Tele Fesili Tau Leai ni Tali Faamalieloto

I LE taeao o le aso e taʻua o le Aso o Tagata Sagato iā Novema 1, 1755, na lūlū ai se mafuiʻe malosi i le aai o Lisbon a o auai le toʻatele o tagata i le lotu. E faitau afe fale na paʻūʻū ma na matuā toʻatele foʻi ē na maliliu ai.

E leʻi leva ona tupu lenā mala, ae lomiaina loa e se tusitala Falani e suafa iā Voltaire lana solo e uiga i lenā mala i Lisbon e taʻua o le Poème sur le désastre de Lisbonne, lea na ia teena ai le manatu e faapea, na aumaia e le Atua lenā mala mataʻutia ina ia faasala ai tagata mo a latou agasala. Talu ai na manatu o ia e lē mafai ona faamatalaina pe e lē malamalama foʻi tagata i na mala mataʻutia, na tusi ai Voltaire:

E gūgū mea na faia, e lē aogā ona tatou fesili atu i ai;

Tatou te manaʻomia se Atua e fetalai mai i tagata.

E lē o Voltaire le tagata muamua na lāgāina ni fesili e uiga i le Atua. A o faagasolo le talafaasolopito o tagata, ua lāgā ai e tagata ni fesili e uiga i le Atua ona o mala ma faalavelave. Pe tusa ma le 3,600 tausaga ua teʻa, na maliliu uma ai alo o Iopu ma mulimuli ane puapuagatia o ia i se maʻi tigā, o lea la, na fesili ai Iopu e faapea: “Se ā le mea ua tuuina mai ai [e le Atua] le malamalama i lē ua tigāina, ma le ola i ē ua faanoanoa o latou loto?” (Iopu 3:20) Ua toʻatele foʻi tagata i aso nei ua taumānatu pe aiseā ua foliga mai ai e lē o faia se gaoioiga a le Atua alofa ma lelei, agaʻi i le tele o mafatiaga ma faiga lē tonu.

Pe a fetaiaʻi ma oge, taua, maʻi ma le oti, ua matuā fulitua ai le toʻatele o tagata i le manatu e faapea e iai Lē na Foafoaina Mea o loo silasila alofa mai i tagata. O le taofi lenei a se faifilosofia e lē talitonu e iai se Atua: “E tuuaʻia le Atua ona o le faataga o mafatiaga e oo i tamaitiiti, . . . ae e lē tuuaʻia o ia pe afai e lē o iai o ia.” Ua māfua ona iai ni taofi faapena, ona o tulaga mataʻutia e pei o le fasiotia o tagata Iutaia lea na faia e le ʻau Siamani i le Taua Lona Lua a le Lalolagi. Seʻi mātau foʻi le faamatalaga a se tusitala Iutaia na lomiaina i se nusipepa: “O le faamalamalamaga faigofie lenei mo le faapuapuagatiaina o tagata i le nofoaga o faasalaga o Auschwitz, e leai se Atua e faalaa ane i mataupufai a tagata.” E tusa ai ma se suʻesuʻega na faia i le 1997 i Falani lea o le toʻatele o ona tagata e lotu Katoliko, e pe tusa ma le 40 pasene o tagata e lē o mautinoa po o iai se Atua ona o le fasiotia o le toʻatele o tagata o se ituaiga e pei o lea na tupu i le 1994 i Rwanda.

Pe e Faavaatuʻia ai le Faatuatua?

Aiseā e lē faalaa ane ai le Atua ina ia taofia le tutupu o mea leaga? Na finau mai se tagata e  faamauina le talafaasolopito o le lotu Katoliko e faapea, o lenā fesili o se “mea e matuā faavaatuʻia ai le faatuatua” o le toʻatele o tagata. Na fesili o ia: “O le mea moni, faamata e mafai ona talitonu i se Atua e tau lava na o le silasila mai a o maliliu le faitau miliona o tagata lē sala ma le fasiotia o le toʻatele o tagata o se atunuu, e aunoa ma le faia o se mea e taofia ai?”

Na faapena foʻi se faamatalaga a se mataupu i le nusipepa Katoliko La Croix: “Po o mala i aso ua mavae, o mala na tutupu ona o le poto faaonapōnei, o mala faalenatura, o soligatulafono ua faamaopoopoina, po o le maliu o sē e pele, ae ua matataʻu tagata ma vaavaai atu i le Atua mo se tali. O fea o iai le Atua? Latou te fia iloa le tali. Pe lē o Ia ea o se Atua e Lē Ano Mai ma o sē e Lē o Manatu Mamafa Mai?”

Na talanoaina e le pope o Ioane-Paulo II lenei mataupu i lana tusi faaaposetolo Salvifici Doloris i le 1984. Na tusi o ia: “Ona o mea ua foafoaina i le lalolagi, ua faapupulaina ai mata o tagata e malamalama e faapea o loo soifua le Atua ma e latou te iloa ai lona atamai, malosi ma lona mamalu, peitaʻi o mea leaga ma mafatiaga e foliga mai ua punitia ai uiga na o le Atua ma i nisi taimi ua matuā punitia lava aemaise o mafatiaga e tutupu fua i tagata lē sala i aso faisoo ma le lē faasalaina o le tele o amioga sesē.”

Po o talafeagai ea le manatu o i le Tusi Paia e faapea o loo iai se Atua e ona le malosi uma lava ma alofa i taimi uma, ae o loo anoanoaʻi tagata o loo mafatia? Pe e faalaa ane le Atua e taofia mala e oo i tagata taʻitoʻatasi po o tagata e toʻatele? Faamata e fesoasoani mai le Atua iā i tatou i aso nei? E tusa ai ma le taofi a Voltaire, po o iai ea “se Atua e fetalai mai i tagata” ina ia tali ai fesili nei? Ina ia maua le tali, ia faitau faamolemole i le mataupu o sosoo mai.

[Ata i le itulau 3]

O le faatamaʻiaga o Lisbon i le 1755 na māfua ai ona manatu Voltaire e lē mafai ona malamalama tagata i mala faapena

[Faamatalaga i Ata]

Voltaire: Mai le tusi Great Men and Famous Women; Lisbon: J.P. Le Bas, Praça da Patriarcal depois do terramoto de 1755. Foto: Museu da Cidade/Lisboa

[Ata i le itulau 4]

E toʻatele tagata e lē talitonu i le Atua, ona o āuga faanoanoa o le fasiotia o le toʻatele o tagata o se ituaiga e pei ona sa tupu i Rwanda

[Faamatalaga i Ata]

AFP PHOTO