o ia i galuega faafaatoaga, ae na faaaogāsesēina e nisi faifaatoaga lea tulaga ma totogi atu ai iā te ia se tupe laʻitiiti po o le leai foʻi o se totogi. Ina ia tausia le aiga, sa faigaluega loʻu tinā—mo sina totogi laʻitiiti—i le faia o galuega mamafa i se tagata e fai sona faletāmea. Ae, ua ou iloa nei, e maʻeu le faamalosia ai o aʻu a o faaalu uluaʻi tausaga o loʻu olaga talavou i le feagai ai ma na tulaga faigatā; auā sa fesoasoani lea iā te aʻu e talisapaia mea faaleagaga e sili ona tāua.

Se Amataga Itiiti

O Daniel Hughes, o se tagata e naunau tele e suʻesuʻe le Tusi Paia, sa leʻi pine ae matou masani i ai. O ia o se tagata e ʻeli koale i Ruabon, o se nuu pe ā ma le 12 maila [20 kilomita] le mamao mai Oswestry, lea na matou siitia atu i ai. Sa fesootaʻi pea ia Uncle Dan, e pei ona ou taʻua ai o ia, ma lo matou aiga, ma e so o se taimi lava e sau ai e vaai i matou, sa masani lava ona ia talanoa pea i mataupu faale-Tusi Paia. E lē maimauina lava se taimi e talanoa ai i nisi mea. Na amataina se vasega o suʻesuʻega faale-Tusi Paia i Oswestry i le 1920, ma i le 1921, na aumai ai e Dan iā te aʻu se kopi o le tusi, The Harp of God. Sa tāua tele iā te aʻu lenei tusi auā na matuā faigofie ai lava ona ou malamalama i aʻoaʻoga a le Tusi Paia.

Ona oo mai foʻi lea o Pryce Hughes, * o lē na avea mulimuli ane ma ovasia taʻimua o le ofisa o le lālā o Molimau a Ieova i Lonetona. Sa nonofo ma lona aiga i se nuu latalata mai o Bronygarth, i le tuaoi ma Uelese, ma o lona tuafafine o Cissie sa avea ma uō mamae a loʻu tinā.

Ou te manatua le matuā fiafia i le 1922 ina ua sau le valaau e ‘faalauiloa le Tupu ma lona malo.’ I le faagasologa o tausaga na sosoo mai ai, e ui lava sa ou iai pea i le aʻoga, ae sa ou auai ma le naunautaʻi i le tufatufaina atu o ni sāvali faapitoa, aemaise lava le Ecclesiastics Indicted i le 1924. Pe a toe tepa i tua i lenā sefulu tausaga, maʻeu se avanoa lelei na auaufaatasi ai ma le matuā toʻatele o uso ma tuafāfine faamaoni—sa iai faatasi ma i latou na ia Maud Clark * ma lana pāga o Mary Grant, * o Edgar Clay, * Robert Hadlington, Katy Roberts, o Edwin Skinner, * faapea Percy Chapman ma Jack Nathan, * o i laʻua ia na ō i Kanata e fesoasoani i le galuega i inā.

O le lauga faale-Tusi Paia “E Faitau Miliona o Loo Ola Nei e Lē Mafai Ona Oti” sa avea ma molimau matuā talafeagai i la matou oganuu telē. Iā Me 14, 1922, na sau ai Stanley Rogers le tauaiga o Pryce Hughes mai Liverpool, e fofogaina atu lenei lauga i Chirk, o se nuu e i mātū o lo matou aai, ma mulimuli ane i lenā lava afiafi na toe fofogaina atu ai foʻi i le Picture Playhouse i Oswestry. O loo iai pea iā te aʻu se tasi o tamaʻi pepa na lomia faapitoa mo lenā sauniga. I lenā vaitaimi atoa, sa faaauau pea ona faamalosia la matou vaega toʻaitiiti i asiasiga a ovasia femalagaaʻi e toʻatolu—sa masani ona matou faaigoaina i latou o tagata faimalaga (pilgrim)—o Herbert Senior, Albert Lloyd, ma John Blaney.

