Na Latou Manumalo i Sauāga

NA FANAU Frieda Jess i Tenemaka i le 1911, ma mai i inā, na siitia atu ai o ia ma ona mātua i Husum i Siamani i mātū. I tausaga mulimuli ane, na faigaluega ai o ia i Magdeburg, ma i le 1930, na papatisoina o ia e avea o se Tagata Aʻoga o le Tusi Paia, e pei ona faaigoa ai Molimau a Ieova i na aso. Na oo ina pule Hitila i le 1933, ma o i inā na amata ai ona faileagaina ia Frieda mo le 23 tausaga e ni pulega malo faatautalatasi se lua.

Iā Mati 1933, na taloina ai e le malo o Siamani se faiga palota lautele. Ua faamatalaina e Dr. Detlef Garbe, le faauluuluga o le Fale Mataaga o Nofoaga o Faasalaga i Neuengamme e latalata i Hamburg e faapea: “Sa mananaʻo le Pulega Pulepuletutū a le atunuu e uunaʻi faamalosi se vaega toʻatele ina ia lagolagoina lo latou taʻitaʻi, o Adolf Hitler.” Sa mulimulitaʻi Molimau a Ieova i le apoapoaʻiga a Iesu ina ia solitū mai mataupu faapolotiki ma ia “lē ni o le lalolagi i latou,” o lea e latou te leʻi palota ai. O le ā le iʻuga? Na faasāina ai le galuega a Molimau a Ieova.—Ioane 17:16.

Sa faaauau pea ona faia faalilolilo le galuega faa-Kerisiano a Frieda, na ia fesoasoani foʻi e lomia le mekasini o Le Olomatamata. Ua faapea mai o ia: “Sa avatu faalilolilo nisi o mekasini i totonu o nofoaga o faasalaga mamafa mo o tatou uso talitonu.” Na puʻe faapagotaina o ia i le 1940 ma suʻesuʻeina e leoleo a Nasi, ma na tuuina ai o ia i le falepuipui i nofoaga o faasalaga mamafa mo le tele o masina. Na faapefea ona ia tumau? Fai mai o ia: “Sa avea le tatalo ma oʻu malu. E amata lava ona ou tatalo mai i le taeao, ma sa tele foʻi ina ou tatalo i isi taimi o le aso. O le tatalo, na ou maua ai le malosi ma sa fesoasoani iā te aʻu ina ia aua neʻi ou soona popole vale.”—Filipi 4:6, 7.

Na tatalaina ia Frieda, ae i le 1944, na toe puʻeina ai foʻi o ia e leoleo. Ma i le taimi lea, na faasalaina ai o ia i le fitu tausaga i le falepuipui i Waldheim. Ua faaauau mai Frieda: “Na ave aʻu e leoleo e faigaluega faatasi ma isi fafine i potu e faamamā ai mea uma. Sa masani ona ma galulue ma se isi pagota fafine mai i Czechoslovakia, o lea sa tele ai lava ina ou talanoa atu iā te ia e uiga iā Ieova ma e uiga foʻi i loʻu faatuatuaga. O na talanoaga, sa faamalosia ai pea loʻu faatuatua.”

Faasaʻolotoina mo na o Sina Taimi

Na tatalaina e vaegāʻau a Rusia le falepuipui o Waldheim iā Me 1945, ma na faasaʻolotoina ai foʻi ma Frieda, ma toe foʻi atu i lana faiva i Magdeburg, ae mo na o sina taimi. Na toe avea ai foʻi Molimau a Ieova i le taimi lea ma taulaʻiga o faitioga mai tagata maualuluga o le Vaega Faavaegāʻau a Rusia. Ua tusia e Gerald Hacke, o se tasi o le Faalapotopotoga mo Suʻesuʻega i Pulega  Faatautalatasi i Hannah-Arendt e faapea: “O Molimau a Ieova, o se tasi o vaega toʻaitiiti o tagata lautele e toetoe lava o aso uma e sauāina ai e pulega uma i Siamani.”

Aiseā ua toe faia ai nei faitioga? Ua toe taʻua ai foʻi le mataupu lava lea e tasi, o le solitū faa-Kerisiano. I le 1948, na faia ai se pelepesite i Siamani i Sasaʻe, o se palota tuusaʻo a tagata, ma e pei ona faamatalaina e Hacke, “o le māfuaaga autū [o le sauāina o Molimau a Ieova] ona e latou te leʻi auai i le pelepesite.” Iā Aokuso 1950, na faasāina ai Molimau a Ieova i Siamani i Sasaʻe. E faitau selau i latou na puʻe faapagotaina na aofia ai ma Frieda.

