Talaaga o le Soifuaga

Na Ma Faatuatuaina Atoatoa Ieova

FAAMATALAINA E NATALIE HOLTORF

O le masina lea o Iuni 1945. I se tasi aso o le masina lenā, na iai se tamāloa e foliga maʻi, sa tūtū ma le onosai i le faitotoʻa o lo matou fale. I le faateʻia, na tauvalaau mai ai laʻu tama laʻitiiti o Ruta: “Mama, e iai le tagata lea e i le faitotoʻa!” E aunoa ma lona iloaina, o lenā tagata o lona tamā; o laʻu tane pele, o Ferdinand. I le lua tausaga ua mavae, i le na o le tolu aso talu ona fanau Ruta, ae tuua loa e Ferdinand lo matou aiga, na puʻea faapagota o ia, ma ave ai i le falepuipui a le ʻau Nasi. Ae o lea ua iʻu ina feiloaʻi Ruta ma lona tamā, ma ua toe faatasia lo matou aiga. Sa tele lava ni tala sa ma talanoa i ai ma Ferdinand!

NA FANAU Ferdinand i le 1909 i le aai o Kiel, i Siamani, ae na ou fanau i le 1907 i le aai o Dresden, i Siamani lava. Ina ua 12 oʻu tausaga, na uluaʻi feiloaʻi ai lo matou aiga ma Tagata Aʻoga o le Tusi Paia, e pei ona faaigoaina ai Molimau a Ieova. I le 19 o oʻu tausaga, na ou tuua ai le Lotu Evagelia, ae tuuina atu loʻu ola iā Ieova.

I le taimi lenā, na faauu ai Ferdinand mai le kolisi faaseila ma avea loa o se seila. I le taimi o ana faigāmalaga, sa ia mafaufau loloto ai i fesili e uiga i le iai o Sē na Foafoaina Mea. Ina ua toe foʻi atu i Siamani mai sana malaga, na asiasi atu ai Ferdinand i lona uso matua, o lē na avea ma Tagata Aʻoga o le Tusi Paia. Na lava ma totoe faamatalaga na ia maua i lenā asiasiga e talitonu ai, o loo iai i le Tusi Paia tali i mea uma sa faalavelavea ai lona mafaufau. Na ia tuua le Lotu Luteru, ma sa faamavae foʻi mai le galuega o le seila. Ina ua uma lona aso muamua i le  galuega talaʻi, sa ia matuā faanaunau ai e faia lenei galuega i lona olaga atoa. O le pō lava lenā na tuuina atu ai e Ferdinand lona ola iā Ieova, ma na papatisoina ai o ia iā Aokuso 1931.

Galue o se Seila ma se Tagata Talaʻi

Iā Novema 1931, na malaga atu ai Ferdinand i se nofoaafi e alu atu i Holani e fesoasoani i le galuega talaʻi i inā. Ina ua faamatala atu e Ferdinand lana galuega faaseila i le uso lea na ia vaaia le galuega i lenā atunuu, na faapea mai ma le fiafia le uso: “O oe tonu lava le tagata lea e matou te manaʻomia!” Sa totogi e uso se vaa ina ia mafai ai e se vaega o paeonia (faifeʻau faataimi atoa) ona talaʻi atu iā i latou o loo nonofo i tafatafa o auvai i le vaega i mātū o le atunuu. E toʻalima le ʻauvaa o le vaa, ae leai se tasi o i latou e mafai ona faatautaia. O lea, na avea ai Ferdinand ma tautai.

I le ono masina mulimuli ane, na talosaga atu ai iā Ferdinand ina ia galue o se paeonia i Tilburg, i saute o Holani. E tusa o le taimi lenā na ou taunuu ai foʻi i Tilburg, ou te auauna ai o se paeonia ma na ma feiloaʻi ai ma Ferdinand. Ae o le taimi lava lenā na talosaga mai ai iā i maʻua ma te ō atu i Groningen, i le itu i mātū o le atunuu. O i inā, na ma faaipoipo ai iā Oketopa 1932, ma na ma mālōlō i se fale sa nonofo ai nisi o paeonia, mo la ma tafaoga o le faaipoipoga, ma faia pea la ma paeonia!

I le 1935, na fanau ai la ma tama teine o Eseta. E ui e lē tele ni a ma tupe maua, ae na ma maumauaʻi pea e faaauau ona ma paeonia. Na matou siitia atu i se nuu ma nonofo ai i se tamaʻi fale. A o ou tausia le pepe i le fale, ae alu laʻu tane i le aso atoa i le faiva. Sa ma feauauaʻi, o le isi aso, ua ou alu ae nofo ia i le pepe. Sa ma faia pea lenei mea seʻia oo ina matua Eseta ma matou ō faatasi ai i le faiva.

