Aperaamo—Se Faaaʻoaʻoga o le Faatuatua

“[Na] avea [Aperaamo] ma tamā o e faatuatua uma lava.”—ROMA 4:11.

1, 2. (a) Ua faapefea ona manatuaina Aperaamo e Kerisiano moni i aso nei? (e) Aiseā ua taʻua ai Aperaamo o le “tamā o e faatuatua uma lava”?

O IA o le augātamā o se nuu malosi, o se perofeta, o se faipisinisi, o se taʻitaʻi. Peitaʻi, o loo sili ona manatua o ia e Kerisiano i aso nei i le uiga lea na māfua ai ona silasila Ieova le Atua iā te ia e faapea o sana uō—o lona faatuatua lē maluelue. (Isaia 41:8; Iakopo 2:23) O lona igoa o Aperaamo, ma o loo taʻua o ia e le Tusi Paia, o le “tamā o e faatuatua uma lava.”—Roma 4:11.

² Pe sa leʻi faaalia ea foʻi le faatuatua e isi tane na muamua atu iā Aperaamo, e pei o Apelu, Enoka ma Noa? Ioe, peitaʻi o Aperaamo lea na osi i ai le feagaiga auā se manuia o nuu uma o le lalolagi. (Kenese 22:18) O lea na avea ai o ia ma tamā faafaatusa o tagata uma lava o ē faatuatua i le Fanau folafolaina. (Kalatia 3:8, 9) I se isi tulaga, e mafai ona taʻua Aperaamo o lo tatou tamā, auā o lona faatuatua lea ua avea ma faaaʻoaʻoga e ao ona faataʻitaʻi i ai. E mafai ona manatu i lona soifuaga atoa o se faaaliga o le faatuatua, auā sa fetaiaʻi ma le anoanoaʻi o tofotofoga ma puapuaga. O le mea moni, a o leʻi taitai fesagaʻi Aperaamo ma le tulaga lea e ono taʻua o le tofotofoga silisili o lona faatuatua—le poloaʻiga e ofoina atu lona atalii o Isaako—sa faamaonia e Aperaamo lona faatuatua i le tele o isi puapuaga e feoloolo ifo. (Kenese 22:1, 2) Seʻi o tatou iloiloina nei nisi o na uluaʻi tofotofoga o le faatuatua ma vaai po o ā ni lesona e mafai ona aʻoaʻoina ai tatou i aso nei.

Le Poloaʻiga e Tuua Uro

3. O le ā ua taʻu mai e le Tusi Paia iā i tatou e uiga i le amataga mai o le soifuaga o Aperamo?

³ O loo muaʻi faailoa mai e le Tusi Paia iā i tatou Aperamo (na mulimuli ane igoa iā Aperaamo) i le Kenese 11:26, lea o loo faapea mai: “Na ola Tara i tausaga e fitugafulu, ona fanaua lea e ia o Aperamo, ma Nakori, ma Arana.” Na tupuga mai Aperamo iā Semu, o lē sa mataʻu i le Atua. (Kenese 11:10-24) E tusa ai o le Kenese 11:31, sa nonofo Aperamo ma lona aiga i le nuu tamaoaiga o “Uro i Kaletaia,” o se aai sa iai i le itu i sasaʻe o le Vaitafe o le Eufirate. * O lona uiga, sa leʻi ola aʻe o se tagata e maumau solo i ni faleʻie, ae o se tasi sa nofo lelei i se aai, i se nofoaga na mafai ona ia mauaina ai le tele o mea taugatā. O pasā na faia i Uro sa faatauina ai ni oloa na laʻu mai i isi atunuu. I autafa o ona auala sa tutū ai atufalega tetele o fale ua valiina papaʻe e taʻi 14 potumoe, sa atoatoa ona faatotoga uma totonu mo le mauaina o le suavai.

4. (a) O ā luʻi na tulaʻi mai i Uro mo tagata tapuaʻi o le Atua moni? (e) Na faapefea ona oo ina faatuatua atu Aperamo iā Ieova?

