O se Tagaʻi i le ʻOa a Chester Beatty

“UA TUMU le faletusi i le tele o ʻoa ua lē toe maua talu mai le tele o augātupulaga ua mavae, . . . ma ua matuā matagofie tamaʻi ata ma ata tetelē ua tusia ma valiina.” O le auala lenā na aoteleina ai e R. J. Hayes, lē na avea muamua ma pule o le Faletusi o Chester Beatty i Dublin, i Aialani. O loo teuina ai i inā le anoanoaʻi o mea matagofie ma le tāua, o faiva alofilima matuā matagofie, faapea tusi e seāseā maua, ma manusikulipi e matuā sili atu ona tāua. O lea, o ai Chester Beatty ma ā oloa na ia faaputuina?

Na fanau ia Alfred Chester Beatty i le 1875, i Niu Ioka, i Amerika, ae na tupuga mai i tagata Sikotilani, Aialani, ma Peretania. E oo ane i le 32 o ona tausaga, a ua matuā tele lona lava tamaoaiga talu ai sa galue o ia o se inisinia i nofoaga e eli ai mea tāua mai le palapala, ma o ia foʻi o se faufautua. I lona olaga atoa, sa ia faaaogāina ia le tele o lona tamaoaiga e aoao mai ai mea matagofie ma sili ona lelei. Ina ua maliu o ia i le 1968, i le 92 o ona tausaga, na tuuina atu ai e Beatty i tagata Aialani mea uma lava na ia aoaoina, e tusa ma lona manaʻo.

O ā Mea na Ia Aoaoina?

E matuā anoanoaʻi ma matalasi mea na aoaoina mai e Beatty. E tusa e na o le 1 le pasene o na mea o loo faaalia i so o se taimi lava. Sa ia aoaoina mai mea tāua ua seāseā maua, mai vaitaimi ma aganuu eseese lea e aofia ai le faitau afe o tausaga, mai i Europa anamua, faapea le anoanoaʻi o atunuu o Asia ma Aferika. O se faaaʻoaʻoga, i lana faaputuga o oloa tāua, ua iai ni ata faa-Iapani na vaneina i se ʻupeti lea ua manatu i ai o ni galuega aupito sili ona matagofie i le lalolagi.

E ese mai i galuega o faiva alofilima matuā mananaia, ua iai le sili atu i le faitau selau o papa ʻele mataʻina o loo iai tusitusiga faa-Papelonia ma le faa-Sumeria anamua. O faamatalaga auʻiliʻili o mea na tutupu i o latou olaga, sa tusia i maa ʻele susū ia na taoina e tagata Mesopotamia na soifua mo le silia i le 4,000 tausaga ua mavae. O loo iai pea le tele o maa ʻele faapena e oo mai lava i o tatou aso, e faamaonia ai ua leva ona iloa e tagata tusitusi.

Na Matuā Fiafia Tele o Ia i Tusi

E foliga mai na matuā tosina lava ia Chester Beatty i le tomai tau tusiata i le faia o ni tusi lelei. Sa ia aoaoina mai le faitau afe o tusi faaleolaga nei ma tusi faalelotu, e aofia ai ni kopi o le Koran na matuā manaia lona teuteuina. Ua faapea mai se tasi tusitala, sa ia “matuā maofa i le matagofie o le auala na tusia ai mataʻitusi faa-Arapi, . . . ma sa fiafia o ia i le teuteuina o ia tusitusiga i auro ma siliva ma isi lava mea tāua mananaia.”

Sa matuā maofa lava ia Chester Beatty i le iasepi, e pei foʻi ona maofa ai nisi o emeperoa o Saina i senituri ua mavae atu. Sa latou manatu i le iasepi lelei o se maatāua e sili ona tautele na i lo o le auro. Sa tofia e nei taʻitaʻi ni tufuga sili ona atamamai ina ia faia iasepi e avea ma pepa manifinifi lamolemole. O lea, na faatumuina ai e tagata tusiata talenia ia itulau manifinifi o le iasepi i tusitusiga ma ata na teuteuina i auro, ma maua mai ai ni tusi aupito sili ona maoaʻe na faapea ona faia. Ua lauiloa i le lalolagi atoa nei tusi na aoaoina e Beatty.

