Talaaga o le Soifuaga

Loʻu Sao mo le Faaleleia o Aʻoaʻoga Faale-Tusi Paia i le Lalolagi Aoao

UA FAAMATALAINA E ROBERT NISBET

Na talileleia e le tupu o Swaziland, o Sobhuza Il i maʻua ma loʻu uso o George i lona maota. O le tausaga lenā e 1936, ae o loo ou manatua lelei pea la matou talanoaga. Ona o le umi o se taimi na ou auai ai i le galuega o le aʻoaʻoina o le Tusi Paia, na māfua ai ona ma faia lenei talanoaga umi ma le tupu. O lea ua 95 nei oʻu tausaga, ma ua mafai ona ou toe tepa i tua ma le fiafia i se sao na ou faia i lenā galuega, lea na mafai ai ona ou oo atu i konetineta eseese e lima.

NA AMATA nei mea uma i le 1925 ina ua asiasi mai i lo matou aiga i Edinburgh i Sikotilani se tamāloa faatau tī e igoa iā Dobson. O le taimi lenā a o ou talavou, ma sa ou faigaluega faataʻitaʻi ai o se talavai. E ui lava sa ou laʻitiiti, ae sa ou manatu mamafa i suiga iloga na oo i olaga faaleaiga ma faalelotu ona o le taua a le lalolagi i le 1914-1918. I se tasi o asiasiga a Dobson, na ia tuua ai iā i matou le tusi, The Divine Plan of the Ages. Na taʻua i le tusi le iai o Sē e atamai na Foafoaina Mea e iai sana “fuafuaga” maʻoti, sa foliga mai e matuā talafeagai ma ōgatusa na uiga ma le Atua lea ou te manaʻo ou te tapuaʻi i ai.

Sa ma auai loa ma loʻu tinā i sauniga a Tagata Aʻoga o le Tusi Paia lea na iloa ai Molimau a Ieova i na aso. Iā Setema 1926, na tuuina atu ai o ma ola ma loʻu tinā iā Ieova i le faatofuina i le vai i se tauaofiaga na faia i Glasgow. Sa tuuina mai i sui papatiso taʻitoʻatasi se ofu talaloa e nonoa i lalo o tapuvae ina ia ofu i tua o o matou ofu taʻele masani. I lenā taimi, sa manatu ai i lenei ofu talaloa o se faiga ua talafeagai ma lenei sauniga faapitoa.

 I nā aso, sa manaʻomia ai ona toe fetuunaʻi lo matou malamalamaga i le tele o mataupu e manaʻomia ona faamaninoina. O le toʻatele lava, sa faamanatuina le Kerisimasi ae lē o tagata uma o le faapotopotoga. E toʻalaʻitiiti lava sa faia se sao i le faiva i le fanua. E oo lava i nisi o toeaina, sa lē fiafia e auai i le tufatufaina o lomiga i Aso Sa, ona sa latou manatu faapea e solia ai le Sapati. Ae peitaʻi, sa amata ona faamanino mai i mataupu o le Olo Matamata o le 1925, na amata ona aumaia ai pea ia mau o le Tusi Paia e pei o le Mareko 13:10: “Ia muaʻi talaʻiina foʻi le tala lelei i nuu uma lava.”

O le a faapefea ona faataunuuina lenā galuega i le lalolagi aoao? I laʻu uluaʻi taumafaiga faigofie e talaʻi atu mai lea fale i lea fale, sa na ona ou faailoa atu lava i lē e ona le fale e faapea, o loo ou faatauina atu ni tusi mananaia lava faalelotu ma ofo i ai le tusi, The Harp of God, o loo faamatala ai ni aʻoaʻoga tāua se sefulu o le Tusi Paia, ma faatusaina na aʻoaʻoga i ni uaua se sefulu o le napeli. Mulimuli ane, na tuuina mai iā i matou se pepa molimau o loo tusia ai se feʻau puupuu ina ia faitau ai lē e ona le fale. Sa matou faaaogāina foʻi ni pese lapotopoto na puʻeina ai ni lauga pupuu e taʻi tolu i le fā minute, e mafai ona tāina i laau tautala feaveaʻi (phonograph). O fausaga tuai, sa matuā mamafa lava pe a feaveaʻi, a o fausaga fou, sa matuā māmā lava, sa mafai ona tāina e tusa lava pe lē saʻo ona faatū.