⁴ E ese mai i le tele o ona manuia faaletino, ae na tulaʻi mai se luʻi matuiā i Uro, mo so o se tasi na manaʻo e auauna i le Atua moni. O se aai sa matuā lofia i ifogā tupua ma faiga faanuupō. O le mea moni, na matilatila i lona laueleele se malumalu telē ma le maualugā sa tapuaʻia ai le atua o le masina o Nana. E mautinoa sa matuā omia ai lava Aperamo e faia sana vaega i lenei tapuaʻiga sili ona inosia, atonu na aofia ai foʻi ni omiga mai nisi o ona tauaiga. O loo taʻua i nisi talitonuga faa-Iutaia, e faapea, o Tara, le tamā o Aperamo, sa avea foʻi o se tagata na fausiaina tupua. (Iosua 24:2, 14, 15) Po o le ā lava le tulaga, ae sa leʻi faatinoina e Aperamo na tapuaʻiga inosia. Sa soifua ai pea i lenā taimi lona augātamā ua matua o Semu, ma e mautinoa sa ia faasoa atu foʻi lona poto e uiga i le Atua moni. O le iʻuga, na faatuatua atu ai Aperamo iā Ieova, ae lē iā Nana!—Kalatia 3:6.

 Se Tofotofoga o le Faatuatua

5. O le ā le poloaʻiga ma le folafolaga na tuu atu e le Atua iā Aperamo a o iai pea o ia i Uro?

⁵ Sa oo ina tofotofoina le faatuatua o Aperamo. Na faaali le Atua iā te ia ma poloaʻi atu: “Ia tuua e oe o lou nuu, ma tagata o lou nuu, ma le aiga o lou tamā, a e alu atu i se nuu ou te faasino atu ai ia te oe. Ou te faia oe ma nuu tele, ou te faamanuia foi ia te oe, ou te matuā faamamaluina lou igoa; e manuia foi oe. Ou te faamanuia atu ia te i latou o e faamanuia ia te oe, ou te faamalaia atu foi ia te i latou o e fetuu ia te oe; e manuia foi ia te oe o aiga uma o le lalolagi.”—Kenese 12:1-3; Galuega 7:2, 3.

6. Aiseā na manaʻomia ai e Aperamo se faatuatua malosi ina ia tuua ai Uro?

⁶ Ua toeaina Aperamo ma e leai sana fanau. O le a faapefea ona avea o ia “ma nuu tele”? Ma o fea tonu sa iai le nuu lea na faatonuina o ia e alu atu i ai? Sa leʻi taʻuina atu e le Atua iā te ia i lenā taimi. O lona uiga la, sa matuā malosi lava le faatuatua o Aperamo, fua i lona tuua o le nuu tamaoaiga o Uro ma le olaga lelei sa ia maua ai. O loo taʻua i le tusi Family, Love and the Bible e faatatau i taimi anamua e faapea: “O le faasalaga sili lava ona mamafa e ono faasalaina ai se tagata o se aiga na ia faia se solitulafono matuiā, o le tuli ese lea o ia mai le aiga, e lē toe taʻua o ia o se ‘tagata’ o le aiga. . . . O le pogai lenā o le matuā maoaʻe o lenei faaalia mai o se usiusitai ma le faalagolago atu ma le mautinoa i le Atua, ina ua usitai Aperaamo i le faatonuga tauatua, ma ia tuua ai e lē gata o lona atunuu, ae o ona tauaiga.”

7. E ono fesagaʻi faapefea Kerisiano i aso nei ma tofotofoga e pei o na sa fesagaʻi ma Aperamo?

⁷ E ono fesagaʻi Kerisiano i aso nei ma tofotofoga foʻi faapena. I le pei o Aperamo, e ono omia i tatou i faalogona ina ia faamuamua manaʻoga  faaletino na i lo o mataupu faatiokarate. (1 Ioane 2:16) Atonu e tetee mai o tatou tauaiga lē talitonu, e aofia ai ni tauaiga ua faateʻaina, o ē atonu e taumafai e mailei atu i tatou i ni auaufaatasiga lē mamā. (Mataio 10:34-36; 1 Korinito 5:11-13; 15:33) O inā ua faataatia ai e Aperamo se faaaʻoaʻoga lelei mo i tatou. Sa ia faamuamuaina le la faauōga ma Ieova na i lo o se isi lava mea—e oo lava i faiā faaleaiga. Sa ia leʻi iloa tonu pe faapefea, o afea, ma po o fea foʻi o le a faataunuu ai folafolaga a le Atua. E ui i lea, sa lotomalie o ia e faalagolago atoatoa atu lona olaga i na folafolaga. Maʻeu se faalaeiauga matagofie, ina ia faamuamua le Malo i o tatou olaga i aso nei!—Mataio 6:33.

