Talaaga o le Soifuaga

Matuā Faamanuiaina Ona o le Faaalia Pea o le Agaga Faamisionare

FAAMATALAINA E TOM COOKE

Na uma faafuaseʻi le toʻafimālie o le aoauli ona o le pā o le fana. Na ati pulufana i laau o la matou togālaau. O le ā ea lenei mea ua tupu? E leʻi umi ae matou iloa, ua faoa faamalosi le faigāmalo ma ua pule le taʻitaʻiʻau o Idi Amin i Uganda. O le tausaga lenā e 1971.

AISEĀ na ma siitia atu ai ma laʻu avā o Ana i lenei vaega fetauaʻi o Aferika, a o le nofoaga lea na ma ola aʻe ai i Egelani, o se nofoaga filemu? Atonu o se tasi o māfuaaga ona o aʻu o se tagata e sogasogā e iloa ni mea fou, peitaʻi o le māfuaaga autū lava, ona o le faaaʻoaʻoga a oʻu mātua i le maelega i le auaunaga o le Malo, lea na māfua ai ona iā te aʻu se agaga faamisionare.

Ou te manatua lava le uluaʻi aso na feiloaʻi ai oʻu mātua ma Molimau a Ieova, o se aso inā vevela o Aokuso i le 1946. Na la talanoa i luma o le faitotoʻa i tagata e toʻalua na asiasi mai, ma e foliga o se taimi umi na latou talanoa ai. E tele taimi na toe foʻi mai ai na tagata asiasi o Fraser Bradbury ma Mamie Shreve, ma na suia atoatoa ai olaga o lo matou aiga i masina mulimuli ane ai.

Faaaʻoaʻoga Loto Tele a Oʻu Mātua

E tele meafai a le nuu na auai ai oʻu mātua. O se faaaʻoaʻoga, a o toeitiiti amata la laʻua suʻesuʻega o le Tusi Paia, na faapipii solo ai ata o le alii lauiloa o Winston Churchill, i lo matou fale. A o faia faiga palota a le atunuu ina ua uma le taua, na faaaogā lo matou fale e fai ai fono a se vaega faaupufai. Na masani foʻi lo matou aiga i le toʻatele o taʻitaʻi lotu ma tagata mautofiga o le nuu. E ui lava na o le iva oʻu tausaga  i le taimi lenā, ae na ou iloa lava le faateʻia o o matou tauaiga, ina ua latou iloa o le a avea i matou ma Molimau a Ieova.

O le faaaʻoaʻoga lē fefe ma le tuutoina atoatoa o Molimau na matou faifaimea faatasi, na uunaʻia ai oʻu mātua ina ia maelega i le galuega talaʻi. E leʻi leva ae fai loa e loʻu tamā ni lauga e faaaogā ai se masini faaleotele leo, i le nofoaga autū e fai ai faatau i le nuu na matou nonofo ai o Spondon, ae o i matou o tamaiti, na matou tutū i se nofoaga iloagofie, ma uu i luga Le Olomatamata ma le Ala Mai! O laʻu tala moni lava, na ou fia mou atu lava pe a ō mai tamaiti o laʻu vasega iā te aʻu.

O le faaaʻoaʻoga a oʻu mātua na faalaeiauina ai loʻu tuafafine matua o Daphne, e amata ona paeonia. I le 1955, na auai ai o ia i le Aʻoga Faale-Tusi Paia a le Olomatamata o Kiliata ma na tofia e auauna o se misionare i Iapani. * Peitaʻi o loʻu tuafafine laʻitiiti o Zoe, ua lē o toe auauna iā Ieova.