I le 1925 ma faasolo mai ai, sa faia ai la matou galuega molimau atu i se auala sili na oo i ai lo matou iloa. Ina ua oo i le amataga o tausaga o le 1940, na faavaeina ai loa le Aʻoga o le Faiva Faatiokarate i faapotopotoga uma. Na aʻoaʻoina ai i matou ina ia talaʻi atu le feʻau o le Malo, e ala i le talanoa tuusaʻo atu i tagata e ona fale o ē e mafai ona faalogologo mai. Sa matou iloa ai foʻi le tāua o le faia o suʻesuʻega faale-Tusi Paia ma tagata loto fiafia i aiga. I se isi itu, e mafai ona ou faapea atu, o le tau amatamataga lenā o le galuega tau aʻoaʻoga faale-Tusi Paia, lea o loo faia nei i le lalolagi aoao.

Faalaeiauga Mai le Uso o Rutherford

O loʻu naunau ina ia faia sou sao e sili atu i le galuega tau aʻoaʻoga, na māfua ai ona tusia loʻu igoa i le faiva paeonia faataimi atoa i le 1931. Sa faailoa mai iā te aʻu e tatau ona ou amata loa pe a uma le tauaofiaga i Lonetona. Ae peitaʻi, i se taimi o taumafataga i le aoauli, na fai mai ai le uso o Joseph Rutherford, o lē sa vaavaaia le galuega i lenā taimi e fia talanoa iā te aʻu. Sa faia ni ana fuafuaga mo se paeonia e alu i Aferika. Na ia fesili mai iā te aʻu: “E te loto malie e te alu?” E ui sa fai si oʻu teʻi, ae sa mafai ona ou tali atu ma le mautinoa: “Ioe, o le a ou alu.”

I nā aso, sa avea ma o matou sini autū le tufatufaina atu o lomiga faale-Tusi Paia i le tele e mafai ai, ma o lona uiga, ia alu loa. Sa faalaeiauina pea aʻu ina ia ou nofo fua, e pei ona iai uso sa i tulaga taʻimua i lenā taimi. Na amata ona ou galue i le oganuu o Cape Town, i le faatausiʻusiʻuga i saute o Aferika, ma faasolo atu ai i le itu i sasaʻe o le konetineta e aofia ai motu i le talafatai o le Vasa Initia. Ina ia ou oo i le tuaoi i le itu i sisifo, na ou faimalaga ai i le oneone vevela o le Toafa o Kalahari ma agaʻi atu ai i le mata o le vaitafe o le Naila i le vaituloto o Victoria. Sa ma faaaluina ma loʻu soa paeonia le ono masina i tausaga taʻitasi i se atunuu se tasi pe sili atu foʻi o Aferika, o loo tutū i lenei vaipanoa matuā telē.

Lua Selau Pusa o Oloa Tāua Faaleagaga

Ina ua ou taunuu atu i Cape Town, na faaali mai iā te aʻu ia le 200 pusa o lomiga na fuafua e ave atu i Aferika i Sasaʻe. Sa lomia ia tusi i gagana e fā a Europa ma gagana e fā a Asia, ae leai lava se tusi na lomia i se gagana a Aferika. Ina ua ou fesili atu pe aiseā ua aumai ai nei tusi uma i inei a e o lea ou te leʻi taunuu atu, sa faailoa mai iā te aʻu o nei pusa sa fuafuaina mo ni paeonia se toʻalua o Frank ma Gray Smith, ia na seʻi faatoʻā ō atu e talaʻi i Kenya. Ae e leʻi pine ona lataunuu atu i Kenya, ae pesia uma i laʻua i le fiva malaria, ma e faanoanoa ona na maliu ai ia Frank.

