Talaaga o le Soifuaga

Faalagolago i le Tausiga Alofa a Ieova

FAAMATALAINA E ANNA DENZ TURPIN

Na faapea mai loʻu tinā ma ataata, “Ua fai ma au masani lou fesili soo mai, ‘Pe aiseā’!” I le avea o aʻu o se teine, na ou tuʻifesili oʻu mātua. E lē taitai otegia aʻu e loʻu tinā ma loʻu tamā i loʻu fia iloa. Na i lo lea, na la aʻoaʻoina aʻu ina ia fetuutuunaʻi ma faavae aʻu filifiliga i le lotofuatiaifo ua aʻoaʻoina e le Tusi Paia. Maʻeu le tautele o na toleniga! I se tasi aso ina ua 14 oʻu tausaga, na aveesea ai e le ʻau Nasi nai oʻu mātua pele mai iā te aʻu ma ou te leʻi toe vaai lava iā i laʻua.

NA NONOFO loʻu tamā o Oskar Denz, ma loʻu tinā o Anna Maria i Lörrach, o se aai o Siamani e latalata ane i le tuaoi o Suisilani. A o talavou i laʻua, na la maelega i mataupufai o le malo, sa iloa i laʻua e tagata o le nuu ma na faaaloalo iā i laʻua. Ae peitaʻi i le 1922, a o leʻi leva lava talu ona faaipoipo, na suia ai le vaaiga a ou mātua i mataupufai o le malo ma o la sini i le olaga. Na amata ona suʻesuʻe Tinā ma Tagata Aʻoga o le Tusi Paia, e pei ona taʻua i aso nei o Molimau a Ieova, ma sa faagaeetia o ia ina ua aʻoaʻoina o le a aumaia e le Malo o le Atua le filemu i le lalolagi. E leʻi umi ae aufaatasi atu Tamā iā Tinā i le suʻesuʻega ma amata ai ona la auai i sauniga a Tagata Aʻoga o le Tusi Paia. Na ave e Tamā iā Tinā le tusi The Harp of God, e fai ma meaalofa o le Kirisimasi o lenā tausaga. Sa ou fanau iā Mati 25, i le 1923 ma e na o aʻu le tama a oʻu mātua.

Ou te manatua pea le olaga o lo matou aiga— matou savaliga i le Black  Forest i le taumāfanafana ma lesona a Tinā e faia i le fale. O loo mafai pea ona ou manatua o ia o tū i le umukuka ma aʻoaʻoina aʻu e faia le kuka. O le mea sili ona tāua, na aʻoaʻoina aʻu e oʻu mātua ina ia alofa ma faatuatua iā Ieova le Atua.

E toʻa 40 le ʻautalaʻi tiotio o le Malo i la matou faapotopotoga. Na agavaa oʻu mātua i le saʻilia o avanoa e talanoa ai i isi e faatatau i le Malo. Talu ai o le faalapotopotoga sa la auai muamua, na faigofie ai ona la talanoa atu i isi ma sa fiafia i ai tagata. Ina ua fitu oʻu tausaga, sa ou manaʻo foʻi ou te alu e talaʻi. I loʻu aso muamua, na tuu mai ai e laʻu paga iā te aʻu ni lomiga, faasino mai le fale ma faapea mai, “Alu i ai pe latou te mananaʻo i lomiga.” I le 1931, na matou auai i se tauaofiaga a Tagata Aʻoga o le Tusi Paia i Basel, i Suisilani. O i inā na papatiso ai oʻu mātua.

Mai i Tulaga Lē Mautū i Pulega Sauā

Na matuā vevesi Siamani i na aso, ma na matuā feteenaʻi vaega eseese faapolotiki i luga o auala. I se tasi pō, na ou ala ai i le feʻei o lo matou tuaoi. Na fasiotia e ni tama talavou se toʻalua lo laʻua uso i se tui ona na la lē malilie i ona manatu faapolotiki. O teteega faasaga i tagata Siū na matuā faateteleina. I le aʻoga, sa faatū ai se tasi o teine na o ia i se tulimanu ona o ia o se tagata Siū. Na ou matuā alofa lava iā te ia, ma loʻu lē iloa ua toeitiiti ona ou oo foʻi lea i le tulaga o le inosia.