Se Taimi o le Faia o le Filifiliga

I le 1929, na faia ai laʻu filifiliga ina ia ou papatiso. Sa na o le 19 oʻu tausaga, ma i le taimi foʻi lenā, na ou fesagaʻi ai ma loʻu uluaʻi tofotofoga moni lava. Sa ou feiloaʻi ai i se tama talavou o lona tamā o se faipolotiki. Sa ma taufai fetosinaaʻi le tasi i le isi ma na ia fai mai iā te aʻu e ma te faaipoipo. I le tausaga muamua atu ina ua faatoʻā maua ai le tusi Government, na ou avatu ai iā te ia se kopi. Ae sa leʻi pine lava ae aliali mai sa lē fiafia o ia i se malo faalelagi, o le matua lenā o le tusi  lea. Sa ou iloa mai aʻu suʻesuʻega e faapea, sa poloaʻiina le nuu o Isaraelu anamua ina ia aua neʻi fetaiaʻi gafa ma ē e lē talitonu, ma o lenei mataupu silisili e faatatauina i Kerisiano. O le mea lea, e ui lava ina faigatā ona faia faapea, ae sa ou teena lana faamalamalamaga.—Teuteronome 7:3; 2 Korinito 6:14.

Sa ou maua le malosi mai upu a le aposetolo o Paulo: “Aua neʻi tatou faapalapala i le amio lelei; aua o ona po e tatau ai tatou te selesele mai ai, pe afai tatou te le faavaivai.” (Kalatia 6:9) Sa fesoasoani foʻi ia Dan i le faalaeiauina o aʻu i lona tusi mai: “I tofotofoga laiti ma tofotofoga tetele, ia faatatauina upu i le Roma e 8, fuaiupu e 28,” lea e faapea mai: “Ua tatou iloa foi e galue le Atua i mea uma lava mo le lelei faatasi ma i latou o e ua alolofa atu ia te ia, o e ua valaauina i lona finagalo.” Sa leʻi faigofie, ae na ou iloa sa ou faia le filifiliga saʻo. I lenā tausaga na tusia ai loʻu igoa e avea ma se kolopota (paeonia i aso nei).

Faafetaiaʻia o le Luʻi

I le 1931 na maua ai lo matou igoa fou, o Molimau a Ieova, ma i lenā tausaga, na faia ai sa matou tauiviga malosi e faaaogā ai le tamaʻitusi, The Kingdom, the Hope of the World. Sa tofu uma ia le ʻaufaipolotiki, taʻitaʻi lotu, ma tagata faipisinisi ma le kopi. O laʻu oganuu e amata mai Oswestry e oo i Wrexham, pe tusa ma le 15 maila [25 kilomita] i le itu i mātū. Sa matuā faigatā lava ona galueaʻiina atoa.

I se tauaofiaga na faia i Birmingham i le tausaga na sosoo ai, na faasalafa mai ai se valaau mo ni tagata faigaluega tauofo se toʻa 24. Ma le matuā naunau lava, na tuuina atu ai e i matou e toʻa 24 ia o matou igoa mo se vala fou o le auaunaga, ae e leʻi iloa tonu po o le ā. Seʻi manatu i le faateʻia o i matou ina ua tofia taʻitoʻalua e ofoina lea lava tamaʻitusi, The Kingdom, the Hope of the World, a o asoaina i o matou ua ia pepa malō māfiafia o loo faasilasilaina ai le Malo.

I le galueaʻiina o magāala i tala ane o le malumalu, sa ou lagona loʻu mā ina neʻi mātau mai aʻu e nisi, ae sa ou lagona lava le māfanafana ona sa leai se tasi i le aai e na te iloaina aʻu. Ae peitaʻi, o le tagata muamua lava na faafeiloaʻia aʻu, o saʻu uō o lē na ma aʻoʻoga faatasi, o lē sa na ona faataupupula mai iā te aʻu ma faapea mai: “O le ā lau mea lenā e fai ua e asoaina ai lenā pepa?” O lenā mea na tupu na fesoasoani ai iā te aʻu e manumalo ai i so o se fefe i tagata atonu na oo mai iā te aʻu!