O le vaitaimi lenā na māeʻa ai aʻu aʻoga e ala i le aʻoaʻoina o le tomai e tusiata, ma lomiaina ata ma upu. I aso na, o le tulafono lea e faapea e tatau ona aʻoaʻoina e alii talavou faiga taua, na avea ma mataupu tāua i tamaiti na matou aʻoʻoga faatasi. Ina ua ou faailoa atu e lē mafai ona ou auai ona loʻu lotofuatiaifo, na faapea lava i latou o saʻu tala ula. Ona o lea, na tele avanoa na ou mauaina e fai ai ni talanoaga faale-Tusi Paia ma nisi o tamaiti aʻoga. E leʻi umi ae faafalepuipuiina loa aʻu mo le 12 masina ona o le lē auai i vaegaau. O se tasi o tagata aʻoga i le aʻoga tusiata lea na fiafia i le feʻau o le Tusi Paia, na mulimuli ane avea ma aʻu avā. Ae o le a ou tuu atu le avanoa iā Ana e faamatala atu le auala na ia aʻoaʻoina ai le upu moni.

Le Auala na Iloa ai e Ana le Upu Moni

“E leʻi ō lo matou aiga i se lotu, ma ou te leʻi papatiso foʻi i se lotu. Peitaʻi na ou fia malamalama i lotu, ma na ou alu i so o se lotu na ō ai aʻu uō. Na faaosofia loʻu fiafia i le Tusi Paia ina ua ou faalogo i talanoaga aasa a Tom ma se isi alii Molimau, lea na faia faatasi ma isi tamaiti aʻoga i le kolisi. Ina ua aauina atu Tom ma le isi alii Molimau i le falepuipui ona o le lē auai i vaegaau, na faateʻia ai aʻu.

“Na faaauau ona ma fetusiaʻi ma Tom a o iai o ia i le falepuipui, ma na faatuputeleina loʻu naunau i le Tusi Paia. Ina ua ou siitia atu i Lonetona e faaauau aʻu aʻoga, na ou malie e fai saʻu suʻesuʻega faale-Tusi Paia ma Muriel Albrecht. Na auauna Muriel o se misionare i Estonia, ma na avea i laʻua ma lona tinā o se faalaeiauga tele iā te aʻu. I ni nai vaiaso mulimuli ane, na ou auai ai i sauniga ma ou tū foʻi i fafo o le fale e faatali ai nofoaafi, a o ofoina atu Le Olomatamata ma le Ala Mai!

“Na ou auai i le faapotopotoga a Southwark i le itu i saute o Lonetona. Na faia aʻe lenā faapotopotoga i uso ma tuafāfine faaleagaga mai atunuu eseese, ma e lē tagolima le toʻatele o i latou. E ui lava o aʻu o se tagata fou, ae na matuā māfana mai o latou uiga iā te aʻu. O le alofa na faaalia e lenā faapotopotoga, na ala ai ona ou matuā mautinoa e faapea, ua ou mauaina le upu moni ma ou papatiso ai i le 1960.”

Tutusa Sini—Eseese Tulaga

Na ma faaipoipo ma Ana mulimuli ane i le 1960, ma na iai lo ma sini e ulu atu i le auaunaga faamisionare. Ae na suia o ma tulaga ina ua ma iloaina, o le a maua se ma pepe. Ina ua  fanau la ma tama teine o Sara, na faaauau pea ona ma naunau ma Ana e auauna i se atunuu o iai le manaʻoga tele mo tagata talaʻi o le Malo. E tele atunuu na ou talosaga i ai mo se galuega ma mulimuli ane iā Me 1966, na maua mai ai se tusi mai le Matagaluega o Aʻoga i Uganda e faamautinoa mai e faapea, ua maua laʻu galuega i inā. A o le taimi lenā na maʻitaga ai Ana i la ma tama lona lua. Na faapea mai nisi pe faamata e atamai ona ma tōmanatu i le siitia atu i se atunuu e mamao faapena. Na ma talanoa atu i le fomaʻi, o lē na fai mai: “Afai lua te ō, e tatau ona lua malaga i le vaalele a o leʻi atoa le fitu masina o lau avā.” O lea la, na matou ō ai loa i Uganda. Ona o lea, na faatoʻā vāai o ma mātua i la ma tama teine lona lua o Rasela, ina ua lua ona tausaga. Ua fai le fanau a la ma fanau i le taimi nei, ma ua ma malamalama lelei i mea na faataulaga e nai o ma mātua pele.

O se fiafiaga le taunuu i Uganda i le 1966, ae o se mea na faapopoleina ai foʻi. A o tuuvaa ese mai le vaalele, na faagaeetia i matou i le matagofie o le sesega o lanu o mea i le siʻomaga. O la matou fale muamua lava, na tulata i le tamaʻi aai o Iganga, e 30 maila (50 kilomita) mai le aai o Jinja lea na tu i le mata o le vaitafe o le Naila. E pau Molimau na lata i le mea na matou iai, o se vaega o le ʻautalaʻi i Jinja. Na vaaia le vaega lenā e misionare o Gilbert ma Joan Walters, ma Stephen ma Barbara Hardy. Na fai laʻu talosaga ou te faigaluega i Jinja ina ia mafai ai ona ou fesoasoani atili i lenei vaega. E leʻi leva talu ona fanau mai Rasela, ae matou siitia atu loa i Jinja. O i inā, na matou auauna ai ma le olioli ma lenei vaega toʻalaiti o Molimau faamaoni, a o faatuputupulaʻia e avea ma faapotopotoga lona lua i Uganda.

Auauna o se Aiga i se Oganuu i Nuu Mamao

E ma te lagona ma Ana e faapea, ua ma filifilia se siʻomaga e sili ona lelei e tausi aʻe ai la ma fanau. Na matou fiafia e galulue faatasi ma misionare mai atunuu eseese, ma fesoasoani i le tuputupu aʻe o le faapotopotoga fou. O se fiafiaga iā i matou le miomiō faatasi ma uso ma tuafāfine Uganda, o ē na asiasi soo mai i lo matou fale. O ē na avea ma faalaeiauga sili iā i matou, o Stanley ma Esinala Makumba.

Ae e lē na o uso na asiasi mai iā i matou, talu ai na matou nonofo i se nofoaga na tele ai ituaiga eseese o manu tataa. I le pō, e faalatalata mai ai i lo matou fale ia puaa sami mai le vaitafe o le Naila. E lē galo iā te aʻu le taimi na maua ai i le togālaau, se gata e taʻua o le python e 18 futu lona umī. I nisi taimi, e matou te ō ai e matamata i manu o loo i nofoaga e tataa saʻoloto ai leona ma isi manu feʻai.

A o matou ō i le faiva, na fou le vaai a tagata auā e leʻi vāai muamua lava i se taavale e toso ai  pepe. A matou ō mai lea fale i lea fale, e masani lava ona taumulimuli mai tamaiti iā i matou. Na fetilofaʻi mai tagata ma le faaaloalo iā i matou ma papaʻi ane i le pepe paʻepaʻe. O se fiafiaga le molimau atu i isi, ona e ese ma le faaaloalo o tagata. Na matou manatu o le a ō mai tagata uma i le upu moni, auā e faigofie tele ona amata suʻesuʻega faale-Tusi Paia. Peitaʻi, na faigatā i le toʻatele ona ō ese mai tū ma aga e lē ōgatusa ma le Tusi Paia. E ui i lea, na taliaina e le toʻatele o tagata tapulaa maualuluga a le Tusi Paia e faatatau i amioga tatau, ma na faatoʻateleina ai le aofaʻi o ē na iai i le faapotopotoga. O se taimi iloga la matou uluaʻi fonotaga matagaluega i Jinja i 1968. Na papatisoina i le vaitafe o le Naila, nisi na matou suʻesuʻe faatasi i le Tusi Paia ma o se mea e lē mafai ona galo. Ae e toe o se aga ona muta lea o lo matou tulaga filemu.

Faasāsāaga—Tofotofoina le Faatuatua ma le Tofā Mamao

I le 1971, na faoa faamalosi ai e Idi Amin le malo, ma o ia o se taʻitaʻiʻau. Na matuā vevesi le aai o Jinja, ma a o inu la matou ipu ti i le togālaau, na tupu ai le mea lea na faamatala atu i le amataga o le tala. A o faagasolo tausaga e lua mulimuli ane ai, na tulieseina ai mai le atunuu ia tagata Asia. Na filifili le toʻatele o tagata mai atunuu mamao e ō ese, ma na matuā malapagā le tulaga o aʻoga ma falemaʻi. Ona sosoo ai lea o le faasilasilaga tugā e faapea ua faasā le galuega a Molimau a Ieova. Ona o lo latou popole i lo matou saogalemu, na siitia ai i matou e le Matagaluega o Aʻoga i le aai laumua e taʻua o Kampala. E lua auala na aogā ai lo matou siitia i inā. Talu ai e leʻi iloa lo matou aiga i Kampala, na sili atu ai lo matou saʻolotoga i inā. E tele foʻi galuega na tatau ona faatinoina i le faapotopotoga ma i le auaunaga i le fanua.

Na talitutusa o matou tulaga ma tulaga o Brian ma Marion Wallace ma la laʻua fanau e toʻalua, ma na la filifili foʻi e nonofo pea i Uganda. Na matou talisapaia le auaumea atu iā i latou a o matou auauna faatasi i le faapotopotoga i Kampala i nei taimi faigatā. O tala na matou faitau ai i uso na auauna i lalo o faasāsāaga i isi atunuu, na avea ma faalaeiauga sili iā i matou i le taimi lenā. Na matou feiloaʻi i vaega laiti, ma e taʻitasi i masina na fai ai a matou faatasiga tetele i le togālaau telē i Entebbe, lea e faafoliga atu e pei o loo fai sa matou tafaoga. Na matuā fiafia la ma fanau teine i na faatasiga.

Sa tatau ona matou faaalia le faautauta a o auai i le galuega talaʻi. E matuā matilatila tele pe a ō atu tagata papaʻe e asiasi i fale o tagata  Uganda. Ona o lea, na avea faleoloa, o faleaʻoga ma isi nofoaga ma a matou oganuu. O se tasi o auala na ou faaaogāina e talaʻi atu ai i faleoloa, o le fesili atu lea i se oloa na ou iloaina ua lē o toe maua, e pei o le suka po o le araisa. Pe a faaali mai e le faatauoloa ona atugaluga ona o mea o loo tutupu i le atunuu, ona ou talanoa lea i ai i le feʻau o le Malo. Na aogā le auala lenā. Pe a ou tuua le faleoloa, na iai taimi na maua ai se toe asiga atoa foʻi ma nai oloa ua tau lē maua.

O le taimi lenā na faateteleina ai faiga sauā i le nofoaga na matou iai. Ona o le leaga o faiā i le va o Uganda ma Peretania, e leʻi faafouina ai e le malo laʻu konekarate. O lea la, ina ua atoa tausaga e valu i le 1974 talu ona matou iai i Uganda, na tatau ona matou faamavae atu i o matou uso, ma o se taimi inā faanoanoa. Ae e leʻi mou ese atu lo matou agaga faamisionare.

Siitia Atu i Niu Kini

Iā Ianuari 1975, na matou talia ai se avanoa e galulue i Papua Niu Kini. O lea la, na amata ai la matou auaunaga fiafia mo le valu tausaga i lenei itu o le Pasefika. Na matou mauaina ni olaga faaʻoaina ma faamalieloto, e lē gata iā matou mafutaga ma uso ae faapea foʻi ma le faiva.

E manatua e lo matou aiga le taimi na matou nonofo ai i Papua Niu Kini e faapea, o taimi o tala faale-Tusi Paia. I tausaga taʻitasi, na matou auai ai i tapenaga o tala o le tauaofiaga itumalo, ma o se mea na matou fiafia tele ai! Na matou olioli i le aumea atu i le tele o aiga o ē faamuamuaina mea faaleagaga, ma o se aafiaga lelei lea i la ma fanau teine. Na faaipoipo atu la ma teine matua o Sara, iā Ray Smith o lē e paeonia faapito, ma na la auauna faatasi o ni paeonia faapito e lata i le tuaoi o Irian Jaya (ua avea nei ma Papua, o se oganuu a Initonesia). Na la nonofo i se faleoo e fai i vao i le nuu, ma e fai mai Sara e faapea, o se toleniga lelei mo ia le taimi na auauna ai i inā.

Faamasani i Tulaga Fou

O le taimi lenā na manaʻomia ai e oʻu mātua nisi e tausia i laʻua. Na i lo le toe foʻi i Egelani, na malilie oʻu mātua e ō mai e matou te nonofo faatasi, ma na matou siitia uma atu i Ausetalia i le 1983. Na la nonofo foʻi mo sina taimi ma loʻu tuafafine o Daphne, a o iai pea o ia i Iapani. Ina ua maliliu oʻu mātua, na ma filifili ai ma Ana e ma te auai i le auaunaga faapaeonia, ma o lea, na ou maua ai se faaeaga na avea ma luʻi iā te aʻu.

Ina ua faatoʻā amata lava la maʻua auaunaga faapaeonia, na valaauliaina ai i maʻua e auauna i le galuega matagaluega. Mai lava a o oʻu laʻitiiti, na ou manatu ai i le asiasiga a le ovasia matagaluega e faapea o se taimi e tāua tele. A o lenei ua avea aʻu ma ovasia matagaluega. O se auaunaga e sili ona faigatā iā i maʻua, peitaʻi ane, o le tele lava o taimi na fesoasoani mai Ieova ai iā i maʻua i auala ma te leʻi tofo muamua i ai.

I le asiasiga a le sone a le uso o Theodore Jaracz i Ausetalia i le 1990, na ma fesili i ai pe faamata ua ma matutua tele e auauna i le galuega faataimi atoa i nuu mamao. Na fai mai o ia: “Pe e mafai ona lua ō i le Atu Solomona?” O lea la, a o sili atu i le taʻi limasefulu o ma tausaga, na ma ō atu ai i le ma uluaʻi tofiga aloaʻia o ni misionare.

 Auauna i “Motu Fiafia”

E lauiloa le Atu Solomona e faapea o ni Motu Fiafia, ma o la ma auaunaga i inei i tausaga e sefulu ua tuanaʻi, o se taimi fiafia. Na ma iloaina ma Ana le agalelei o uso ma tuafāfine i le Atu Solomona a o oʻu auauna o se ovasia itumalo. Na faagaeetia o ma loto ona o le talimālō o uso ma tuafāfine, ma na lava papale mai tagata uma i aʻu taumafaiga e faamalamalama atu mea i le nanu panupanu a le Atu Solomona e pei ona ou iloaina, ma o se tasi lenei o gagana e aupito itiiti upu i le lalolagi aoao.

E leʻi leva ona ma taunuu i le Atu Solomona, ae taumafai loa tagata tetee e faalavelave mai iā i matou i le faaaogāina o le Maota Fono. Na tuuaʻia e le lotu Egelani ia Molimau a Ieova e faapea, o loo sopo tuaoi lo matou Maota Fono fou i Honiara, i lo latou fanua. Na lagolagoina e le malo la latou tuuaʻiga, o lea na ave ai le matou tagi i le Faamasinoga Maualuga. O le iʻuga o le tagi, o le a iloa ai pe e tala i lalo le Maota Fono fou lea e ofi ai tagata e 1,200.