Iā Ianuari 30, i le 1933, na avea ai Adolf Hitler ma taʻitaʻi o Siamani. E lua poloka e va ai na matou matamata mai ai a o sisi aʻe e le ʻau Nasi a latou fuʻa i le aai. I le aʻoga, na aʻoaʻo ai i matou e lo matou faiaʻoga maelega ia faapea atu, “Viia Hitila!” Na ou faamatalaina iā Tamā i le aoauli lenā mea. Na popole o ia ma faapea mai, “E lē lelei lenā mea. O le ‘viia,’ o lona uiga o le faaolataga. Pe afai tatou te faapea atu ia viia Hitila, o lona uiga ua tatou faasino atu le faaolataga e mai iā te ia na i lo Ieova. Ou te iloa e lē talafeagai, ae ia e filifili po o le ā e ao ona e fai.”

Na faia aʻu e tamaiti o le aʻoga e pei o sē ua teena talu ai, na ou filifili ou te lē fāʻalo iā Hitila. Na oo lava ina fasi aʻu e nisi o tama pe a lē tilotilo mai le faiaʻoga. Mulimuli ane, na latou ʻalofia aʻu, peitaʻi e oo lava i aʻu uō na latou fai mai ua faasā e o latou tamā ona matou toe taaalo faatasi auā o aʻu o se tagata mataʻutia.

E lua masina talu ona pulea e Nasi Siamani, ae latou faasā loa Molimau a Ieova o ni ē e  mataʻutia i le Malo. Na tapunia e le ʻautau a Nasi le Peteli i Magdeburg ma faasā a matou sauniga. Ae talu ai matou te nonofo i le tuaoi, na maua ai e Tamā le faatagaga matou te sopo atu ai i Basel, o i inā na matou auai ai i sauniga. E masani lava ona ia fai mai maumau pe ana maua e o matou uso i Siamani taumafa faaleagaga ina ia fesoasoani iā i latou e fesagaʻia ma le lototele mea i le lumanaʻi.

Lamatiaga i Faigāmalaga

Ina ua tapuni le ofisa o le lālā i Magdeburg, na sau ai se tasi na avea muamua ma sui o le ofisa o Julius Riffel i lona nuu o Lörrach, ma faatulaga se talaʻiga faalilolilo. Na vave lava ona ofo atu Tamā e fesoasoani. Na ia faamatala iā i maʻua ma Tinā, ua ia lotomalie e fesoasoani i le aumaia o lomiga faale-Tusi Paia mai Suisilani i Siamani. Na ia faapea mai e matuā mataʻutia lava ma e ono puʻea o ia i so o se taimi. E leʻi manaʻo o ia e tauanau i maʻua talu ai e lamatia mo i maʻua. Ae na vave ona faapea atu Tinā, “Ou te alu.” Na la tau fai autilo mai iā te aʻu ma na ou faapea atu, “Ou te alu foʻi!”

Na fai e Tinā se tamaʻi ato e pei lona telē o le Olomatamata. E na te tuuina i ai le lomiga i le itu o loo matala o le tamaʻi ato ona fai lea o se mea e faamau ai. Na ia faia ni taga e lē iloa atu i ofu o Tamā ma ni ofu se lua e mafai ai ona ma ave faalilolilo ni tamaʻi tusi faale-Tusi Paia. Matou te lagona le toʻafilemu ma faafetai iā Ieova ina ua matou taulau i taimi uma i le aumaia o a matou oloa faalilolilo i le fale. Na matou nanāina lomiga i le potu pito i luga o lo matou fale.