Siitia Atu i se Isi Nofoaga

I le 1933, na ou faaipoipo ai iā Zanoah, o se tamāloa ua maliu lana avā, e 25 tausaga e matua ai iā te aʻu. O lana avā muamua sa maelega i le avea ma Tagata Aʻoga o le Tusi Paia ma sa tumau pea ma le faamaoni Zanoah i lona tofiga ina ua maliu o ia. Sa leʻi pine ae ma siitia atu mai Egelani i la ma oganuu fou i Uelese i Mātū, e tusa ma le 90 maila [150 kilomita] le mamao. O pusapepa, o atopaʻu, ma isi lava mea tāua, sa fafao i ato ia sa faamau i le va o uʻamea faalava, ma sa faatiʻetiʻe i luga o ʻau o a ma uila ma tautau foʻi i tua. Ae na ma taunuu manuia lava i lo ma tofiga! I lenā tofiga, sa matuā manaʻomia ai lava a ma uila—ia sa mafai ai ona ma ō atu i so o se mea, e oo lava i le tumutumu o Cader Idris, o se mauga i Uelese e toeitiiti lava 3,000 futu (900 mita) le maualuga. O se mea na matuā tauia le maua o tagata o ē o loo moomoo e fia faalogo i “lenei tala lelei o le malo.”—Mataio 24:14.

E leʻi leva ona ma iai i inā ae taʻu mai e tagata iā i maʻua e faapea, sa iai se tamāloa e igoa iā Tom Pryce na talaʻi atu iā i latou, e pei lava ona ma faia. Na iʻu ina ma maua ia Tom o nofo i Long Mountain, e latalata i Welshpool—ma o se mea na  faateʻia ai i maʻua! I uluaʻi aso lava na amata ai ona ou talaʻi, na ou tuua ai iā te ia se tusi sa fesoasoani i le suʻesuʻeina o le Tusi Paia o le Reconciliation. Sa faia ai ana lava suʻesuʻega, ma na ia tusi atu i Lonetona mo nisi lomiga, ma talu mai ai lava lenā taimi, sa ia maelegā ai i le faailoaina atu o lona faatuatuaga fou i isi. Sa umi se taimi o matou olioli i se faatasiga faaleuso, ma sa masani ona suʻesuʻe faatasi i matou e toʻatolu ina ia faalaeiau ai le tasi i le isi.

O se Mala na Iʻu ai i Faamanuiaga

I le 1934, na valaaulia uma ai ia kolopota (po o paeonia) i Uelese i Mātū ina ia ō atu i le aai o Wrexham e fesoasoani i le tufatufaina atu o le tamaʻitusi o le Righteous Ruler. I le aso ae matou te leʻi amataina lenei tauiviga faapitoa, sa iai se mala na aafia ai le atunuu atoa. O se mea na pa i le nofoaga e ʻeli ai le koale i Gresford, e tusa ma le lua maila [3 kilomita] i le itu i mātū o Wrexham, na maliliu ai le ʻauʻeli koale e toʻa 266. Na tuua ai le sili atu i le 200 tamaiti ua leai ni tamā, ma le 160 o fafine ua oti a latou tane.

Sa matou faia se lisi o igoa o ē na faavauvau, ma asiasi totino atu iā i latou, ma tuua ai se tamaʻitusi. O se tasi o igoa na tuuina mai iā te aʻu o Mrs. Chadwick o lē na maliu lana tama tama e 19 tausaga le matua. Ina ua ou asiasi atu, sa iai lana tama tama matua o Jack sa asiasi atu foʻi e faamāfanafana iā te ia. Sa mātauina aʻu e lenei tama talavou ae e na te leʻi faailoaina mai. Mulimuli ane, sa ia faitauina le tamaʻitusi o le Righteous Ruler, ma na ia saʻili ai loa mo le isi foʻi tamaʻitusi na ou tuua ai iā te ia i ni nai tausaga muamua atu, The Final War.

Na iloa e Jack ma lana avā, o May, le mea lea sa ou nofo ai ma ō mai ai mo nisi lomiga. I le 1936, na la malilie ai e faia sauniga i lo la fale i Wrexham. Ma ina ua mavae le asiasiga a Albert Lloyd i le ono masina mulimuli ane, na faavaeina ai se faapotopotoga ma avea ai Jack Chadwick ma ovasia taʻimua. Ua iai nei faapotopotoga e tolu i Wrexham.