Na toe molia ai foʻi Frieda i le faamasinoga ma na faasalaina i le ono tausaga i le falepuipui. Na faapea mai o ia: “I le taimi lea, na matou faatasi ai ma uso talitonu, ma sa avea lea aufaatasiga ma fesoasoani sili.” Ina ua magalo o ia i le 1956, na alu ai loa o ia i Siamani i Sisifo. I le 90 o ona tausaga, ua nofo ai nei Frieda i Husum, ma o loo auauna pea i le Atua moni, o Ieova.

E 23 tausaga na sauāina ai Frieda i le taimi o pulega e lua. Ua ia faapea mai: “Sa taumafai le ʻau Nasi e faaleagaina aʻu i le itu faaletino; ae sa taumafai ia Komunisi e faavaivaia loʻu faatuatua. O fea na ou maua ai le malosi? Ona o le lelei ona fai o aʻu suʻesuʻega a o ou saʻoloto, tatalo e lē aunoa pe a na o aʻu, auaufaatasi ma uso talitonu i so o se taimi e mafai ai, ma le talanoa ma isi i avanoa uma e uiga i oʻu talitonuga.”

Pulega Fai Faamalosi i Hagakeri

O le isi atunuu na tele tausaga o onosaia ai e Molimau a Ieova ia faiga faailoga lanu, o Hagakeri. Na sauāina nisi i lalo o pulega faatautalatasi a malo e tolu. O se tasi o faaaʻoaʻoga, o Ádám Szinger. Na fanau ia Ádám i Paks i Hagakeri, i le 1922, ma na soifua aʻe ai o se tasi o le lotu Porotesano. I le 1937, na asiasi atu ai ni Tagata Aʻoga o le Tusi Paia i lona fale, ma na vave lava ona fiafia o ia i la laʻua feʻau. Na faatalitonuina o ia i mea na ia aʻoaʻoina mai le Tusi Paia e faapea, e lē faale-Tusi Paia aʻoaʻoga a lana lotu. O lea, na ia tuua ai le lotu Porotesano ae auai atu i le faiva i le lautele a Tagata Aʻoga o le Tusi Paia.

Na faatuputeleina ia tāaiga a pulega fai faamalosi i Hagakeri. E tele ni taimi na mātauina ai e leoleo ia Ádám o talaʻi mai lea fale i lea fale, na latou ave o ia ma suʻesuʻeina. Sa faateteleina omiga i Molimau, ma i le 1939, na faasāina ai la latou galuega. I le 1942, na puʻe faapagota ai Ádám ma ave i le falepuipui, ma na matuā sasaina ai o ia. O le ā na fesoasoani iā te ia e tumau ai i ona mafatiaga ma masina na falepuipui ai ae sa na o le 19 ona tausaga? “A o oʻu iai pea i le fale, sa ou matuā suʻesuʻe loloto i le Tusi Paia ma sa ou malamalama lelei ai i fuafuaga a Ieova.” Na faatoʻā papatisoina Ádám e avea o se Molimau a Ieova ina ua tatalaina mai i le falepuipui. Na papatisoina o ia i le pogisa o le pō iā Aokuso 1942, i se vaitafe e latalata ane i lona aiga.

Falepuipui i Hagakeri, Nofoaga o Galuega Mamafa i Serbia

I le taimi o le taua lona lua a le lalolagi, na aufaatasi ai Hagakeri ma Siamani e faasagatau iā Rusia, ma i le tau e afu ai mea i le 1942, na ave faamalosi ai Ádám i le auaunaga faavaegāʻau. Ua ia faamatala mai e faapea: “Na ou faamatala atu i ai e lē mafai ona ou auauna i le vaegāʻau ona o mea ua ou aʻoaʻoina mai le Tusi Paia. Sa ou faamatala atu i ai loʻu tulaga solitū.” Sa faasalaina o ia i le 11 tausaga i le falepuipui. Ae e leʻi umi se taimi na iai Ádám i Hagakeri.

I le 1943, e tusa ma le 160 Molimau a Ieova na puʻeina mai i nofoaga eseese, ma tuu i luga o vaa laʻu taavale tetele, ma aauina atu i Serbia e ui atu i le vaitafe o le Danube. Ma o Ádám o se tasi o i latou na. I Serbia, na pulea ai e le faigāmalo a Hitila nei pagota. Na tuuina i latou i nofoaga o faasalaga mamafa i Bor, ma uunaʻia faamalosi e galulue i le eliina o le apamemea. Ina ua mavae se tausaga, ona toe avatu foʻi lea o i latou i Hagakeri, o i inā na faasaʻoloto ai Ádám e le vaegāʻau a Rusia i le 1945.