8. O le ā le aafiaga o le faatuatua o Aperamo sa oo i tagata o lona lava aiga, ma o le ā e ono aʻoaʻoina mai ai e Kerisiano?

⁸ Ae faapefea tagata o le aiga totino lava ia o Aperamo? E foliga mai, o le faatuatua ma le talitonu maumauaʻi o Aperamo, sa telē lava se aafiaga iā i latou auā o lea na uunaʻia ai lana avā o Sarai, ma Lota le atalii o lona uso ua maliu, e usiusitai atu i le poloaʻiga a le Atua ma latou tuua ai Uro. Mulimuli ane, ona tuua foʻi lea o Uro e Nakori le uso o Aperamo, ma nisi o lana fanau, ae ō atu ma nonofo i Karana, o inā na latou tapuaʻi atu ai iā Ieova. (Kenese 24:1-4, 10, 31; 27:43; 29:4, 5) Ioe, e oo lava iā Tara le tamā o Aperamo, sa malie o ia e ō faatasi ma lona atalii! O le ala lea o le avatu iā te ia e le Tusi Paia o le faaaloaloga, e taʻua ai o le ulu o le aiga, a o latou agaʻi atu i Kanana. (Kenese 11:31) Faamata e lē ono maua foʻi e i tatou se taulau faapena pe afai tatou te molimau atu ma le faautauta i o tatou tauaiga?

9. O ā tapenapenaga sa tatau ona faia e Aperamo mo lana malaga, ma aiseā atonu na aofia ai se faataulagaina?

⁹ A o leʻi amata e Aperamo lana faigāmalaga, e tele lava mea sa tatau ona ia faia. Sa tatau ona faatau atu ana meatotino ma oloa, ae faatau mai ni faleʻie, o kamela, o meaʻai ma isi mea sa manaʻomia. Atonu pe na gau atu ai nisi seleni a Aperamo  ona o le faatopetope o na sauniuniga, peitaʻi sa fiafia o ia e usiusitai iā Ieova. Maʻeu le ono faigatā ona faagaloina o lenā aso ina ua māeʻa tapenapenaga, ma ua iai le ʻaumalaga a Aperamo i fafo atu o pā o Uro, ua sauni e malaga ese atu! Sa ui atu lava le ʻaumalaga i autafa o le Vaitafe o le Eufirate, ma agaʻi atu ai loa i le itu i mātū i sisifo. Ina ua mavae ni vaiaso o alu le faigāmalaga, na uia ai le tusa ma le 600 maila (1,000 kilomita), ona taunuu atu lea i se aai i le itu i mātū o Mesopotamia, e taʻua o Karana, o se nofoaga autū e mālōlō atu i ai faigāmalaga.

10, 11. (a) E foliga mai o le ā le pogai na nofo ai Aperamo i Karana mo sina taimi? (e) O le ā le faalaeiauga e mafai ona avatu i Kerisiano o loo tausia o latou mātua ua matutua?

¹⁰ E foliga mai na faamautū Aperamo i Karana, ona o si ona tamā ua matua, o Tara. (Levitiko 19:32) Ua faapena foʻi ona iai i le toʻatele o Kerisiano i aso nei se faaeaga mo le tausia o o latou mātua ua matutua po ua mamaʻi, o nisi ua oo lava ina manaʻomia ona faia ni fetuunaʻiga i o latou olaga ina ia mafai ona faataunuu ai lenā faaeaga. Pe a manaʻomia lenā mea, e mafai e na tagata ona latou mautinoa, o a latou faataulagaina na fai ona o le alofa, ua avea o ni ‘mea lelei ma le mālie i luma o le Atua.’—1 Timoteo 5:4.

¹¹ Na faasolo atu taimi. “O aso foi o Tara e lua selau ma le lima, o ona tausaga ia; ona oti lea o Tara i Karana.” E mautinoa sa faavauvau Aperamo i lenei mea, peitaʻi ina ua mavae le vaitaimi o le faanoanoa, sa vave lava ona toe malaga ese atu o ia. “Na alu atu Aperamo nai Karana i lona tausaga e fitugafulu ma le lima. Ua ave foi e Aperamo lana avā o Sarai, ma Lota le atalii o lona uso, ma o latou oloa uma lava na latou maua, ma tagata na latou maua i Karana; ona latou o atu lea o le a o i le nuu o Kanana.”—Kenese 11:32; 12:4, 5.

12. O ā mea na faia e Aperamo a o iai i Karana?

¹² E lelei ona mātauina, a o iai Aperamo i Karana, sa ia ‘mauaina ni oloa.’ E ui sa ia faataulagaina meafaitino ina ia mafai ona ia tuua Uro, ae ina ua alu ese Aperamo mai Karana, sa alu ese o se tagata mauʻoa. E manino lava, na māfua lenei tulaga ona o faamanuiaga a le Atua. (Failauga 5:19) E ui e lē o folafola mai e le Atua le mauaina o se tamaoaiga e ana auauna uma i aso nei, ae o loo faamaoni o ia i lana folafolaga mo le tausiaina o manaʻoga o i latou e ‘tuua fale, o uso, po o tuafāfine’ ona o le Malo. (Mareko 10:29, 30) Na ‘maua [foʻi e Aperamo] tagata,’ o lona uiga, sa tele ana auauna. Ua taʻu mai e le Jerusalem Targum ma le Chaldee Paraphrase e faapea, sa ‘faaliulotu’ e Aperamo tagata. (Kenese 18:19) Po o uunaʻia ea oe e lou faatuatua ina ia e talanoa atu i ou tuaoi, o au uō i le galuega, po o uō i le aʻoga? Na i lo le faamautū loa ma galo atu ai le poloaʻiga a le Atua, sa faaaogā lelei e Aperamo lona taimi lea na iai i Karana. Peitaʻi na oo ane le taimi e muta ai lona toe nofo i inā. “Ona alu ai lea o Aperamo e faapei ona fetalai mai o Ieova ia te ia.”—Kenese 12:4.

I le Isi Itu o le Eufirate

13. O anafea na sopoʻia atu ai e Aperamo le Vaitafe o le Eufirate, ma o le ā le tāua o lenei gaoioiga?

¹³ Ona toe amata foʻi lea o le faigāmalaga a Aperamo. Ina ua tuua Karana, sa agaʻi atu lana ʻaumalaga i sisifo, ma faimalaga atu mo le tusa ma le 55 maila (90 kilomita). Pe atonu sa mālōlō Aperamo i se vaipanoa i tala ane o le Eufirate, e faafesagaʻi ma le vaipanoa sa faaautū atu i ai fefaatauaʻiga anamua, i Karekimisa. O inā o se nofoaga autū e ui atu ai faigāmalaga. * O le ā le aso na āsā ai e le ʻaumalaga a Aperamo le vaitafe? O loo faaalia e le Tusi Paia e faapea, na tupu i le 430 tausaga a o leʻi amata le tuumuli ese (Esoto) o tagata Iutaia mai Aikupito iā Nisani 14 i le 1513 T.L.M. Ua faapea mai le Esoto 12:41: “Ua oo ina ua atoa o tausaga e fa galau ma le tolugafulu, o lea lava aso, na o ese atu ai o ʻau uma lava a Ieova nai le nuu o Aikupito.” Atonu la, na amata faagaoioia le feagaiga faa-Aperaamo iā Nisani 14 i le1943 T.L.M., ina ua usiusitai Aperamo ma sopoʻia atu le Eufirate.

14. (a) O le ā sa mafai e Aperamo ona ia vaai atu i ai i ona mata o le faatuatua? (e) I le ā le itu ua sili atu ai le faamanuiaina o tagata o le Atua i aso nei na i lo o Aperamo?

¹⁴ O se aai tamaoaiga lea na tuua e Aperamo. Peitaʻi, sa mafai ona ia vaai atu faalemafaufau “i  se aai ua [“mautū ona,” NW] faavaeina,” o se pulega amiotonu e puleaina le fanau a tagata. (Eperu 11:10) Ioe, i nai faamatalaga itiiti na maua e Aperamo, sa amata ai ona ia malamalama i le faaataataga mai o le fuafuaga a le Atua ina ia togiolaina le fanau a tagata ua oo i ai le oti. I aso nei, ua faamanuiaina i tatou i le telē o lo tatou malamalamaga ua iai nei i fuafuaga a Ieova, na i lo o Aperamo. (Faataoto 4:18) O le “aai,” po o le pulega o le Malo, lea sa faamoemoe atu i ai Aperamo ua avea nei o se mea moni—ua faavaeina i le lagi talu mai le 1914. Pe lē tatau ai ea la ona uunaʻia i tatou e faia ni gaoioiga o le faatuatua ma le faalagolago atu iā Ieova?

Ua Mapu mo Sina Taimi i le Nuu o le Folafolaga

15, 16. (a) Aiseā na manaʻomia ai e Aperamo le lototele ina ia fausia se fata faitaulaga iā Ieova? (e) E mafai faapefea ona lototetele Kerisiano i aso nei e pei o Aperamo?

¹⁵ Ua taʻu mai e le Kenese 12:5, 6 iā i tatou e faapea: “Ua oo foi i latou i le nuu o Kanana. Ua ui atu foi Aperamo i lea nuu ua oo i le mea e i ai Sekema, i le aluna o Morē.” E tusa ma le 30 maila (50 kilomita) sa tū ai Sekema i le itu i mātū o Ierusalema, ma sa i lalo i se vanu lafulemu lea ua faamatalaina o le “parataiso o le laueleele paia.” Peitaʻi, “sa i ai sa Kananā i lea nuu i ia ona po.” Talu ai na matuā leaga lava amioga a tagata Kanana, atonu la sa matuā faaeteete ai Aperamo ina ia puipuia lona aiga mai aafiaga leaga a nei tagata.—Esoto 34:11-16.

¹⁶ I le taimi lona lua, “ua faaali mai Ieova ia Aperamo, ma ua faapea mai, Ou te foaiina atu lenei lava nuu mo lau fanau.” Maʻeu le manaia! O le mea moni, sa tatau ona iai se faatuatua iā Aperamo ina ia mafai ai ona ia olioli i se mea e na o lana fanau o le a mauaina pe a feola aʻe i le lumanaʻi. E ui lava i lea, i le tali atu a Aperamo, ‘sa ia faia ai i lea mea o le fata faitaulaga ia Ieova, o lē na faaali mai ia te ia.’ (Kenese 12:7) Ua taʻu mai e se tagata poto i mataupu faale-Tusi Paia: “O le fausiaina  [o] se fata faitaulaga i le laufanua, e mautinoa o se auala aloaʻia lea e avea ai lenā laufanua ma meatotino a se tasi, e faavae aʻe i se aiā ua faamautūina e ala i le faaalia e lenā tagata o lona faatuatua.” O le fausiaina o se fata faitaulaga faapena sa avea foʻi o se gaoioiga lototele. E mautinoa lava, o lenei fata faitaulaga, o se ituaiga o fata lea na mulimuli ane faapatino mai i le feagaiga o le Tulafono, sa faia aʻe i maa fou e leʻi taʻeiina (unhewn). (Esoto 20:24, 25) Sa matuā eseese lava ona foliga mai fata faitaulaga sa faaaogā e tagata Kanana. O lea la, sa faaalia atu ma le lototele e Aperamo i luma o le lautele o ia o sē e tapuaʻi atu i le Atua moni, o Ieova, ma tuu ai o ia i ni fesagaʻiga ma uiga ita sa faaalia mai iā te ia, atonu foʻi ma ni lamatiaga. Ae faapefea i tatou i aso nei? Po o iai ea nisi o i tatou—aemaise lava i ē talavou—o loo mumusu e faailoa atu i o tatou tuaoi po o a tatou uō i le aʻoga e faapea o loo tatou tapuaʻi atu iā Ieova? Tau ina ia avea le faaaʻoaʻoga lototele a Aperamo o se faalaeiauga iā i tatou uma, ina ia tatou mitamita ai i le avea o ni auauna a Ieova!

17. Na faapefea ona faamaonia mai e Aperamo le avea o ia o sē e talaʻi atu le suafa o le Atua, ma o le ā e faamanatu mai e lenei mea i Kerisiano i aso nei?

¹⁷ Po o fea lava sa alu atu i ai Aperamo, sa ia faamuamuaina pea le tapuaʻiga iā Ieova. “Ua tuua foi e ia lea mea, a e alu atu i le mauga i le itu i sasae o Peteli, ma faatu ai lona fale ie, e i lona itu i sisifo o Peteli, a e i lona itu i sasae o Ai; ua ia faia foi le fata faitaulaga ia Ieova i lea mea, ma ua valaau atu i le suafa o Ieova.” (Kenese 12:8) O le faaupuga faa-Eperu o le “valaau atu i le suafa” e faauiga foʻi i le “folafola (talaʻi) atu le igoa.” E mautinoa, sa folafola atu ma le lototele e Aperamo le suafa o Ieova i ona tuaoi sā Kananā. (Kenese 14:22-24) E faamanatu mai ai e lenei mea iā i tatou lo tatou tiute ina ia faia se sao tele e mafai ai, i le “faailoa atu i le lautele o lona suafa” i aso nei.—Eperu 13:15, NW; Roma 10:10.

18. O le ā le faiā sa iai iā Aperamo ma tagata na aināina Kanana?

¹⁸ E leʻi uumi ni taimi na nofo ai Aperamo i na vaipanoa. “Ua aga atu Aperamo, ma alu atu pea i le itu i toga”—le vaipanoa e seāseā timu i saute o le nuu maugā o Iuta. (Kenese 12:9) I le faaauau pea ona siitia solo ma faamautūina lona avea o sē e tapuaʻi iā Ieova i nofoaga taʻitasi e faataunuu atu i ai, na mafai ai e Aperamo ma lona ʻauaiga ona “taʻutino mai o tagata ese i latou ma āumau i le lalolagi.” (Eperu 11:13) Sa fai pea ma a latou masani, ona latou ʻalofia le soona faauō atu i o latou tuaoi faapaupau. E tatau foʻi i Kerisiano i aso nei ona tausisia pea lo latou “le ni o le lalolagi.” (Ioane 17:16) A o tatou agalelei atu ma faaaloalo i o tatou tuaoi ma aumea i galuega, e tatou te faaeteete foʻi ina ia lē maileia i tatou i amioga o loo atagia mai ai le agaga o le lalolagi lea ua vavae ese mai le Atua.—Efeso 2:2, 3.

19. (a) Aiseā na fesagaʻi ai Aperamo ma Sarai ma ni luʻi mai se olaga maumausolo? (e) O ā isi luʻi atili na lalata ane iā Aperamo?

¹⁹ Aua neʻi galo iā i tatou sa lē faigofie mo Aperamo ma Sarai le tau faamasani atu i tulaga faigatā o se olaga maumausolo. Sa la aai i mea na maua mai i a la lafumanu na i lo o meaʻai sa faatau mai i se tasi o pasā sa tele ni mea taumafa eseese e maua ai, ia sa masani ona faia i Uro; sa la nonofo i faleʻie na i lo se fale ua fausia lelei. (Eperu 11:9) E anoanoaʻi mea na faia e Aperamo i lona olaga i aso faisoo; sa tele ana galuega i le vaavaaiga o ana lafumanu ma ana auauna. E mautinoa sa gafa Sarai ma tiute masani na faia e fafine o lenā aganuu: le paluina o falaoamata, le taoina o areto, le viliina o fulumanu, ma le suʻiina o lavalava. (Kenese 18:6, 7; 2 Tupu 23:7; Faataoto 31:19; Esekielu 13:18) Peitaʻi, e iai pea nisi puapuaga na lalata ane. Na toe o se aga ona fesagaʻi loa lea o Aperamo ma lona ʻauaiga ma se tulaga o le a matuā lamatia ai o latou ola! Po o le a lava ea le malosi o le faatuatua o Aperamo e fesagaʻia ai lenā luʻi?

[Faamatalaga pito i lalo]

Pe na E Mātauina?

• Aiseā ua taʻua ai Aperamo o le “tamā o e faatuatua uma lava”?

• Aiseā na manaʻomia ai e Aperamo le faatuatua ina ia tuua ai Uro o Kaletaia?

• Na faaalia faapefea e Aperamo lona faamuamuaina o le tapuaʻiga iā Ieova?

[Fesili mo le Suʻesuʻega]

[Faafanua i le itulau 16]

(Tagaʻi i le lomiga mo le ata atoa)

LE MALAGA A APERAMO

Uro

Karana

Karekimisa

KANANA

Sami Tele

[Faamatalaga i Ata]

E faavae mai i se faafanua, e ala i le faatagaga a le Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel

[Ata i le itulau 15]

O le faatuatua o Aperamo na mafai ai ona ia tuua le olaga sologalelei sa maua i Uro

[Ata i le itulau 18]

E ala i le nonofo i faleʻie, na mafai ai e Aperamo ma lona ʻauaiga ona “taʻutino mai o tagata ese i latou ma āumau i le lalolagi”