Le Olaga i se Karaveni sa Fetosoaʻi Solo

E oo mai i lenei taimi, sa ma faaaogāina ai lava so o se mea e maua e mafai ona ma nonofo ai a o ma ō atu mai i lea nofoaga i lea nofoaga, ae peitaʻi, sa manatu Zanoah ua tatau ona iai so maʻua lava fale, se fale e mafai ona fetosoaʻi mai lea nofoaga i lea nofoaga. O laʻu tane o se tasi e mai le ituaiga e taʻua o Gypsy, e matuā tomai lava i le kamuta, ma na ia fausiaina ai se karaveni e fetosoaʻi mo i maʻua. Sa ma faaigoaina o Elisapeta, o se igoa faale-Tusi Paia o lona uiga, o le “Atua o le Mau” (God of Plenty).

Ou te manatua faapitoa lava se tasi o nofoaga na matou nonofo ai—o se faatoʻaga laau ʻaina i tafatafa o se alia. Sa pei lava o se Parataiso iā te aʻu! E leai se mea na aveesea le fiafia na oo iā i maʻua i tausaga na ma nonofo ai i lena karaveni, e ui lava sa vaapiapi le avanoa ma utiuti foʻi ni mea na ma maua. I le tau mālūlū, sa masani ona matuā mālūlū ie moega ma pipii i puipui o le karaveni, ma sa avea ma faafitauli le susū o vaega o le karaveni. Sa tauasu mai foʻi vai i le karaveni, o nisi taimi e fai lava si mamao o le mea e asu mai ai, ae sa mafai lava ona ma foʻia faatasi nei tulaga faigatā.

I se tasi tau mālūlū sa ou maʻi ai, ma sa itiiti lava ni a ma meaʻai na iai, ma sa leai foʻi se tupe. Sa nofo Zanoah i luga o le moega, na ia tago mai ma uʻu loʻu lima, ma faitau mai iā te aʻu le Salamo  37:25: “Ua ou toeaina aʻu nei, sa aʻu taulealea; a ou te lei iloa se tagata amiotonu na lafoaiina, po o ana fanau ua ʻaiisi i latou.” I le tepa mai iā te aʻu, na ia faapea mai: “Afai e leai se mea e tupu vave mai, o le a ta aisi loa, ma ou te iloa e lē faatagaina e le Atua lenā mea!” Ona ia alu atu lea e molimau atu i o matou tuaoi.

Ina ua foʻi mai Zanoah i le aoauli e fai se vaiinu mo aʻu, sa taatia atu se teutusi mo ia. Sa iai le £50 (US$75) mai lona tamā. I ni tausaga muamua atu, sa tuuaʻia sesē ai Zanoah i lona faaaogāseseina o se tupe, ae o lea faatoʻā faamaonia mai lona lē aafia ai i na faiga. O lenei meaalofa sa o se taui mo lea tulaga. Maʻeu le taunuu tonu mai i le taimi talafeagai!

Se Lesona Aogā

I nisi taimi, e tatou te aʻoaʻoina ai ni lesona pe a mavae ni nai tausaga. O se faataʻitaʻiga: Ae ou te leʻi faamavae ma le aʻoga i le 1927, sa ou molimau atu ai i tamaiti uma lava o laʻu vasega ma faiaʻoga—seʻi vaganā ai le toʻatasi, o Lavinia Fairclough. Talu ai sa leai se tasi na fia iloa le fuafuaga lea ua ou faia e uiga i loʻu olaga, ma ona sa leʻi sologa lelei la ma faiā ma Miss Fairclough, na ou filifili ai ou te lē taʻuina atu iā te ia. Ae seʻi manatu i loʻu teʻi—ma loʻu matuā fiafia—ina ua mavae le 20 tausaga mulimuli ane ina ua taʻu mai e loʻu tinā e faapea, ua toe foʻi mai lenei faiaʻoga e asiasi i ana uō tuai uma ma tamaiti aʻoga i aso ua mavae ina ia taʻu atu iā i latou e faapea, ua avea nei o ia o se tasi o Molimau a Ieova!

Ina ua ma feiloaʻi, sa ou faamatala atu iā te ia le māfuaaga na ou lē taʻuina atu ai iā te ia i le taimi muamua e uiga i loʻu faatuatuaga ma laʻu galuega na fuafuaina. Sa ia faalogologo lelei mai lava ona ia faapea mai lea: “Sa ou saʻili pea lava mo le upu moni. O se mea sa fia maua e loʻu olaga!” O lenei mea na tupu, sa avea ma lesona tāua mo aʻu—aua lava neʻi faatalatū mai le molimau atu iā i latou uma ou te feiloaʻi i ai, ma aua lava neʻi oʻu muaʻi faia se faaiʻuga o se tagata.