Muamua lava, e leʻi masalomia i matou e le ʻau Nasi i so o se mea. Latou te leʻi fesiligia pe saʻilia lo matou fale. Ae ui i lea, na matou filifili e faaaogā se fuainumera e lapataʻia ai o matou uso faaleagaga ina neʻi tupu se faafitauli o le 4711, le igoa o se fagu manogi lauiloa. Afai e lamatia pe a ō mai i le fale, matou te lapataʻia i latou i le faaaogāina o lenā numera. Na taʻu atu foʻi e Tamā iā i latou e autilo i faamalama o le potu mālōlō a o leʻi ulufale mai. Afai o matala le faamalama i le itu agavale, o lona uiga e iai se mea o faalētonu ma e tatau ona latou ō ese loa.

I le 1936 ma le 1937, na puʻea ai e leoleo nanā se vaega o Molimau a Ieova ma tuu i le falepuipui ma nofoaga o faasalaga, o i inā sa latou mafatia ai i faiga matuā sauā ma matagā. Na amata ona aoao e le ofisa o le lālā i Bern i Suisilani lipoti, e aofia ai ma lipoti na aumaia faalilolilo mai nofoaga o faasalaga, na tuufaatasia ma lomia i se tusi i le faa-Siamani ua taʻua o Le Taua Faasaga i le Faa-Kerisiano, o se faaaliga o solitulafono a le ʻau Nasi. Na matou faia se galuega mataʻutia o le aveina o lipoti faalilolilo i le isi itu o le tuaoi i Basel. Pe afai e maua i matou e le ʻau Nasi ma na faamaumauga e faasāina, o le a faafalepuipui loa i matou. Na ou tagi ina ua ou faitau e uiga i le  mafatia o tatou uso na faasalaina. Peitaʻi, ou te leʻi fefe ai. Na ou faatuatua o le a tausia aʻu e Ieova, oʻu mātua ma aʻu uō mamae.

Na ou faauu mai le aʻoga ina ua 14 oʻu tausaga ma na maua saʻu galuega ofisa i se faleoloa. E masani ona faia a matou malaga avefeʻau i aoauli o Aso Toonai po o Aso Sa pe a lē faigaluega Tamā. I se fuafaatatau, e taʻi lua vaiaso ma matou ō. E pei lava i matou o isi aiga e ō e savalivali i faaiʻuga o vaiaso, ma e toetoe fā tausaga e leʻi taofia i matou e leoleo pe saʻilia foʻi i matou ae sa suia na tulaga i se tasi aso iā Fepuari 1938.

Ua Maua i Matou

E lē mafai ona galo iā te aʻu foliga o loʻu tamā ina ua matou taunuu atu i le mea e maua ai a matou lomiga e latalata i Basel, ma iloa ai le faaputuga o lomiga o loo faatali mai iā i matou. Talu ai ua puʻea le isi aiga, ae na matou tauaveina nisi tusi. I le tuaoi na mataʻi i matou ma le masalosalo e se tasi o le ofisa o le tiute ma faatonuina le saʻilia o i matou. Ina ua maua iā i matou tusi, na faasiilima i matou i taavale a leoleo. A o aveina i matou e leoleo, na oomi e loʻu tamā loʻu lima ma musumusu mai: “Aua neʻi faalataina oe. Aua neʻi e taʻuina igoa o so o se tasi!” Na ou faamautinoa atu iā te ia, “Ou te lē faia.” Ina ua matou taunuu i Lörrach, na latou aveeseina si oʻu tamā. O le taimi mulimuli lenā na ou vaai ai i si oʻu tamā a o tapuni atu le faitotoʻa o le falepuipui.

