O Ai ia Anabaptists?

O LE taimi muamua lava e asiasi atu ai se tagata maimoa i le ogatotonu o le aai o Münster i Westphalia, i Siamani, e masani lava ona tū ma tepa taulaʻi atu i ni pusa uʻamea se tolu na e tautau mai i le tumutumu o le falesā. E toetoe lava 500 tausaga talu ona tautau ai na pusa i inā. I le taimi muamua, o na pusa uʻamea sa tuu ai i totonu ia tino o ni tamāloloa se toʻatolu o ē na faataugāina i luma o le lautele ma faasalaina ai i le oti. O na tagata, o ni tagata lotu o le Anabaptists, ma o pusa uʻamea, o ni mea faamanatu i lo latou malo.

O ai ia tagata o Anabaptists? Na faapefea ona amataina lea vaega? O ā ana aʻoaʻoga autū? Aiseā na faasalaina ai i le oti ia tagata? A o le ā foʻi le fesootaʻiga o pusa uʻamea e tolu ma le malo?

Toefuataʻiina le Lotu—Ae Faapefea?

I le faaiʻuiʻuga o lona 15 ma le amataga o lona 16 o senituri, na tupu ai se finauga a le Lotu Katoliko ma taʻitaʻi lotu. Sa taatele ai faiga piʻopiʻo ma amioga leaga i le lotu; o lea, na lagona ai e le toʻatele ua manaʻomia ona faia se suiga matuā telē lava. I le 1517, na talosaga ai Matini Luteru ina ia toe fuataʻi le lotu, ma ina ua lagolagoina e isi le lafo, e leʻi pine ai ae amata le Toefuataʻiga faa-Porotesano.

Ae e leʻi iai ni fuafuaga maʻoti a tagata toe fuataʻiina i le mea e ao ona fai ma o le ā foʻi le telē e oo i ai nei suiga. Sa iloa e le toʻatele e manaʻomia ona pipii atu i le Tusi Paia e faatatau i mataupu tau i le tapuaʻiga. Peitaʻi e leʻi ioe uma tagata toe fuataʻiina i aʻoaʻoga masani a le Tusi Paia. Sa manatu nisi e faapea, e tuai tele le agaʻi i luma o le lotu Toefuataʻiina. O lea, na amata ai ona faavaeina e tagata toe fuataʻiina le lotu Anabaptist.

Na tusia e Hans-Jürgen Goertz i lana tusi, Die Täufer—Geschichte und Deutung e faapea: “O le mea moni, e lē na o se tasi se vaega a le lotu papatiso; e tele vaega sa iai.” O se faataʻitaʻiga, i le 1521, e toʻafā ni tagata na lauiloa o le ʻauperofeta Zwickau na amataina se gaoioiga e ala i le talaʻiina atu o aʻoaʻoga a le Anabaptist, i Wittenberg. Ae i le 1525, na faavaeina ai se isi vaega a le Anabaptist i Zurich, i Suisilani. Na amataina foʻi ni vaega a le Anabaptist i Moravia; lea ua faaigoa nei o le malo o Czech; faapea ma Holani.

Papatisoga—Pe mo Tamaiti po o Tagata Matutua?

E tele lava ina toʻalaiti vaega a le Anabaptist, ma e masani lava ona toʻafilemu ia tagata. E leʻi nanāina e tagata lotu o latou talitonuga; ae sa latou talaʻi atu i isi. O talitonuga faavae o le faatuatuaga o le Anabaptist, sa faamatalaina i Aʻoaʻoga a Schleitheim i le 1527. Sa aofia ai i aʻoaʻoga faavae lo latou lē auai i taua, vavae ese mai le lalolagi, ma le faateʻaeseina o tagata faimea sesē. Ae o le mea sa sili ona iloga ai lo latou faatuatuaga lea na faaesea ai le Anabaptist mai isi lotu, o le talitonuga e faapea, o le papatisoga, e mo tagata matutua ae lē mo tamaiti. *

O le papatisoina o tagata matutua, sa lē na o se mataupu o aʻoaʻoga faalelotu; ae o se finauga i le pule. Afai sa faatali le papatisoga seʻia oo ina matua le tagata, o le a maua ai e le tagata le avanoa e faia ai lana lava filifiliga e faavae i ona talitonuga, ma e mautinoa o le a lē papatisoina lava nisi. O tagata e leʻi papatisoina, o le a lē pule malosi atu i ai le lotu. Auā, i nisi lotu, o le papatisoina o se tagata ae ua matua, o lona uiga, ua leai se pule.