E leʻi leva lava, ae aliaʻi mai faiga loulouā faapolotiki i Europa. Na matou faalogo i tala i sauāga o Molimau i Siamani, ma iloa ai, ua lē o toe umi se taimi ona oo mai foʻi lea iā i matou. Sa matou tau manatu po o le a faapefea ona matou fesagaʻia ni sauāga ogaoga. I le 1938, na faia ai e Holani se poloaʻiga e faasā ai tagata mai isi atunuu ona faia se galuega talaʻi e ala i le tufatufaina atu o lomiga faalelotu. Ina ia fesoasoani iā i matou e faaauau i la matou auaunaga, na tuuina mai ai e Molimau i Holani igoa o tagata na faaalia le fiafia i la matou galuega, ma sa mafai ona matou faia ni suʻesuʻega faale-Tusi Paia ma nisi o i latou.

I le taimi foʻi lenā, sa matou faatalitalia ai se tauaofiaga a Molimau a Ieova. E ui e leai ni a matou tupe e faatau ai ni pepa malaga i le nofoaafi e ō atu ai i le tauaofiaga, ae na matou fia auai lava. O lea na matou malaga atu ai mo aso e tolu i ni uila vilivae, sa faanofo Eseta i se nofoa sa faapipii i le ʻau o le uila. Sa matou momoe i le pō i fale o Molimau sa nonofo i le auala agaʻi i le tauaofiaga. Maʻeu lo matou fiafia i le auai i la matou uluaʻi tauaofiaga e aofia ai le atunuu atoa! O le polokalame, na faamalosia ai i matou e feagai ai ma tulaga faigatā o loo taatitia mai i luma. Ae i mea uma lava, sa faamanatu mai ai iā  i matou ina ia faatuatua i le Atua. Na avea upu i le Salamo 31:6 ma a matou tagāvai: “Ou te faatuatua lava iā Ieova.”

Tulituliloa e Nasi

Iā Me 1940, na osofaʻia ai e le ʻau Nasi ia Holani. E leʻi pine lava mulimuli ane, na asiasi faafuaseʻi mai ai ni leoleo nanā, a o tau tuufaavasega a matou lomiga faale-Tusi Paia. Na ave ai Ferdinand i le ofisa o leoleo nanā. Sa ma asiasi atu e lē aunoa ma Eseta iā te ia i inā, ma i nisi taimi, sa suʻesuʻeina ai o ia ma sasaina i o ma luma a o ma vaavaai atu. Iā Tesema, na teʻi ai lava ua tatalaina ia Ferdinand, ae sa puupuu foʻi lona saʻolotoga. I se tasi afiafi a o matou agaʻi atu i le fale, na matou iloa atu ai se taavale a leoleo nanā i tafatafa o le fale. Sa mafai ona sola ese Ferdinand, ae ma ō atu pea ma Eseta i le fale. Sa faatali mai leoleo nanā mo i matou. Sa latou mananaʻo iā Ferdinand. I lenā po ina ua ō ese atu leoleo nanā, ae ō mai leoleo Holani ma ave aʻu e suʻesuʻeina. I le aso na sosoo ai, na ma lalafi ai ma Eseta i le fale o se ulugalii faatoʻā uma lava ona papatiso, le aiga o Norder, lea na latou saunia le lafitaga ma le puipuiga.

I le faaiʻuga o Ianuari, i le 1941, na puʻea faapagota ai se ulugalii na nonofo i totonu o se vaa. I le aso na sosoo ai, na ō atu ai loʻu toʻalua ma le ovasia matagaluega i le vaa e aumai nisi o mea a le ulugalii, ae puʻea ai faamanu i ofaga i laʻua. Na mafai ona sola Ferdinand i lana uila. Ae peitaʻi, na ave le ovasia matagaluega i le falepuipui.

O lea, na talosaga atu ai uso taʻimua iā Ferdinand na te tauaveina tiute o le ovasia matagaluega. Ona o lenā fuafuaga, e na o le tolu aso o le masina sa mafai ona nofo ai o ia i lo matou aiga. O se luʻi fou lenei mo i matou, ae sa faaauau pea ona ou paeonia. Sa faateleina saʻiliga a leoleo nanā i Molimau a Ieova, o lea, sa matou feoaʻi solo ai lava. I le 1942, na faatolu ona sui le mea na matou nonofo ai. Mulimuli ane, na matou taunuu ai i le aai o Rotterdam, e mamao lava mai le mea lea e faia faalilolilo ai le faiva a Ferdinand. O le taimi lenā, sa ou maʻitaga ai i laʻu tama lona lua. Na ave ai ma le agalelei i matou e le aiga o Kamp i lo latou fale, o le aiga lea, na seʻi faatoʻā ave lava la laʻua fanau tama e toʻalua i le falepuipui.