E fā itula o suʻesuʻeina aʻu e leoleo e toʻafā ma faatonuina ina ia taʻu atu igoa ma tuatusi o isi Molimau. Ina ua ou lē faia, na matuā ita ma taufaamataʻu aʻu e le isi leoleo, “E iai isi a matou auala e faatautala ai oe!” Ou te leʻi taʻua lava se mea se tasi. Na latou aveina lea o i maʻua ma Tinā i lo matou fale, lea na latou saʻilia mo le uluaʻi taimi. Na latou molia loʻu tinā i le tulafono ae auina atu aʻu i le uso matua o loʻu tinā ma tuu i ai le aiā faaletulafono e tausia ai aʻu, ma lo latou lē iloaina o ia foʻi o se Molimau. E ui na faatagaina aʻu ou te faigaluega, ae e toʻafā leoleo nanā na nonofo i totonu o le taavale i luma o lo matou fale ma vaavaai so o saʻu gaoioiga a o loo fealualuaʻi solo se leoleo i le auala.

I ni nai aso mulimuli ane i ʻaiga o le aoauli, na ou sau ai i fafo ma le fale ma iloa ai se tuafafine talavou o loo tiʻetiʻe mai i lana uila agaʻi mai iā te aʻu. A o ia latalata mai, na ou iloa ai o le a ia togiina mai se fasi pepa iā te aʻu. Ina ua ou maua, na ou liliu ai pe o iloa mai aʻu e leoleo nanā. I lenā taimi, na faateʻia aʻu i loʻu vaai atu ua latou toē!

O le tusi mai le tuafafine na faatonuina ai aʻu ina ia alu atu i le fale a ona mātua i le aoauli. Talu ai ona o lea e vaavaaia aʻu e leoleo nanā, e faapefea ona ʻalofia le aafia ai o ona mātua? Na ou tilotilo atu i leoleo nanā e toʻafā i la latou taavale ma toe tilotilo atu i le fealuaʻi solo o le leoleo i luga o le auala. Ou te leʻi iloa le mea a fai, ma na ou tatalo faatauanau iā Ieova mo se fesoasoani. Na faafuaseʻi lava ona savali atu le leoleo i le taavale a leoleo nanā ma talanoa atu iā i latou. Na ia oso i lana taavale ma latou ō ese atu loa!

I le taimi lenā na sau ai loa le uso o loʻu tinā ae ua teʻa le aoauli. Na ia faitau i le tusi ma manatu e tatau ona ma ō e pei ona faatonuina mai ai, ma taumatemate ua faatulaga e uso e ave aʻu i Suisilani. Ina ua ma taunuu, na faafeiloaʻi atu aʻu e le aiga i se tamāloa ou te lē iloa, o Heinrich Reiff. Na ia faapea mai ua ia fiafia ua ou sola ese mai ma le saogalemu, ae ua ia sau e fesoasoani e faasola aʻu i Suisilani. Na tuu mai iā te aʻu le ʻafa itula ma te fetaui ai i le togāvao.

Se Olaga Faaaunuua

Na ma feiloaʻi i loimata ma le uso o Reiff ona o loʻu mafatia i le tuua o oʻu mātua. Na tutupu faafuaseʻi nei mea uma. Ina ua mavae ni taimi na ou popole ai, na matou miomiō faatasi ma se vaega o turisi ma sopoʻia ma le saogalemu le tuaoi o Suisilani.

Ina ua ou taunuu i le ofisa o le lālā i Bern, na ou iloa ai na fuafuaina e uso i inā laʻu solaaga. Na latou ofoina mai ma le agalelei se mea ou  te nofo ai. Na ou galue i le umukuka lea sa ou matuā fiafia tele i ai. Ae peitaʻi, pagā se faigatā o le ola i se olaga faaaunuua, i le lē iloaina po o le ā e ono tupu i oʻu mātua, ia na faasalaina i le lua tausaga i le falepuipui! I nisi taimi, na lofitūina ai aʻu i le faanoanoa ma le popole ma ou te lokaina ai le fale taʻele ma ou tagi ai i totonu. Peitaʻi, na mafai ona matou fetusiaʻi ma oʻu mātua e lē aunoa ma la te faalaeiauina aʻi ina ia tumau i le faamaoni.