Se Isi Taua—Ma Loʻu Olaga Mulimuli Ane

A o agaʻi ina faaiʻuina le sefulu tausaga mai le 1930 ma agaʻi mai ai, na amata ai foʻi ona toe faamalumalu mai ao pogisa o le taua. O Dennis, o loʻu tuagane e sefulu tausaga e laʻiitiiti ai iā te aʻu, na faasaoloto o ia mai le auaunaga faavaegaau pe afai e tumau i lana galuega totogi. E na te leʻi faaalia lava se naunau i le upu moni, o lea, na ma talosaga atu ai ma laʻu tane i ni paeonia o lena vaipanoa, o Rupert Bradbury ma lona uso o David pe e mafai ona la asiasi atu iā te ia. Sa la faia faapea ma na la suʻesuʻeina le Tusi Paia ma ia. Na papatisoina ia Dennis i le 1942, ma mulimuli ane ulu atu i le auaunaga faapaeonia, ma na tofia o ia e avea ma ovasia femalagaaʻi i le 1957.

Na fanau la ma tama teine o Elisapeta i le 1938, ma ina ia tausia manaʻoga o le aiga, na faatelē ai e Zanoah la matou karaveni. Ina ua fanau mai la ma tama teine lona lua o Eunike i le 1942, na foliga mai, o se faiga atamai le saʻilia o se fale tumau. O le mea lea, na taofia ai le paeonia a Zanoah mo ni nai tausaga, ma na matou siitia atu loa i se tamaʻi fale e latalata i Wrexham. Mulimuli ane, na matou faamautū i Middlewich i le itumalo na sosoo ane, o Cheshire. O inā na maliu ai laʻu tane pele i le 1956.

Na avea la ma fanau teine o ni faievagelia faataimi atoa, ma ua taufai faaipoipo uma ma le fiafia i laʻua. O Eunike ma lana tane, o se toeaina, o loo auauna pea o ni paeonia faapito i Lonetona. E faapena foʻi Elisapeta ma lana tane, o se toeaina o le faapotopotoga, ma o se fiafiaga mo aʻu le faatasi ma i laʻua, o a la fanau, ma fanau a la fanau e toʻafā, o loo nonofo latalata mai iā te aʻu i Preston, Lancashire.

Ou te matuā lotofaafetai ona o loo mafai pea ona ou savali atu i le faitotoa i luma o loʻu fale agaʻi i le Maota o le Malo i le isi itu o le auala. I ni nai tausaga talu ai nei, na ou aufaatasi atu ai i se vaega e tāutala i le gagana Gujarati, e faia ai foʻi a latou faatasiga i le Maota o le Malo. O le aʻoaʻoina o lenā gagana, e lē faigofie ona ua fai lava si faalēlelei o laʻu faalogo i le taimi nei. E faigatā i nisi taimi le faalogo atu ma taumafai e malamalama i le tele o siʻuleo, e pei ona faigofie i tagata talavou ona faia. Ae o se luʻi foʻi e manaia.

O loo mafai pea ona ou talaʻi mai lea fale i lea fale ma faia suʻesuʻega faale-Tusi Paia i loʻu fale. Pe a ō mai aʻu uō e asiasi mai iā te aʻu, o se mea fiafia iā te aʻu le faamatala atu i ai o nisi o mea na tutupu i loʻu olaga muamua. Ou te matuā lotofaafetai foʻi ona o manatunatuga tāua i faamanuiaga na ou maua a o auaufaatasi ma tagata o Ieova i le toetoe lava 90 tausaga ua mavae.

[Faamatalaga pito i lalo]

[Ata i le itulau 25]

O pepa o loo faalauiloa ai le lauga faale-Tusi Paia e faapea, “Millions Now Living Will Never Die,” lea na ou faalogo ai iā Me 14, 1922

[Ata i le itulau 26]

I maʻua ma Zanoah ina ua faatoʻā uma lava ona ma faaipoipo i le 1933

[Ata i le itulau 26]

O loo oʻu tū i tafatafa o “Elisapeta,” la matou karaveni na fau e laʻu tane