Faaliliuina e Tagata Lē Taualoa le Tusi Paia

I LE 1835, na māeʻa ai se galuega fitā na gafa ma se tagata leipiliki mai Egelani e suafa iā Henry Nott, ma se tagata faipisinisi i fefaatauaʻiga e suafa iā John Davies. E sili atu i le 30 tausaga na tauivi ai, ona māeʻa lea o la la galuega o le faaliliuina o le Tusi Paia atoa i le gagana Tahiti. O ā luʻi na faafesagaʻi ma nei tagata lē tauoloa e toʻalua, ma o le ā na iʻu i ai lo la tautigā lea na faia e aunoa ma se totogi?

Le Taimi na Taʻua o le Malamalamaga Sili

O le afa mulimuli o le senituri e 18, na talaʻi atu ai tagata o le vaega Porotesano na taʻua o le Malamalamaga Sili, i malae o nuu ma nofoaga na tulata i maina, atoa foʻi ma falegaosimea i Peretania. Na autū atu la latou talaʻiga i tagata lē taualoa. Na naunau le ʻautalaʻi o lenā vaega ina ia tufatufaina atu Tusi Paia i tagata.

Na faatūina e se alii lotu Papatiso e suafa iā William Carey le vaega o le Malamalamaga Sili, ma o ia foʻi lenā na fesoasoani i le faavaeina o le LMS (Sosaiete o Misionare i Lonetona) i le 1795. Na aʻoaʻoina e le LMS tagata na naunau e aʻoaʻo se gagana ese ma ō e auauna o ni misionare i motu o le Pasefika i Saute. O le sini o misionare nei, ina ia talaʻi atu le feʻau Faaevagelia i se gagana e malamalama ai tagata.

O le motu o Tahiti lea e leʻi leva ona maua, na avea ma uluaʻi motu e ō atu i ai misionare o le LMS. O le manatu o tagata o le Malamalamaga, o motu nei o ni ‘nofoaga pogisa’ faapaupau, ma ua moomia ona talaʻi atu i ai.

Ua Taulau Tagata Lē Taualoa

Ina ia talaʻi atu i tagata Tahiti, na filifilia faatopetope ai ni misionare e leʻi agavaa pe tusa ma le toʻa 30, ma aauina atu i le vaa na taʻua o le Duff, lea na faatauina e le LMS. Na taʻua e se lipoti “e toʻafā faifeʻau filifilia [e leʻi aʻoʻoga faafaifeʻau], toʻaono le ʻaukamuta, toʻalua le ʻaufaiseevae, ʻauleipiliki, ʻaulalaga, ʻausuʻisuʻi, toʻatasi le faatauoloa, le faaofu solofanua, o lē faia feʻau, le faitogālaau, le fomaʻi, le fai uʻamea, le fai vavae, le fai pulou, le fai ʻie, le fai kapoti, toʻalima avā ma tamaiti e toʻatolu.”

Na pau lomiga na ō ma misionare ina ia malamalama atili ai i uluaʻi gagana o le Tusi Paia, o se lomifefiloi faa-Eleni ma le faa-Peretania, ma se Tusi Paia na aofia ai se  lomifefiloi faa-Eperu. Mo masina e fitu lea na folau ai le vaa, na taulotoina ai e misionare ni upu Tahiti na faamaumauina e nisi o tagata na asiasi i Tahiti, aemaise o tagata fouvale na faimalaga i le vaa na taʻua o le Bounty. Na taunuu le vaa o le Duff i Tahiti, ma na ō ese ai le ʻaumisionare nai le vaa i le aso 7 o Mati, 1797. Ae ona o le fiu, na toe foʻi ai le toʻatele o i latou i le tausaga mulimuli ane. E na o le toʻafitu misionare na tumau ai pea.

Na aofia ai i misionare na, le alii leipiliki o Henry Nott lea ua 23 ona tausaga. E leʻi lelei aʻoaʻoga a lenā alii pe a fua atu i tusi muamua lava na ia tusiaina. E ui i lea, na vave tele ona aʻoaʻoina e Henry le gagana Tahiti mai le taimi na faatoʻā taunuu ai. Na faamatalaina e isi le ituaiga o tagata e iai Henry, o sē e faamaoni, tausaafia ma faigofie.