Na uunaʻia aʻu i le faaaʻoaʻoga o le faatuatua a oʻu mātua, ma na ou tuuina atu loʻu ola iā Ieova ma papatisoina iā Iulai 25, 1938. Ina ua mavae le tausaga e tasi i Peteli, na ou alu ai e galue i Chanélaz, o se faatoʻaga na faatauina e le lālā o Suisilani e saunia ai meaʻai mo le aiga Peteli ma nonofo ai uso sosola mai i sauāga.

Ina ua uma le faasalaga a oʻu mātua i le falepuipui i le 1940, na ofo atu ai e le ʻau Nasi e faasaʻoloto i laʻua pe afai la te lafoaʻia lo la talitonuga. Na tumau pea i laʻua ma na toe auina atu loa i nofoaga o faasalaga, o Tamā i Dachau a o Tinā i Ravensbrück. I le tau mālūlū i le 1941, na teena ai e loʻu tinā ma isi tuafāfine Molimau i le nofoaga o faasalaga ona faia galuega mo le vaega ʻau. O le faasalaga, na faatutū i latou i fafo i le mālūlū mo aso e 3 ma pō e 3, ina ua uma, ona lokaina lea o i latou i sela pogisa ma tuu faamatelāina mo le 40 aso. Na sosoo lea ma le sasaina o i latou. Na maliu Tinā iā Ianuari 31, i le 1942, ina ua mavae le 3 vaiaso o sauāga ogoogo.

Na avatu Tamā mai Dachau i Mauthausen i Austria. I le nofoaga lenei, na iai se auala e faasolosolo ona fasiotia ai pagota e le ʻau Nasi e ala i le faamatelāina i le fia aai ma isi galuega mamafatū. Peitaʻi, e ono masina talu ona maliu loʻu tinā ae fasiotia loa e le ʻau Nasi loʻu tamā i se isi auala e ese—suʻesuʻega faafomaʻi. E faaaafia e fomaʻi o le nofoaga tagata i le fatafata vaivai. Pe a mavae lenā, ona tui lea o pagota i tui ‘ona e feoti ai. Ua faaalia i faamaumauga a le ofisa na maliu Tamā ona o le “vaivai o le fatu.” Ua 43 ona tausaga. Na ou faatoʻā iloa mulimuli e uiga i fasiotiga sauā i masina mulimuli ane. O le manatuaina o nai oʻu mātua pele e maligi ai oʻu loimata. Ae peitaʻi, i tuā i inā ma taimi nei, ua faamāfanafanaina aʻu i le iloaina o loo saogalemu pea Tinā ma Tamā i aao o Ieova ma e iai lo la faamoemoe faalelagi.

Ina ua mavae le Taua Lona Lua a le Lalolagi, na ou maua ai le faaeaga e auai i le vasega lona 11 o le Aʻoga Faale-Tusi Paia a le Olomatamata o Kiliata i Niu Ioka. Maʻeu le olioli o le matuā sagaʻi atu i le suʻesuʻega o le Tusi Paia mo le lima masina! I le faauuga i le 1948, na auina atu ai aʻu e galue o se misionare i Suisilani. E leʻi umi ae ou feiloaʻi iā James L. Turpin, o se uso faamaoni na faauu mai le vasega lona lima o Kiliata. Ina ua faavaeina le uluaʻi ofisa o le lālā i Take, na galue ai o ia o se ovasia. Na ma  faaipoipo iā Mati i le 1951, e leʻi umi ae o ma iloa o le a a avea i maʻua o ni mātua! Na ma siitia atu i le Iunaite Setete ma maua ai la ma pepe teine o Marlene iā Tesema.

A o faagasolo tausaga, na ma olioli ma Jim i la ma auaunaga o le Malo. Ou te manatua ma le fiafia se tasi o tagata suʻesuʻe, o se fafine talavou Saina e suafa iā Penny, o lē na naunau e suʻesuʻe le Tusi Paia. Na papatisoina o ia ma faaipoipo mulimuli ane iā Guy Pierce, o lē o loo auauna nei o se tasi o le Vaega Pule o Molimau a Ieova. O i latou na o ē pele na fesoasoani e faaleleia le faalogona gaogao e māfua ona o le maliliu o nai oʻu mātua.