Manusikulipi Tāua o le Tusi Paia

Mo i latou e fiafia i le Tusi Paia, o loo iai i le faaputuga o ʻoa tāua a Chester Beatty ia manusikulipi o le Tusi Paia mai aso anamua ma senituri talu mai le  maliu o Iesu. O le matagofie ona teuteuina o manusikulipi ua atagia mai ai le onosai ma le tomai faatusiata o tusiupu na tusia na tusi. Ua faaalia i tusi na lomia le tomai ma le mataʻisau o tagata na uluaʻi tuufaatasia ma lomia tusi. O se faaaʻoaʻoga, o le Tusi Paia Latina le Biblia Latina, na lomia i Nuremberg i le 1479, e Anton Koberger, o lē na soifua i le taimi o Johannes Gutenberg, ma ua faamatalaina Anton “o se tasi o uluaʻi tagata lomitusi e sili ona tāua ma sili ona maelega.”

O se tasi o mea mataʻina e sili ona maoaʻe ua faaalia i le Faletusi o Chester Beatty, o se manusikulipi o lona fa o senituri na tusia i paʻu o manu e Ephraem, o se tagata aʻoga mai Suria. E tele lava ina sii mai e Ephraem se tusitusiga na faia i le lona lua o senituri, ua taʻua o le Diatessaron, lea na tusia e se alii e suafa iā Tatian. Na tuufaatasia e Tatian Evagelia e fā e uiga i le soifuaga o Iesu Keriso i se tusi e tasi. I se taimi mulimuli ane, na faasino atu ai nisi tusitala i le tusi o le Diatessaron, ae e leai ni kopi na faasaoina. Sa oo foʻi ina lē talitonu tagata aʻoga o le lona 19 o senituri i le iai o sea tusi. Ae peitaʻi, i le 1956, na maua ai e Beatty ia faamatalaga a Ephraem e uiga i le tusi a Tatian, o le Diatessaron, ma o lea mea na molimau atili i le saʻo aʻiaʻi ma le moni o le Tusi Paia.

Se Oloa Tāua o Manusikulipi na Tusia i Paʻu o Laau

Na aoaoina mai foʻi e Beatty se aofaʻiga tele o manusikulipi na tusia i paʻu o laau, o tusi faaleolaga nei ma tusi faalelotu. E sili atu i le 50 tusitusiga anamua na tusia muamua atu a o leʻi oo i le lona fā o senituri T.A. O nisi o nei tusi ia na faia i paʻu o laau, na maua mai i faaputuga tetele o tusi anamua atonu o ni pepa na lē toe aogā na lafoaʻia; ma sa taatitia e leʻi iloaina mo le tele o senituri i se toafa i Aikupito. O le tele o nei tusi na matuā masaesae ina ua faatauina atu. O ē na faatauina atu, na ō mai ma pusa pepa tutumu i fasipepa o tusi anamua. Fai mai le alii o Charles Horton o lē na vaavaaia mea na aoaoina mai Sisifo i le Faletusi o Chester Beatty: “O i latou na mananaʻo e faatauina na tusi, sa na ona latou saveʻu aʻe lava i luga o pusa ma ave na o fasipepa lapopoʻa sa tele mea na tusia ai.”

Fai mai Horton, “o mea e sili ona mataʻina na maua e Beatty,” o ni tusitusiga tāua anamua “na aofia ai nisi o kopi lauiloa aupito leva o le Feagaiga Tuai ma le Feagaiga Fou faa-Kerisiano.” Atonu sa iloa lelei e na tagata na faatauina atu le tāua o na tusi, ona latou saesaeina ai lea ma faatauina atu ia vaega eseese i tagata eseese. Ae peitaʻi, na mafai ona maua e Beatty le tele o na tusitusiga na tusia i paʻu o laau. Ae o le ā le tāua o nei tusitusiga? Ua faamatalaina e le susuga a Frederic Kenyon le mauaina o nei tusi e faapea, “o ni mea aupito sili ona tāua na maua” talu ona mauaina le Codex Sinaiticus i le 1844 e le alii e suafa iā Tischendorf.