I lea, na lē mananaʻo ai le lotu Katoliko ma le  lotu Luteru e papatisoina tagata matutua. Ae i nisi vaipanoa ina ua mavae le 1529, na faasalaina ai i le oti i latou sa faia le papatisoga o tagata matutua, po o i latou na papatisoina ua matutua. Ua faamatala mai e le tusitala o Thomas Seifert e faapea, “sa sili atu ona sauāina e le Emepaea Paia atoa o Roma ia tagata Siamani” o le Anabaptist. Sa sili atu lava ona ogaoga sauāga i Münster.

Faia o Suiga i Münster Anamua

E tusa ma le 10,000 tagata sa aināina ia Münster anamua, ma sa punitia i totonu o ni pa malolosi, e matuā faigatā ona lepetia, e tusa ma le 300 futu (90 mita) le lautele, ma pe ā ma le 3 maila (5 kilomita) le faataamilosaga i tua. Ae peitaʻi, sa matuā lē tumau lava ia le tulaga o mea i totonu o le aai e pei o ona pa puipui. O loo taʻua i le tusi, The Kingdom of the Anabaptists, lea na lomia e le City Museum o Münster e faapea, “sa iai fefinauaʻiga i le va o tagata faitulafono i le aai ma tagata o le faalapotopotoga.” E lē gata i lea, sa feita ia tagata o le aai i amioga a taʻitaʻi lotu. Na fiafia tagata Münster i le Toefuataʻiga, ma suia ai mai le Katoliko i le 1533, i le lotu Luteru.

O se tasi o failauga sili o le toe fuataʻiina i Münster, o Bernhard Rothmann, o se tagata mateletele. Ua faamatala e le tusitala o Friedrich Oehninger e faapea, “na matuā pei lava manatu o Rothmann o talitonuga o le Anabaptist; ma sa ia teena faatasi ai ma isi tagata lotu le papatisoina o pepe.” Sa lagolagoina o ia e le toʻatele o tagata i Münster, e ui sa matuā maoaʻe ona manatu i isi tagata. “E toʻatele i latou na lagolagoina faiga tuai a le lotu na ō ese mai le aai, ona o lo latou atuatuvale i le tulaga faalētonu. O lea, na gasolo atu ai tagata Anabaptist mai i itu uma i Münster ma le manatu o le a faataunuuina ai o latou faamoemoega.” O lenei lolofi atu o tagata Anabaptist i Münster, na iʻu ina tupu ai se mea mataʻutia.

Vagaia Ierusalema Fou

O ni tagata Holani se toʻalua na faimalaga atu i Münster, o Jan Mathys, o se fai falaoa mai Haarlem, ma Jan Beuckelson, sa igoa foʻi iā John o Leiden, sa la faia mulimuli ane se vaega maʻoti i mea na tutupu ai i inā. Sa taʻua ia Mathys o se perofeta ma faalauiloa atu e faapea, o Aperila i le 1534, o le afio faalua mai o Keriso. Sa faalauiloa atu e faapea, ua avea le aai ma Ierusalema Fou lea e taʻua i le Tusi Paia, ma oo ai ina mafaufau tagata uma ua lata mai le iʻuga o le lalolagi. Sa manatu ai loa ia Rothmann e faapea, o fanua ma meatotino uma, e tatau ona pulea e tagata uma. Ua tatau i tagata matutua uma o le nuu ona filifili: Pe papatiso pe alu ese ma le aai. E matuā toʻatele tagata na papatisoina, sa aofia ai ma nisi na ala ona papatiso ina ia ʻalofia ai le ō ese mai le aai ae tuua o latou fale ma meatotino.

Sa faateʻia isi aai a o vaavaai atu ua avea ia Münster ma uluaʻi aai ua matuā malosi ai pulega faalotu ma faapolotiki a le Anabaptist. E tusa ai ma le faamatalaga i le tusi, Die Täufer zu Münster, o lenei tulaga, na avea ai “Münster ma fili o le Emepaea Paia atoa o Roma o le Atunuu o Siamani.” Na faamaopoopoina ai e se tagata lauiloa i le atunuu, o Prince-Bishop Count Franz von Waldeck, se vaegaau ina ia vagaia Münster. O lenā vaegaau na faia aʻe i tagata o le lotu Luteru ma le lotu Katoliko. O nei lotu e lua, sa feteenaʻi muamua ina ua faavaeina le lotu Toefuataʻiina, ae na soo faatasi a la vaegaau i le taua na faia faasaga i le lotu Anabaptist. Peitaʻi e leʻi umi, ae toe feteenaʻi foʻi nei lotu e lua i le Taua e Tolusefulu Tausaga o faia.