I le 1801, na filifilia ai Henry e aʻoaʻo atu le gagana Tahiti i misionare fou e toʻaiva na faatoʻā taunuu. O se tasi o misionare fou na, o se alii mai Uelese e 28 tausaga e suafa iā John Davies. O ia o se tagata aʻoga lelei ma sogasogā, ma o sē e toʻafimālie ma agalelei. E leʻi umi lava ae fai loa le tonu a Henry ma John e la te faaliliuina le Tusi Paia i le gagana Tahiti.

O se Galuega Matuā Faigatā

Na matuā faigatā lenā galuega faaliliu, auā foʻi o le taimi lenā e leʻi iai se gagana tusitusi a Tahiti. Na aʻoaʻoina e alii misionare le gagana e ala i le faalogologo. Sa leai se lomifefiloi po o se tusi kalama. Na tau fiu le ʻaumisionare ona e lē gata o le auala e faaleo ai upu e iai faailoga faamamafa, a o le tele foʻi o vaueli tuufaatasi (pe tusa ma le lima vaueli o isi upu) ae e tau leai ni konesane. Na faapea mai le ʻaumisionare “o le tele o upu e na o vaueli lava, ma e eseese le faaleoga o vaueli taʻitasi.” Na latou taʻutino mai foʻi, e leʻi mafai ona latou “faalogo lelei i le auala sa tatau ona faaleo saʻo ai upu.” Na faapea foʻi i latou, na latou faalogo i upu e lē o iai i le gagana Tahiti!

O se tasi o mea na faigatā ai, ona na tatau ona suia nisi o upu a o faagasolo le taimi talu ai o upu sā na i le gagana Tahiti. O se isi faafitauli, o upu e tutusa o latou uiga. E sili atu i le 70 faaupuga eseese mo le upu “tatalo” i le gagana Tahiti. O se isi luʻi na tulaʻi mai, o le matuā eseese o le auala e faavasega ai upu o le gagana Tahiti pe a fua atu i le gagana Peretania. E ui i na tulaga faigatā, ae na faasolosolo lava ina tele upu na faamaumauina i lalo e le ʻaumisionare lea na lomiaina e John i le 50 tausaga mulimuli ane, i se lomifefiloi e 10,000 upu o iai.

O se isi luʻi na iai, o le tusiaina o le gagana Tahiti. Na taumafai misionare e tusiaina le gagana Tahiti e pei o le gagana Peretania. Peitaʻi ane, na faaaogā e le gagana Peretania mataʻitusi faa-Latina lea e lē ōgatusa ma faaleoga o upu Tahiti. Na tele se taimi na faaaluina e misionare auā le faaleoina ma le sipelaga o upu. Na masani ona fafau aʻe e misionare sipelaga fou o upu, ona o le uluaʻi gagana tusitusi lenei i le atu Pasefika na fafau mai i le gagana tautala. Ae la te leʻi iloa, e mulimuli ane faataʻitaʻi le tele o isi gagana o le Pasefika i Saute, i la la galuega.

E Tau Lē Lava Lomiga ae e Tele le Tomai

E itiiti lava tusi na iai i le ʻaufaaliliu. Na faatonu i laʻua e le LMS e faaaogā le tusi Latina e taʻua o le Textus Receptus ma le Tusi Paia e taʻua o le King James Version. Na talosaga atu Henry i le LMS ina ia auina atu nisi lomifefiloi i le gagana Eperu ma le Eleni, atoa foʻi ma Tusi Paia i gagana uma na e lua. E lē o mailoa pe na maua e Henry na tusi. Ae na maua e John mai i ana uō i Uelese, ni tusi e maoaʻe o latou faamatalaga. E tusa ai ma se faamaumauga, na iā John se lomifefiloi faa-Eleni, se Tusi Paia Eperu, se Tusi Paia Eleni o le Feagaiga Fou ma le Tusi Paia na taʻua o le Septuagint.

E oo atu i lenā taimi, e leʻi fua lava le galuega talaʻi a le ʻaumisionare. E ui ua atoa nei le 12 tausaga talu ona iai misionare i Tahiti, ae e leai ma se tagata Tahiti ua papatisoina. Ona o le faaauau pea o taua i Tahiti, na sosola ai  misionare i Ausetalia seʻi vaganā ai le alii sogasogā o Henry. E fai si umi o iai Henry i se tasi o motu i lalo o le pulega a Falani ma e na o ia lava le misionare na iai. Peitaʻi, na tatau ona mulimuli atu Henry i le tupu o Pomare II a o sulufaʻi atu i se tasi o motu lata ane o Moorea.

E ui i lea, e leʻi taofia le galuega faaliliu a Henry i le mea na tupu, ma na toe foʻi mai John mai Ausetalia ina ua mavae ni tausaga se lua, ma la toe galulue faatasi ai. Ae e oo atu i lenā taimi, ua uma ona aʻoaʻoina ai e Henry le gagana Eleni ma Eperu ma ua ia silafia lelei na gagana e lua. Mulimuli ane, na amata ona ia faaliliuina vaega o Tusitusiga Paia faa-Eperu i le gagana Tahiti. Na filifilia e Henry vaega o le Tusi Paia e malamalamagofie ai tagata Tahiti.

A o galulue soosootauau ma John, na amata ai foʻi ona faaliliu e Henry le tusi Evagelia a Luka lea na faaiʻuina iā Setema 1814. Na faaliliuina e Henry le Tusi Paia i le auala na masani aʻi tagata Tahiti, ma na faamautinoa e John o loo talafeagai lenā faaliliuga ma uluaʻi gagana o le Tusi Paia. I le 1817, na talosaga atu ai le tupu o Pomare II pe mafai ona ia lomiaina le uluaʻi itulau o le Evagelia a Luka. Na faaaogāina e le tupu se tamaʻi masini lomitusi na avatu i Moorea e isi misionare. Peitaʻi ane, ana lē seanoa le fesoasoani malosi a se alii Tahiti e suafa iā Tuahine, semanū e lē mafai ona faaliliuina le Tusi Paia Tahiti. Na galulue soosootauau Tuahine ma le ʻaumisionare mo le tele o tausaga, auā le fesoasoani atu iā i laʻua ina ia malamalama lelei i le gagana Tahiti.

Ua Māeʻa le Faaliliuga

E ono tausaga na faaliliuina ai tusi o le Evagelia, Galuega ma tusi o Salamo ma na māeʻa lenā galuega fitā i le 1819. Na ō mai misionare fou ma se masini lomitusi, ma o lea na mafai ai ona lomia ma tufatufaina atu ai na tusi o le Tusi Paia.

Na sosoo ai lea ma le tele o le galuega faaliliu ma faamautinoa ua saʻo e tusa ai ma le gagana Tahiti, faapea foʻi ma le toe teuteuina o le faaliliuga o loo iai. Na gasegase Henry i le 1825 ina ua 28 tausaga talu ona iai i Tahiti, ma na faataga o ia e le LMS e toe folau atu i Egelani. O le mea e fiafia ai, ona o le taimi lenā ua toetoe lava a māeʻa le faaliliuga o tusi o le Mataio seʻia oo i le Faaaliga. Na faaauau ona ia faaliliuina isi tusi o le Tusi Paia a o folau atu ma nofo ai i Egelani. Na toe foʻi mai Henry i Tahiti i le 1827. I le valu tausaga mulimuli ane ai iā Tesema 1835, na lē toe faaliliu ai o ia. E sili atu i le 30 tausaga na faia ai lenei galuega faigatā o le faaliliuina o le Tusi Paia atoa.

Na toe folau atu Henry i Egelani i le 1836, ina ia mafai ona lomiaina le Tusi Paia atoa i le gagana Tahiti. Iā Iuni 8, 1838, na matuā faagaeetia ai Henry ina ua ia tauaao atu i le tupu tamaʻitaʻi o Vitoria, le uluaʻi Tusi Paia na lomiaina i le gagana Tahiti. O se taimi e sili ona  faagaeeloto lenei mo se alii leipiliki lea na folau atu i le 40 tausaga muamua atu i le vaa o le Duff, ma matuā faamasani atu i tu ma aga faa-Tahiti, ma faapea ona faataunuuina ai lenei galuega umī ma fitā.

Ina ua mavae ni masina se lua, na toe foʻi ai Henry i le Pasefika i Saute ma ni pusa e 27 na iai uluaʻi Tusi Paia Tahiti e 3,000. A o tu le vaa i Sini Ausetalia, na toe gasegase ai Henry peitaʻi, e leʻi manaʻo e alu ese mai le mea na iai ana pusa tāua. Ina ua toe malosi, na taunuu i Tahiti i le 1840 ma na matuā taufao e tagata le uta Tusi Paia Tahiti. Na maliu Henry ina ua 70 tausaga o lona soifua, iā Me 1844.