O nei tusitusiga na tusia i le va o lona lua ma lona fā o senituri T.A. I tusitusiga na maua o Tusi Paia Eperu sa faaliliuina i le gagana Eleni e taʻua o le Septuagint, ua iai ni kopi se lua o le tusi o Kenese. E tāua faapitoa lava nei tusi, auā fai mai ia Kenyon, “ua leai atoa lava le tusi o Kenese i tusitusiga o le Vaticanus ma le Sinaiticus,” o manusikulipi ia na faia i paʻu o manu mai le lona fā o senituri. E tolu tusi anamua o loo iai tusitusiga o le Tusi Paia Eleni. O le tasi e iai e toetoe lava o tusi uma o Evagelia e fā ma le tele o vaega o le tusi o Galuega. O le tusi lona lua, e iai itulau faaopoopo na maua mulimuli ane e Beatty, o loo iai toetoe lava o tusi uma a le aposetolo o Paulo, e aofia ai ma lana tusi i tagata Eperu. O le tusi lona tolu, o loo iai pe tusa o le tasi vaetolu o le tusi o Faaaliga. E tusa ma le faamatalaga a Kenyon, o nei tusi anamua, “ua  matuā faamalosia ai lo tatou mautinoa i le moni aʻiaʻi o tusi o le Feagaiga Fou lea ua oo mai iā i tatou.”

O tusitusiga anamua o le Tusi Paia na maua e Chester Beatty, ua faaalia ai, na amata ona faaaogā e Kerisiano tusi e iai itulau e sui ai tusi tāʻai anamua ia sa faigatā ona tauaveina, pe a ma le faaiʻuga o le senituri muamua T.A. Ua faaalia foʻi i ia tusi anamua e faapea, talu ai le lē maua o ni mea e tusitusi ai, sa masani ai ona toe faaaogā e le ʻautusiupu ia pepa na faia i paʻu o laau. O se faaaʻoaʻoga, o se tasi o manusikulipi o loo iai se vaega o le Evagelia a Ioane, o loo tusia “i se mea e foliga mai o se api aʻoga e iai ia mataʻi numera faa-Eleni.”

O nei tusitusiga e faia i paʻu o laau, e lē feʻilafi, ae tautele. Ua faamaonia ai le amataga lava o le Faa-Kerisiano. Ua faapea mai Charles Horton: “O lea ua mafai nei ona e vaaitino lava oe i ai, i le ituaiga o tusi sa faaaogā ma sa matuā faatāuaina e nisi o faapotopotoga Kerisiano anamua.” (Faataoto 2:4, 5) O lea la, pe a maua sou avanoa e iloilo ai nisi o nei oloa tāua i le Faletusi o Chester Beatty, o le a e matuā fiafia lava.

[Ata i le itulau 31]

Se ata faa-Iapani na vaneina i se ʻupeti e Katsushik Hokusai

[Ata i le itulau 31]

O le “Biblia Latina” o se uluaʻi kopi na lomia o le Tusi Paia

[Ata i le itulau 31]

O faamatalaga a Ephraem e faatatau i le tusi “Diatessaron” a Tatian, ua faamaonia ai le matuā moni o le Tusi Paia

[Ata i le itulau 31]

O le P45 a Chester Beatty, o se tasi o kopi aupito i leva i le lalolagi, lea o loo iai toetoe lava o tusi uma o Evagelia ma le tele o vaega o le tusi o Galuega lea ua tuufaatasia i se tusi e tasi

[Faamatalaga i Ata i le itulau 29]

Na toe maua mai ona o le agalelei o i latou o loo Tausia le Faletusi o Chester Beatty i Dublin

[Faamatalaga i Ata i le itulau 31]

All images: Reproduced by kind permission of The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin