Alu i mataupu o loo iai

Alu i le lisi o mataupu

Ua Ese Tulaga o Taua i Aso Nei

Ua Ese Tulaga o Taua i Aso Nei

Ua Ese Tulaga o Taua i Aso Nei

E MASANI lava ona matuā sauā taua. Ua faaleagaina ai pea olaga o fitafita ma oo ai foʻi mafatiaga i tagata lautele. Ae i tausaga talu ai nei, ua ese ai tulaga o taua. I le ā le auala?

O taua i aso nei, e tele lava i taua a tagata o atunuu lava latou; o fetauaʻiga i le vā o vaega feteenaʻi o tagatānuu o le atunuu lava ia. E masani foʻi ona matuā umi se taimi e faia ai nei taua, ua sili atu ona faamanuʻalia ai tagata lautele, ma matuā faaleagaina ai le atunuu atoa na i lo o taua na tauina i va o malo. Ua mātauina e le tagata tusitala o le talafaasolopito mai Sepania o Julián Casanova e faapea: “O taua a tagata o atunuu lava latou, o ni gaoioiga matuā sauā ma faamasaatoto, ua iʻu ai i le maliliu o le faitau afe o tagata, ma faia ai faiga faaleituaiga matagā, faaaunuua faamalosi ai tagata mai o latou nuu ma aiga moni, ma o le tulaga e sili ona leaga, o le taumafai lea o isi ituaiga e tafiesea atoatoa isi ituaiga.” O le mea moni, afai e faia e isi tuaoi ni faiga e sili ona leaga faasaga i isi tuaoi, e matuā umi lava se taimi o taumafai e foʻia tulaga lē lelei tau faalogona ma le va fealoaʻi.

Talu ona faaiʻuina Taua o Upufai a malo, sa itiiti lava ni taua na toe aliaʻi mai i le va o vaegaau a isi atunuu ma isi atunuu. Ua lipotia mai e le Faalapotopotoga mo le Saʻilia o le Filemu Faavaomalo i Stockholm e faapea: “E ese mai i taua tetele e tolu, o taua uma na faamauina i le 1990-2000, na faia i le va o tagata o atunuu lava latou.”

O le mea moni, o fetauaʻiga i le va o tagata o atunuu lava latou, e ono foliga mai e lē o faamataʻuina ai, ma atonu e tele foʻi ina lē o lipotia mai i tala fou faavaomalo, ae o mafatiaga ma mea ua faaumatia i na fetauaʻiga, ua faapena foʻi ona matuā faaleagaina ai mea uma. E faitau miliona ua maliliu i fetauaʻiga a tagata o atunuu lava latou. Ae o le mea moni, i le luasefulu tausaga talu ai, e toetoe lava lima miliona tagata na maʻimau ai o latou soifua i le na o le tolu lava atunuu ua matuā faaleagaina i taua; o Afghanistan, le Congo, ma Sutana. I fetauaʻiga mataʻutia a tagata i atunuu o le Balkans, na toeitiiti lava oo i le 250,000 tagata na maumau ai o latou soifua, ma o fetauaʻiga faaumiumi a fitafita lalafi solo i Kolomepia, na fasiotia ai le 100,000 o tagata.

E leai lava se isi mea ua faaalia ai le matuā leaga o faiga sauā o loo faia i tamaiti na i lo o fetauaʻiga a tagata o o latou lava atunuu. E tusa ai ma le lipoti a le Haikomesina o Malo Aufaatasi mo Tagata Sulufaʻi e faapea, i le faagasologa o le sefulu tausaga ua mavae, e sili atu i le lua miliona tamaiti na maumau o latou ola i fetauaʻiga a tagata o o latou lava atunuu. O le isi ono miliona na manunuʻa. Ua faateleina foʻi le aofaʻi o tamaiti ua toleniina e avea ma fitafita. Fai mai se tasi tamaitiiti ua avea ma fitafita: “Sa latou aʻoaʻoina aʻu, ma tuuina mai iā te aʻu se fana. Sa ou faaaogā fualaau faasāina, ma sa ou fasiotia le anoanoaʻi o tagata lautele, ona o le taua . . . Sa na ona ou usiusitai lava i faatonuga. Sa ou iloa e leaga, ma ou te leʻi manaʻo foʻi e fai lenā mea.”

O le toʻatele o tamaiti na ola aʻe i atunuu e masani ona fetauaʻi, e leʻi vaai lava i latou i se filemu talu ona ola mai. Ua latou ola i se lalolagi ua faaleagaina aʻoga, ma o talanoaga, e faatino lava i le pāpā o fana. Ua faapea mai ia Dunja e 14 ona tausaga: “E matuā toʻatele tagata ua fasiotia . . . Ua lē toe faalogoina ai pesega a manu felelei, ua na o le leo o tamaiti o loo fetagisi ona ua toesea le tinā po o le tamā, se uso po o se tuafafine i le taua.”

O ā Māfuaaga?

O le ā le pogai o fetauaʻiga aasa ma le sauā a tagata o atunuu lava latou? O mea uma lava e pei o le feitagaʻi o tagata o le atunuu lava ia ma ituaiga, o feeseeseaʻiga faalotu, o faiga lē tonu, ma tulaga fesouaʻiina faapolotiki. O le isi pogai autū, o le matapeʻapeʻa po o le manaʻo i le pule, ma le manaʻo tele i tupe. E masani lava ona faapogaia e taʻitaʻi o malo matapeʻapeʻa le feitagaʻi lea ua māfua ai fetauaʻiga. Ua taʻua i se lipoti mai le Faalapotopotoga mo le Saʻilia o le Filemu Faavaomalo e faapea, o le toʻatele o tagata o loo auai i feteenaʻiga faavaegaau “o loo uunaʻia e le manatu faapito mo lo latou lava lelei.” Ua faapea atili mai le lipoti: “E tele auala ua faaalia ai le matapeʻapeʻa, e amata mai lava i gaoioiga o fefaatauaʻiga o taimane e taʻitaʻi o vaegaau ma taʻitaʻi o malo e oo lava i talavou i nuu, o ē ua faaaogā fana e vetea ai mea a tagata lautele.”

O le mauagofie o auupega taugofie, ua atili faateteleina ai le fasioti tagata. E tusa ma le 500,000 tagata e maliliu i le tausaga; e tele lava i fafine ma tamaiti, ona o auupega ia e faapea mai o auupega laiti. I se tasi atunuu o Aferika, e mafai ona faatau mai le fana e taʻua o le AK-47 i se tau e matuā taugofie lava e tusa ma le tau o se moa. O le mea e faanoanoa ai ona i nisi nofoaga ua matuā taatele ai lava fana e pei o ni lafu moa. O le fua faatatau o auupega laiti i le lalolagi i aso nei, e 500 miliona; e 1 le fana mo tagata soifua uma e 12.

Po o le a avea fetauaʻiga sauā a tagata o atunuu lava latou ma vala iloga o lona 21 o senituri? Pe e mafai ona pulea taua a tagata o atunuu? Po o le a iʻu ina taofia le fasioti tagata? O le a talanoaina nei fesili i le mataupu lea e sosoo mai.

[Pusa i le itulau 4]

Iʻuga Mataʻutia o Taua a Tagata o Atunuu Lava Latou

I taua mataʻutia a tagata o atunuu ia e lē faaaogāina ai ni auupega malolosi faaonapōnei, o le 90 pasene o tagata ua maliliu ai, o tagata lautele ae lē o tagata fetauaʻi. Ua mātauina e Graça Machel, o sē e tomai i Aafiaga o Tamaiti ona o Taua o loo galue mo le Failautusi Sili a Malo Aufaatasi e faapea: “E manino mai ua atili ai ona avea tamaiti ma taulaiga o fetauaʻiga, ae e lē na o ni ē ua aafia fua i taua.”

Ua avea le toso teine ma sini a vaegaau o le taua. I nisi o vaipanoa ua faatamaʻia i taua, e toso faamalosia ai e toetoe lava o teine talavou uma e maua i nuu e latou te faoa. O le sini o na fitafita toso teine, ina ia salalau atu ai le mataʻu pe ina ia faaleagaina ai sootaga faaleaiga.

O na taua, ua iʻu ai i oge ma faamaʻi. Ona o le fetauaʻi o tagata o atunuu, ua lē mafai ai ona totō ma selesele mai ni fua o faatoʻaga, ua tau lē maua ni auaunaga faafomaʻi, ma e laʻitiiti foʻi fesoasoani faavaomalo e mafai ona maua e i latou o loo manaʻomia moni. Ua faaalia i se suʻesuʻega na faia i se taua a tagata o se atunuu lava ia i Aferika e faapea, e 20 pasene tagata na maliliu i faamaʻi ma le 78 pasene ona o le matelāina. E na o le 2 pasene o tagata na maliliu ona o le aafia tuusaʻo ai i fetauaʻiga.

I se fua faatatau, e taʻi 22 minute uma ma motu se itutino o se tagata pe maliu ai foʻi ona ua tutū i luga o maina o loo tatao solo. E iai se fua faatatau e faapea, e tusa ma le 60 i le 70 miliona maina o loo tatao solo i laufanua o atunuu e sili atu ma le 60.

Ua faamalosia ai tagata e sosola ese mai o latou aiga. I le lalolagi aoao, ua iai nei le 50 miliona o tagata sulufaʻi ma tagata na faamalosia e sosola ese mai o latou atunuu; o le ʻafa o na tagata, o tamaiti.

[Faamatalaga i Ata i le itulau 2]

FAAVAA: Boy: Photo by Chris Hondros/Getty Images

[Faamatalaga i Ata i le itulau 3]

Ata na puʻe e Chris Hondros/Getty Images