E ui sa matuā tūgā lenei tala iā te aʻu, ae ou te leʻi faavaivai ai. Na ma tuua loa ma laʻu paga paeonia o David Norman ia Cape Town, ae ma ō atu i se vaa i lo ma uluaʻi tofiga i Tanzania, pe ā ma le 3,000 maila le mamao. Sa vaaia e se ofisa malaga i Mombasa i Kenya a ma pusa tusi,  ma aauina atu i so o se nofoaga na ma talosaga atu i ai. Muamua lava, na ma molimau atu i oganuu o pisinisi, o faleoloa ma ofisa i aai taʻitasi. Sa aofia ai i se vaega o la ma sapalai ia seti o ni tusi se 9, ma ni tamaʻitusi se 11, ona o le felanulanuaʻi o nei tusi, na faaigoa ai o seti tusi e pei o se nuanua.

O lea na ma filifili ai ma te asiasi atu i le motu o Zanzibar, pe a ma se 20 maila i le talafatai i sasaʻe. Mo le tele o senituri, sa avea ai Zanzibar o se nofoaga autū o fefaatauaʻiga o pologa, ma sa taʻutaʻua foʻi i mea faamanogi meaʻai, ia sa mafai ona ma sosogiina i so o se vaipanoa o le taulaga. Sa fai si faigatā o le iloaina o lo ma auala ona e leʻi lelei ona faatulagaina le taulaga. Sa fepiʻopiʻoaʻi ma lavelave auala ma sa faigofie ai ona ma sē. Sa lelei le faletalimālō na ma nonofo ai, ae o ona faitotoʻa talatala ma puipui mafiafia sa pei ai lava o se falepuipui na i lo o se faletalimālō. Peitaʻi, sa iai ni iʻuga lelei na maua i Zanzibar, na ma fiafia foʻi ona sa talia ma le loto fiafia e tagata Arapi, Initia, ma isi a tatou lomiga.

Nofoa Afi, Vaa, ma Taavale

Sa lē faigofie femalagaaʻiga i Aferika i Sasaʻe i na aso. O se faaaʻoaʻoga, i lo ma ō atu mai Mombasa i laufanua maualuluga o Kenya, na taofia ai la matou nofoaafi e se mala o sē akerise. Na ufitia atoa le laufanua ma le auala o le nofoaafi e le faitau miliona o sē akerise, na māfua ai ona maseesee ma faigatā ai ona alu saʻo uili o le nofoaafi. Na pau lava le vaifofō, o le faamamā lea o le auala i se vaivevela mai le nofoaafi. Sa alualu lemū lava le nofoaafi seʻia oo ina sao ese mai le ʻau o sē akerise. Maʻeu se mapusaga ina ua amata ona aʻeaʻe atu le nofoaafi i fanua maualuluga ma matou fiafia ai ina ua faalogoina le mālū o le tau!

Sa mafai ona oo atu i taulaga i le talafatai i le nofoaafi ma vaa, ae sa mafai ona oo atu i nuu maotua e ala i taavale. Na ou fiafia lava ina ua ma faatasi ma loʻu uso o George, ma o le taimi lenā na mafai ai ona ma faatauina se veni telē, lea sa mafai ona ofi ai moega, o se umukuka, ma se avanoa sa teu ai a ma meaʻai, sa fai foʻi faamalama i uaea valavala e puipuia ai le namu. Sa iai foʻi ia mea faaleotele leo sa faapipii i le taualuga o le veni. I le iai o se taavale e iai mea uma, sa mafai ai ona ma molimau atu mai lea fale i lea fale i le aso ma valaaulia tagata i a ma lauga sa faia i le maketi i le pō. O se mataupu lauiloa na ma tāina o lona matua e faapea, “Pe Vevela Seoli?” Sa ma faimalaga mamao atu lava pe tusa ma se 2,000 maila mai Aferika i Saute i Kenya, i le taavale “sa fai ma o ma fale,” ma sa faafiafiaina i maʻua i le taimi lea na mauaina ai le tele o tamaʻitusi eseese i nisi o gagana a Aferika, ia sa matuā talia fiafia e tagata o le atunuu.

O se mea na ma fiafia ai ona i malaga faapenei, sa mafai ai ona ma vaaia le tele o manu tataa i le vao o Aferika. O le mea moni, pe a oo i le pō, sa ma nonofo i totonu o le veni mo lo ma saogalemu, ae sa avea foʻi o se mea e faamalosia ai le faatuatua i le vaai atu i le anoanoaʻi o mea ola eseese na foafoaina e Ieova i o latou uiga masani.