Pulea e Komunisi ia Hagakeri

Ae e leʻi umi lenā saʻolotoga. I le faaiʻuiʻuga o tausaga o le 1940, na faasaina ai foʻi e taʻitaʻi o Komunisi i Hagakeri le galuega a Molimau a Ieova, e pei lava ona faia muamua e Pulega Fai Faamalosi. I le 1952, o le taimi lea ua 29 tausaga o Ádám, ua faaipoipo, ma ua toʻalua lana fanau, na puʻe faapagota ai o ia ma molia ina ua ia toe  teena foʻi le auaunaga faavaegāʻau. Na faamatala atu e Ádám i le faamasinoga e faapea: “E lē o le taimi muamua lenei ua ou teena ai le auaunaga faavaegāʻau. I le taimi o le taua, na ave ai aʻu i le falepuipui ma na toe faafoʻi atu ai aʻu i Serbia ona o lenei lava mea. E lē mafai ona ou auai i le vaegāʻau ona o loʻu lotofuatiaifo. O aʻu o se Molimau a Ieova, ma ou te solitū lava i mataupu faapolotiki.” Na faasalaina Ádám i le valu tausaga i le falepuipui, ma na mulimuli ane faaitiitia i le fā tausaga.

Na faaauau pea ona faileagaina Ádám ona o faiga faailoga tagata seʻia oo i le taulotoaʻiga o tausaga o le 1970, ua sili atu nei i le 35 tausaga talu mai le taimi na muaʻi asiasi atu ai Tagata Aʻoga o le Tusi Paia i le fale o ona mātua. I le faagasologa o na tausaga, e ono faamasinoga na faasalaina o ia i le 23 tausaga i le pe a ma le sefulu falepuipui ma nofoaga o faasalaga mamafa. Sa tumau o ia i sauāga faifai pea i lalo o pulega e tolu—o Pulega Fai Faamalosi a o leʻi pa le taua lona lua i Hagakeri, Pulega Faatautalatasi a Siamani i Serbia, ma Pulega Faakomunisi i le taimi o le taua faaupufai a malo i Hagakeri.

O loo soifua pea ia Ádám i lona nuu o Paks, ma o loo auauna faamaoni pea i le Atua. Pe e iai sona tomai e ese mai i isi na mafai ai ona tumau ma manumalo i mea faigatā? E leai. Ua ia faamatala mai e faapea:

“Sa sili ona tāua le faia o suʻesuʻega faale-Tusi Paia, tatalo, ma aufaatasiga ma uso talitonu. Ae e lua isi mea ou te fia faamamafa atu. Muamua, o Ieova o le Puna o le malosi. Sa avea se faiā vavalalata ma ia ma oʻu malosi. Ma lona lua, sa ou manatua pea le Roma mataupu e 12, lea e faapea mai: ‘Aua le taui atu ma sui.’ O lea, ou te leʻi ita ai. E tele ni avanoa na ou maua ou te taui atu ai iā i latou na sauāina aʻu, ae ou te leʻi faia lava lenā mea. E lē tatau ona tatou faaaogāina le malosi mai iā Ieova e taui atu ai le leaga i le leaga.”

Se Iʻuga i Sauāga Uma

Ua mafai nei ona auauna atu Frieda ma Ádám iā Ieova e aunoa ma le faalavelavea. O le ā la ua faaalia i mea na oo iā i laʻua e uiga i le sauāina ona o le lotu? E lē taulau na sauāga—aemaise lava pe a faia i Kerisiano moni. E tele alāmanuia na maʻimau ai ma mafatiaga ogaoga na oo i ai ona o le sauāina o Molimau a Ieova, ae e leʻi mafai ona faataulauina ai le sini na faia ai nei sauāga. I aso nei i Europa, i le atunuu na pulea e malo malolosi e lua, ua matuā olaola ai Molimau a Ieova.

Na faapefea ona tali atu Molimau i sauāga? Ua faaalia i mea na tutupu iā Frieda ma Ádám, na la faatatauina fautuaga a le Tusi Paia: “Aua le faatoʻilaloina oe i le leaga, a ia e faatoʻilaloina le leaga i le lelei.” (Roma 12:21) Pe mafai ona malo moni le lelei i le leaga? Ioe, pe afai e ō faatasi ma se faatuatua malosi i le Atua. O le manumalo o Molimau a Ieova i sauāga i Europa, o se manumalo e māfua mai i le agaga o le Atua, o se faaaliga o le malosi o le lelei ona o le faatuatua lea e fuaina mai e le agaga paia i Kerisiano lotomaulalo. (Kalatia 5:22, 23) O se lesona lenā e tatau ona manatunatu mamafa i ai tagata uma i lenei lalolagi o faiga sauā.

[Ata i le itulau 5]

O Frieda Jess (ua igoa nei iā Thiele) i le taimi na puʻeina faapagota ai o ia, ma le taimi nei

[Ata i le itulau 7]

O Ádám Szinger, i le taimi na faafalepuipuiina ai o ia, ma le taimi nei