I le amataga o le 2004, na fausia ai e uso i Lörrach se Maota o le Malo fou i le auala e taʻua o Stich. I le iloaina o le mea sa faia e Molimau a Ieova, na filifili ai le pulenuu o le aai e toe faaigoa le auala iā Denz (Denzstraße) e faamanatu ai oʻu mātua. Na faaulutala i se nusipepa o le Badische Zeitung, “E Manatua Pea le Ulugalii o Denz o Ē na Fasiotia: O se Igoa Fou o le Auala,” na taʻua ai le fasiotia o oʻu mātua “i se nofoaga o faasalaga i le pulega a Hitila talu ai lo la faatuatua.” Ou te leʻi faatalitalia lenā gaoioiga na faia e le pulenuu o le aai peitaʻi, o se matuā faamāfanafana loto le suia o tulaga o mea.

E masani ona faapea mai Tamā e ao ona matou fuafua e pei e lē oo mai Amaketo i o matou taimi ae e tatau ona matou ola e pei e oo mai taeao—o le fautuaga matagofie lea e masani lava ona ou taumafai e faatatauina. E masani ona lē faigofie ona faapaleni le onosai ma le faatalitali atu ma le naunau, aemaise lava aafiaga leaga o le olaga matua lea ua faataotolia ai aʻu i le fale. Peitaʻi, e lē taitai ona ou masalosalo i le folafolaga a Ieova i ana auauna faamaoni uma: “Ia e faatuatua iā Ieova ma lou loto atoa . . . Ia e manatua o ia i ou ala uma, ona faatonuina ai lea e ia lava ou ala.”—Faataoto 3:5, 6.

[Pusa/Ata i le itulau 29]

O UPU TAUTELE MAI I ASO UA MAVAE

I le 1980-1989, na asiasi mai ai se fafine mai se nuu mamao lava i Lörrach. I le taimi lenā, na aumai ai e tagata o le aai a latou mea ua lē manaʻomia i se nofoaga faitele ina ia vaavaai ai isi ma ave ni mea latou te mananaʻo ai. Na maua e lenei fafine se tamaʻi pusa o loo iai mea suʻisuʻi ma alu ma ia i le fale. Mulimuli ane, na ia maua i le pito i lalo o le pusa ni ata o se teineitiiti ma ni tusi na tusia i le nofoaga o faasalaga. Ona o nei tusi na fia iloa ai e le fafine po o ai lenei teineitiiti ma ana fili.

I se tasi aso i le 2000, na vaai ai le fafine i se mataupu i le nusipepa e faatatau i se faaaliga o talafaasolopito i Lörrach. Na faamatalaina i le mataupu le talafaasolopito o Molimau a Ieova i taimi o le ʻau Nasi e aofia ai ma lo matou aiga. Na iai oʻu ata i le taimi o oʻu talavou. I le faatusatusaina o faamatalaga, na faafesootaʻi ai e le fafine le tusitala ma faamatala i ai e uiga i tusi e 42! I nai vaiaso mulimuli ane, na ou mauaina uma ai tusi na e 42. O tusi a oʻu mātua o loo fesili ai e lē aunoa i le uso o loʻu tinā e faatatau iā te aʻu. E leʻi muta lo la manatu mamafa mo aʻu. O se mea e fiafia ai ona na sao mai nei tusi ma ua toe vaaia i le sili atu i le 60 tausaga!

[Ata i le itulau 25]

Si o matou aiga fiafia na māvaevae ina ua pule Hitila

[Faamatalaga i Ata]

Hitila: U.S. Army photo

[Ata i le itulau 26]

1. Le ofisa i Magdeburg

2. Na puʻea e leoleo nanā le faitau afe o Molimau

[Ata i le itulau 28]

Na ma olioli ma Jim i la ma auaunaga o le Malo