 Amata Teteega

A o ma faaeteete ona o manu feʻai, sa sili atu ai ona ma matuā faaeteete i le mea e manaʻomia ona ma faia pe a faatusatusa atu i lo ma faafesagaʻia o tagata maualuluga eseese o le malo ma nisi o taʻitaʻi lotu ua matuā feita lava, ma ua matuā faaalia i lumamea le tetee i la ma galuega talaʻi o le Malo. O se tasi o faafitauli na matou fesagaʻi, o se tagata maelega valea na ia taʻua o ia lava o Mwana Lesa, o lona uiga “o le Atalii o le Atua,” ma o se mea na ma faanoanoa ai ona sa faaigoa lana vaega o Kitawala, o lona uiga, o le “Olomatamata.” I se taimi ae ma te leʻi taunuu atu, na ia lelemoina ai le toʻatele o nisi tagata Aferika, i le faapea mai o loo papatisoina i latou. Mulimuli ane, na puʻeina o ia ma sisiina. Na ou maua le avanoa i se taimi mulimuli ane e talanoa atu ai i le tamāloa na sisiina le tagata lea ma faamatala atu i ai, e matuā leai lava se sootaga o lenei tagata ma la matou Sosaiete o le Olo Matamata.

Sa ma fesagaʻi foi ma faigatā mai le toʻatele o tagata i Europa, o ē sa lē fiafia i la ma galuega tau aʻoaʻoga talu ai o lo latou sini o le saʻilia o tupe. Na faitio mai le pule o se tasi faleoloa e faapea: “Afai e nofo mau pea tagata papaʻe i lenei atunuu, e lē tatau la ona iloa e tagata Aferika le lē talafeagai o totogi o loo faafaigaluegaina ai i latou.” O le māfuaaga lava foʻi lea na poloaʻiina malosi ai aʻu e le pule o le nofoaga e eli ai le auro ou te alu i fafo mai lona ofisa. Ona sau lava lea ma le ita tele ma aumai aʻu seʻia oo lava i le auala.

E lē taumatea, o uunaʻiga malosi mai na tagata lotu ma tagata saʻili tamaoaiga tetee, na iʻu ai ina poloaʻiina i maʻua e le malo o Rhodesia (Zimbabwe i le taimi nei) ina ia ma ō ese mai le atunuu. Na ma apiliina lenei faaiʻuga ma na ma toe nonofo ai i lalo o ni tuutuuga, ia aua lava neʻi o ma talaʻi atu i tagata Aferika. Na faapea mai se tasi tagata maualuga, o le pogai, ona e “lē talafeagai ma mafaufau o tagata Aferika” a ma lomiga. Ae peitaʻi, i isi atunuu o Aferika, sa lē faalavelavea ai la ma galuega tau aʻoaʻoga, ae sa matuā talileleia. O se tasi o nei atunuu o Swaziland.

Ua Talileleia e le Tupu o Swaziland

O Swaziland, o se atunuu laʻitiiti e tutoʻatasi, e 6,704 maila faatafafā (17,364 kilomita faatafafā) e tū i totonu o Aferika i Saute. O inā, na ma feiloaʻi atu ai i le tupu e ese le atamai o Sobhuza II, lea na taʻua i le amataga o lenei faamatalaga. E matuā malamalama lelei o ia i le faa-Peretania, lea sa ia aʻoaʻoina a o auai i se iunivesite i Peretania. Sa laʻei i ona laʻei masani ma sa ia matuā talia fiafia i maʻua.

Sa matou talanoa ma le tupu e uiga i le lalolagi Parataiso lea ua fuafuaina e le Atua mo tagata ua saunia mo le ola e faavavau. E ui e leʻi fiafia tele o ia i lenā mataupu, ae sa ia faamanino mai e faapea, e iai se mataupu faapena o loo ia mafaufau i ai. Sa naunau le tupu i le faaleleia o tulaga o le soifuaga o tagata matitiva ma ē e leʻi ō i ni aʻoga. E leʻi fiafia o ia i gaoioiga a le tele o misionare o lotu Kerisiano, o ē e foliga mai e fiafia tele pe a toʻatele tagata o ʻaulotu na i lo o le aʻoaʻoina o tagata. Ae peitaʻi, sa masani lelei le tupu ma le galuega a nisi o a tatou paeonia, ma na ia faamālō mai iā i maʻua ona o  la ma galuega tau aʻoaʻoga faale-Tusi Paia, aemaise lava lo ma naunau e fai lenei galuega e aunoa ma se totogi po o isi mea.

