O le ā le Tāua o le Tumamā?

E ESEESE tagata ma lo latou faauigaina o le upu tumamā. Mo se faataʻitaʻiga, pe a faatonu e se tinā sana tamaitiiti laʻitiiti e fufulu ona lima ma ona mata, atonu e manatu o ia ua lava le tau ina faasusū o ona tamatamaʻilima ma ona laugutu. Ae peitaʻi, e iloa lelei lava e Tinā, ma e toe taʻitaʻi lelei lava i le paipa, ma fufulu ona lima ma mata i se fasimoli ma vai—e ui lava i lona faataitaiō e musu!

O le mea moni, e lē tutusa tapulaa o le tumamā i le lalolagi atoa, ma e soifua aʻe lava tagata ma manatu eseese e uiga i le tumamā. I aso ua mavae, o se aʻoga e mamā ma tausia lelei lona siʻosiʻomaga i le tele o atunuu, sa fesoasoani i tamaiti aʻoga e ati aʻe ai ni masaniga lelei o le tumamā. I aso nei, o nisi lotoā o aʻoga ua faatumulia i otaota ma lapisi ua foliga mai ai e pei o ni nofoaga e lafoaʻi i ai lapisi, na i lo o se lotoā e taaalo pe faia ai ni faamalositino. Ae faapefea i potu aʻoga? Sa mātauina e Taleni, o se teufanua i se aʻoga maualuga i Ausetalia e faapea: “O lea foʻi ua matou vaaia le palapalā o potu aʻoga.” Ua manatu nisi tamaiti aʻoga i le faatonuga, “Ia ao le lapisi” pe “Ia faamamā le otaota,” o se faasalaga lea mo i latou. O le faafitauli, talu ai ua faaaogā e nisi faiaʻoga le faamamāina o mea o se auala e faasala ai.

I le isi itu, e lē o avea i taimi uma tagata matutua ma faaaʻoaʻoga lelei o le tumamā, e lē gata i le soifuaga i aso fai soo a o le soifuaga faipisinisi. Mo se faaaʻoaʻoga, e tele nofoaga faitele ua tuua i ni tulaga otaotā ma ua lē manaia i se vaai. Ua faapolusioneina e nisi fale faigaluega le siʻosiʻomaga. Peitaʻi o le polusione, e lē o faapogaia e fale faigaluega ma pisinisi, ae faapogai e tagata. E ui atonu o le matapeʻapeʻa ua avea ma pogai autū o faafitauli tau i le polusione ma le tele o ona āuga leaga i le lalolagi aoao, peitaʻi, o se isi vaega o le faafitauli, e māfua mai i masaniga tupalapalā a le tagata lava ia. E ioeina e lē na avea muamua ma faatonu sili o le Taupulega a le malo o Ausetalia lenei faaiʻuga i lona faapea mai: “E tusa ai ma mataupu uma tau i le soifua mālōlōina, e tatau i tagata taʻitoʻatasi ona tagaʻi totoʻa i lona lava tulaga tumamā.”

Ae o loo lagona pea e nisi faapea, o le tumamā, o se mataupu e fitoitonu i le tagata lava ia ma e lē tatau ona popole fua i ai isi. Pe e moni ea lea?

E matuā tāua lava le tumamā pe a oo mai i a tatou meataumafa—e tusa lava pe tatou te faatauina mai i se maketi, taumafaina i se faleʻaiga, po o le taumafaina foʻi i le fale o se uō. E faatalitalia lava le tatau ona matuā tumamā i latou o loo gaseseina pe laulauina maia taumafa o loo tatou aai ai. O lima palapalā—o latou lima po o i tatou  o loo faaaogāina meataumafa—e mafai ona avea ma pogai o le tele o faamaʻi. Ae faapefea falemaʻi—le nofoaga e sili ona tatou faatalitalia le tatau ona matuā mamā? Na lipotia mai e le New England Journal of Medicine e faapea, o le lē fufuluina o lima o fomaʻi ma tausimaʻi (nurses), ua mafai ai ona iloa le māfuaaga ua aafia ai tagata mamaʻi i le falemaʻi i faamaʻi ia e oo atu i le sefulu piliona tālā Amerika le tau i le tausaga mo togafitiga. O se mea tatau lo tatou faamautinoa o le a lē lamatiaina lo tatou soifua mālōlōina ona o ni masaniga tupalapalā a se tasi.

O se tulaga foʻi e matuā matuiā pe afai e faapolusioneina—ma le loto i ai pe ma le lē alofa—e se tasi o tatou vaitaumafa. Ma e faapefea ona saogalemu le savalivali o se tasi e aunoa ma ni ona seevae, i luga o se matafaga o loo taatitia ai ni tui (syringes) sa faaaogā e i latou e tagofia vailaau faasāina ma isi? Atonu o le mea e sili atu ona tāua totino, o le fesili e faapea: Po o faatinoina ea le tumamā i o tatou lava aiga?

I lana tusi, Chasing Dirt, o loo fesili ai Suellen Hoy: “Po o tatou tumamā ea e pei ona tatou masani ai?” Na ia tali mai: “Atonu e leai.” Ua ia taʻua le suia o amioga tatau e faapea o le māfuaaga autū lea. A o faaitiitia le taimi e faaaluina e tagata i aiga, ua sili ai ona latou totogiina se tasi e faamamāina mea mo i latou. O le iʻuga, ua lē o toe avea ai le tausisia o le faamamāina o le siʻosiʻomaga ma mataupu tāua i le tagata lava ia. Na faapea mai se tasi tamāloa: “Ou te lē faamamāina le fale taʻele—ou te faamamāina aʻu lava. E tusa lava pe palapalā loʻu fale, ae a ou mamā ua lava lea.”

Ae peitaʻi, e iai ma isi mea e aofia i le tumamā na i lo o foliga vaaia i fafo. O lenei vala e matuā saosaolaumea i mataupu aogā i le mauaina o le soifua mālōlōina. O se tulaga foʻi o le mafaufau ma le loto lea e aafia ai a tatou amioga ma le tapuaʻiga. Seʻi o tatou vaai pe faapefea ona faia o lenei tulaga.