Na Matuā Telē Lona Aafiaga

Na matuā aogā le galuega a Henry ma e telē sona aafiaga i gagana Polenisia. Na faasaoina e misionare le gagana Tahiti e ala i lo la fafauina o se gagana tusitusi. Na faapea mai se tasi tusitala: “Na faamautūina e Henry le kalama maotua faa-Tahiti. E tatau ona saʻili atu i le Tusi Paia pe afai e fia aʻoaʻoina e se tasi le gagana Tahiti moni.” Ona o le galuega sogasogā a nei alii faaliliu, ua faasaoina ai le faitau afe o upu lea e semanū e galo atu. Na faapea mai se tusitala ina ua mavae le selau tausaga mulimuli ane: “O le Tusi Paia matagofie a tagata Tahiti lea na faaliliuina e Henry, o le lomiga e aupito i mataʻina i le gagana Tahiti—ma e ioe uma tagata i lenā manatu.”

E lē gata na aogā lenei galuega tāua i tagata Tahiti, ae na avea foʻi ma tusi e faavae aʻe ai le faaliliuga o isi gagana o le Pasefika i Saute. O se faaʻoaʻoga, na faaaogā e le ʻaufaaliliu Atu Kuki ma Samoa, le Tusi Paia Tahiti e avea ma faasinoala. Na faapea mai se alii faaliliu: “Na ou mulimulituʻi i le faaliliuga a Henry, lea na ou iloiloina lelei.” O loo iai se manatu e faapea ‘na iai i le tagata na faaliliuina salamo a Tavita i le gagana Samoa, le tusi o Salamo i le gagana Latina, ma le Tusi Paia faa-Peretania ma le faa-Tahiti.’

I le mulimuli atu i le faaaʻoaʻoga a tagata o le vaega o le Malamalamaga Sili i Egelani, na sogasogā ai misionare i Tahiti ina ia iloa e tagata faitau ma tusitusi. O le mea moni, e sili atu ma le 100 tausaga sa na o le Tusi Paia lava le tusi na maua e tagata Tahiti. Na avea lenā lomiga ma vaega autū o le aganuu a le ʻau Tahiti.

O se tasi o vala mataʻina o le Tusi Paia a Henry lea e taʻua o le Nott Version, e tele ina faaaogā ai le suafa o le Atua i le Feagaiga Fou ma le Feagaiga Tuai. O le iʻuga la, o le toʻatele o tagata Tahiti, e latou te silafia le suafa o Ieova. Ua tusia lenā suafa i nisi o falesa a le lotu Porotesano. Peitaʻi, ua tele ina lausilafia le suafa o le Atua ona o le galuega talaʻi a Molimau a Ieova maelega, lea e tele ina latou faaaogāina le Tusi Paia na faaliliuina e Henry ma ana aumea. O galuega fitā a tagata faaliliu e pei o Henry Nott, ua faamanatu mai ai iā i tatou, e ao ona tatou lotofaafetai o lea ua faigofie ona maua e le toʻatele o tagata i le lalolagi aoao le Tusi Paia.

[Ata i le itulau 26]

Uluaʻi faaliliuga o le Tusi Paia i le gagana Tahiti i le 1815. O vaega o iai le suafa o Ieova

Henry Nott (1774-1844) o le alii faaliliu autū o le Tusi Paia Tahiti

[Faamatalaga i Ata]

Tusi Paia Tahiti: Copyright the British Library (3070.a.32); Henry Nott ma le tusi: Collection du Musée de Tahiti et de ses Îles, Punaauia, Tahiti; tusi lotu: O le faatagaga a le London Missionary Society Papers, Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand

[Ata i le itulau 28]

Tusi lotu i le gagana Tahiti ma le faa-Uelese i le 1801, lea o loo iai le suafa o le Atua

[Faamatalaga i Ata]

O le faatagaga a le London Missionary Society Papers, Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand

[Ata i le itulau 29]

Falesa Porotesano o loo iai le suafa o Ieova i le motu o Huahine i French Polynesia

[Faamatalaga i Ata]

Avec la permission du Pasteur Teoroi Firipa