Faaumatia le Malo o le Anabaptist

E leʻi faavaivaia e le malosi o vaegaau na vagaia le aai i latou na puipuia i totonu o pa. Iā Aperila  1534, i le taimi na manatu i ai o le a afio faalua mai o Keriso, na tiʻetiʻe atu ai ia Mathys i se solofanua paʻepaʻe i le aai, ma le manatu o le a puipuia o ia e le Atua. Ae peitaʻi, na segia mauli o tagata na lagolagoina ia Mathys, a o latou autilo atu i pa o le aai ma iloa atu ai ua tipitipi ninii o ia e vaegaau na vagaia le aai, ma sisi aʻe lona ulu i se pou.

Na soloaʻi ane ia John o Leiden e suitulaga ia Mathys, ma na faaigoaina o Jan, le tupu o tagata Anabaptist i Münster. Sa taumafai o ia e faaleleia le tulaga lē paleni i le va o ituaiga; ona sa toʻatele atu fafine o le aai na i lo o tamāloloa, i le faalaeiauina o tamāloloa ina ia faia ni avā se toʻatele e tusa ma o latou manaʻo. O se faataʻitaʻiga i tulaga na faia i le malo o le lotu Anabaptist i Münster, sa faasalaina ai i le oti i latou sa mulilua ma faitaaga, ae sa talia le faia o ʻautaunonofo, ma faalaeiauina ai foʻi le tupu o Jan e faia ni avā se 16. Ina ua talosaga atu se tasi o ana avā o Elisabeth Wandscherer, mo se faatagaga e tuua ai le aai, na faasalaina o ia i luma o le lautele i le vavaeeseina o lona ao.

E 14 masina o vagaia le aai seʻia oo iā Iuni 1535 ina ua iʻu ina faatoʻilaloina le aai. Sa pagatia ia Münster i se faaumatiaga e pei o lea na faatoʻā toe vaaia i le aai i le Taua Lona Lua a le Lalolagi. Na sola ia Rothmann, ae na puʻea ia le tupu o Jan ma isi taʻitaʻi e toʻalua o le Anabaptist, na matuā faatigāina ma faasalaina i le oti. Na tuu o latou tino i totonu o pusa uʻamea, sisi i luga ma faatautau mai i tumutumu maualuluga o le falesā o St. Lambert. Ua faamatala mai e Seifert e faapea, o lenā mea, “sa avea ma lapataʻiga mataʻutia i tagata uma e faatuputupu leaga i le lumanaʻi.” O le mea moni, o le isuisu fua i mataupu faalemalo, e aumaia ai iʻuga mataʻutia.

O le ā na tupu i isi tagata o le Anabaptist? Sa faaauau pea sauāga i Europa atoa mo ni nai tausaga. A o le toʻatele lava o tagata Anabaptist, na pipiimau i le solitū e tusa ma o latou talitonuga, e ui lava e toʻalaʻitiiti na tetee pea. I le faagasologa o taimi, na avea ai ma taʻitaʻi o le Anabaptist ia lē sa avea muamua ma patele o Mino Simona, ma faaigoa ai loa mulimuli ane le vaega o Mennonites po o isi igoa.

Pusa e Tolu

O Anabaptists o ni tagata mapolotu o ē sa taumafai e pipii i mataupu silisili o le Tusi Paia. Ae ona o aafiaga o tagata tetee i Münster na iʻu ai ina lafoaʻia e le ʻau Anabaptist lenā auala, ae auai i mataupu faapolotiki. Ina ua tupu lenā mea, na iʻu ai ina avea le vaega o se fouvalega malosi. O lenei mea, na iʻu i ni mala mo le Anabaptists ma le aai anamua o Münster.

O loo faamanatu atu pea i tagata asiasi atu i le aai nei mea mataʻutia na tutupu ua toetoe lava 500 tausaga ua mavae. E faapefea? E ala i pusa uʻamea e tolu na o loo tautau mai i le tumutumu o le falesā.

[Faamatalaga pito i lalo]

[Ata i le itulau 13]

Na faataugāina le tupu o Jan, faasalaina i le oti ma tautau mai i le tumutumu o le falesā o St. Lambert