Ua Faatupulaʻia le Aʻoaʻoina o le Tusi Paia

I le 1943, na faavaeina ai le Aʻoga Faale-Tusi Paia a le Olomatamata o Kiliata, mo le toleniina o misionare. Sa faamamafa ai le toe asia o tagata loto fiafia uma na maua na i lo o le uaʻi atu i le tufaina o lomiga faale-Tusi Paia. I le 1950, na valaaulia ai i maʻua ma George ina ia auai i le vasega lona 16 o le Aʻoga o Kiliata. O inā na ou uluaʻi feiloaʻi ai iā Jean Hyde, o se tuafafine tuutoina mai Ausetalia o lē na tofia atu i le galuega faamisionare i Iapani ina ua uma ona faauuina faatasi i maʻua. I lenā taimi, sa masani ona nofo fua uso ma tuafāfine, o lea sa leʻi faaauauina atili ai la ma faigāuō.

Ina ua uma le toleniga i Kiliata, na maua ai loa lo ma tofiga faamisionare ma George e ma te ō i Mauritius, o se motu i le Vasa Initia. Sa ma faauō atu i tagata, aʻoaʻo la latou gagana, ma faia suʻesuʻega faale-Tusi Paia faaleaiga ma i latou. Mulimuli ane, na faauu ai foʻi loʻu uso laʻitiiti o William ma lana avā o Muriel mai Kiliata. Na aauina atu i laʻua i le oganuu lea sa ou talaʻi muamua ai o Kenya.

Na vave lava ona mavae atu le valu tausaga, na ma toe feiloaʻi ai ma Jean Hyde i le tauaofiaga faavaomalo i Niu Ioka i le 1958. Na toe faaauau la ma faigāuō ma ma faamau ai loa. Na suia ai loʻu tofiga faamisionare mai Mauritius i Iapani, ma o inā na ma faaipoipo ai ma Jean i le 1959. Na amata ai i lenā taimi se vaitaimi e sili ona fiafia o la ma galuega faamisionare i Hiroshima, lea sa na o le tasi lava si faapotopotoga laʻitiiti na iai. I aso nei, ua sili atu i le 36 faapotopotoga i lenā aai.

Faatofā Atu i Iapani

A o mavae atu tausaga, na faasolo ina faafaigatā la ma auaunaga faamisionare ona o le lē lelei o le soifua mālōlōina, ma iʻu ai ina tatau ona ma tuua Iapani ae ma nonofo i le atunuu o Jean i Ausetalia. Ina ua ma tuua Hiroshima, sa avea lenā o se aso faanoanoa. I le fale e faaee ai pasese o nofoaafi, na ma faatofā atu ai i a ma uō pele uma.

O lea ua ma faamautū nei i Ausetalia, ma o loo ma auauna ai pea iā Ieova i Armidale i le Setete o Niu Sauelese i le mea ma te mafaia e tusa ai ma o ma tulaga i le faapotopotoga. Maʻeu se olioli i le tufaina atu o ʻoa o upu moni faa-Kerisiano i le toʻatele o tagata i le toetoe lava valu sefulu tausaga! Ua ou vaai i le ofoofogia o le tuputupu aʻe o le polokalame tau aʻoaʻoga faale-Tusi Paia ma molimau tino foʻi i le mataʻina o mea faaleagaga na tutupu. E lē viia ai se tagata, se vaega po o se faapotopotoga i nei mea. E moni, e faaopoopo i upu a le faisalamo “o le mea lea ua faia e Ieova; o le mea tatou te ofo ai pe a vaai i ai.”—Salamo 118:23.

[Ata i le itulau 28]

Loʻu uso o George ma le taavale sa fai ma o ma fale

[Ata i le itulau 28]

O aʻu, i le Vaituloto o Victoria

[Ata i le itulau 29]

Tamaiti o le aʻoga maualuga o ē na auai i se lauga lautele i Swaziland i le 1938

[Ata i le itulau 30]

O i maʻua ma Jean i le aso o la ma faaipoipoga i le 1959, ma i aso nei