E atoa lelei le vaiaso o fai le faamasinoga. Na iloa atu lava le faasausili o foliga o le loia o le isi itu, a o tolaulau atu a latou faamatalaga e faasaga iā i matou. Ona sosoo ai lea o le tautalaga a la matou loia, o le uso mai Niu Sila o Warren Cathcart, ma na auauaʻi ona ia matuā faalēaogāina finauga taʻitasi a le isi itu. E oo atu i le Aso Faraile, ua matuā salalau atu tala o le faamasinoga mataʻina, ma na faatumulia le fale faamasino i tagata mautofiga o lotu, tagata o le malo atoa foʻi ma o tatou uso Kerisiano. Ou te manatua lava le faamatalaga sesē i le faasilasilaga o le faasologa a faamasinoga. Na faapea lenā faasilasilaga: “O le Malo o Solomona ma le Lotu Melanesia faasaga iā Ieova.” Na matou manumalo.

Ae e leʻi tumau ia foliga toʻafilemu o Solomona, le Motu Fiafia. Na ma iai foʻi ma Ana i inā, a o iai vesiga ma faiga sauā ona ua faoa faamalosi e vaegāʻau le malo. Na fetauaʻi le atunuu atoa ona o feteenaʻiga i le va o ituaiga. Iā Iuni 5, 2000, na toʻilalo ai le malo ma na puleaina le aai laumua e fitafita e faaauupegaina. Mo ni nai vaiaso, na avea lo matou Maota Fono ma nofoaga e nonofo ai tagata ua leai ni fale. Na maofa ē na iai le pule, ona o loo nonofo fifilemu faatasi i totonu o le Maota Fono, o tatou uso Kerisiano mai ituaiga eseese o loo fetauaʻi. O lenā tulaga na avea ma molimau lelei!

E oo i fitafita, na latou faaaloalo foʻi i le tulaga solitū o Molimau a Ieova. Ona o lea, na mafai ai ona matou faatauanauina se tasi o taʻitaʻiʻau e faataga se loli o loo iai ni lomiga ma isi mea, ina ia alu atu i se vaega toʻalaiti o uso o i oganuu o loo puleaina e fitafita o le isi itu. Ina ua matou mauaina aiga ia na matou valavala mo ni nai masina, na matou fetagisi uma.

E Tele Mea e Lotofaafetai Ai

Pe a toe tōmanatu i lo ma olaga i le auaunaga iā Ieova, e tele mea e ma te lotofaafetai ai. Ua faamanuiaina i maʻua o ni mātua, i le vaavaai atu o faaauau pea ona auauna faamaoni iā Ieova, la ma fanau teine e toʻalua ma a la tane o Ray ma John. Maʻeu le lelei o la latou lagolagosua i lo ma tofiga faamisionare.

Ua atoa nei le 12 tausaga talu ona ma mauaina ma Ana le faaeaga e auauna ai i le ofisa o le lālā i le Atu Solomona, ma ua ma vaaia foʻi le faaluaina o le aofaʻi o le ʻautalaʻi o le Malo i le Atu Solomona, lea ua silia atu i le 1,800. E leʻi leva tele atu, na ou mauaina ai se isi faaeaga o le auai atu lea i le Aʻoga mo Sui o le Komiti o le Lālā i Patterson i Niu Ioka. O le mea moni, ua ma olioli i se olaga faamalieloto e tele ona faamanuiaga, ona o le faaalia pea o se agaga faamisionare.

[Faamatalaga pito i lalo]

[Ata i le itulau 23]

Le aso na ma faaipoipo ai, 1960

[Ata i le itulau 24]

O Stanley ma Esinala Makumba i Uganda, o ē na avea ma faalaeiauga sili i lo matou aiga

[Ata i le itulau 24]

O loo savali atu Sara i le faleoo o se tasi o tuaoi

[Ata i le itulau 25]

Na ou tusiaina ata ina ia mafai ona ou aʻoaʻoina tagata Solomona

[Ata i le itulau 25]

Feiloaʻi ma se faapotopotoga maotua i le Atu Solomona

[Ata i le itulau 26]

O lo matou aiga i aso nei