Tulituliloa i Matou e Leoleo Nanā

Na fanau la ma tama lona lua o Ruta, iā Iulai 1943. Ina ua fanau mai Ruta, sa na o le tolu lava aso na matou nonofo ai ma Ferdinand, ae sa tatau foʻi ona toe alu, ma o le taimi mulimuli lenā na matou vaai ai iā te ia mo se taimi umi. Pe tusa o le tolu vaiaso mulimuli ane, na puʻea faapagota ai Ferdinand i Amsterdam. Na ave o ia i le ofisa o leoleo nanā, lea sa faamautinoa ai o ia. Sa matuā tui fesili o ia e leoleo nanā i le taumafai e faamalosia o ia e fai atu ni faamatalaga e uiga i la tatou galuega talaʻi. Ae na pau lava le tala na fai atu e Ferdinand, o ia o se Molimau a Ieova ma e lē o aafia o ia i so o se gaoioiga faapolotiki. Na matuā feita lava leoleo ona o Ferdinand, o se tagatānuu Siamani, ae e lē o lipoti atu mo tiute faavaegāʻau, ma na latou folafola atu e fasiotia o ia ona o ia o se faalata.

Na taofia Ferdinand i se sela i le falepuipui mo le isi lima masina, ma o inā na ia tumau ai i faamataʻuga faifai pea o le a fana o ia. Peitaʻi, e leʻi faavaivai o ia i lona faamaoni iā Ieova. O le ā na fesoasoani iā te ia e tumau ai ona malosi faaleagaga? O le Afioga a le Atua, le Tusi Paia. Ona o se Molimau, sa lē faatagaina Ferdinand e umia se Tusi Paia. Ae peitaʻi, sa mafai ona talosagaina e isi pagota ni Tusi Paia. O lea, na talosaga atu ai Ferdinand i le isi tamāloa i le sela e fai i lona aiga e aumai sana Tusi Paia, ma na ia faia faapea. I tausaga mulimuli ane, e so o se taimi lava e talanoa ai Ferdinand e uiga i lenei mea, e matuā fiafia ai o ia ma faapea mai: “Maʻeu se faamāfanafanaga na aumaia e le Tusi Paia iā te aʻu!”

I le amatamataga lava o Ianuari 1944, na faafuaseʻi ai ona ave Ferdinand i le falepuipui i Vught, i Holani. O lenei gaoioiga, sa avea o se faamanuiaga mo ia, auā o i inā na ia feiloaʻi atu ai i isi Molimau e toʻa 46. Ina ua ou iloa ua oo  ia i le lenā nofoaga, na ou matuā fiafia lava ina ua ou iloa o loo ola o ia!

Lē Mapu e Talaʻi atu i le Falepuipui

E ese le faigatā o le olaga i lenā falepuipui. E lē lelei ma e lē lava foʻi meaʻai, leai ni lavalava māfanafana, ma e matuā lagona ai lava le maalili i aso uma. Na maʻi tigāina ai Ferdinand i lona faaī. Ina ua uma se tauvalaauga umi i fafo i le mālūlū, na lipoti atu ai loa o ia i le nofoaga mo tagata mamaʻi. O tagata mamaʻi sa oo atu o latou fiva i le 104 tikerī Fahrenheit pe maualuga atu, sa faataga e nonofo. Ae e leʻi iai se avanoa mo Ferdinand, auā sa na o le 102 tikerī Fahrenheit le maualuga o lona fiva! Sa fai atu iā te ia ina ia toe alu e faigaluega. Ae peitaʻi, o nai pagota sa lagona le tigāalofa, na fesoasoani e nanā o ia mo ni nai taimi pupuu i se nofoaga māfanafana. Ae na maua atili le mapusaga ina ua oo mai le taumāfanafana. E lē gata i lea, o uso na maua mai a latou afīfī meaʻai, sa latou tufatufa atu i isi, o lea na toe maua ai sina malosi o Ferdinand.

Sa avea le galuega talaʻi ma autū o le olaga o laʻu tane a o leʻi tuuina o ia i le falepuipui, ma sa faaauau pea ona faamatala atu ona talitonuga i ina. Sa masani ona fai e pule o le falepuipui tala faaamuamu iā te ia e uiga i le faailoga lanu violē lea na te tauaveina e faailoa ai pagota Molimau. Ae sa manatu Ferdinand i na faamatalaga o se avanoa lelei e amata ai ni talanoaga ma i latou. I le amataga, sa mafai ona fai le talaʻiga a uso i fale sa tele ina taofia ai na o Molimau. Sa fesili ifo uso iā i latou lava, ‘E faapefea ona tatou talanoa atu i isi pagota?’ Ae peitaʻi, na saunia ma le lē iloa e le pulega o le falepuipui se vaifofō. Na faapefea?

Sa maua faalilolilo pea e uso ni lomiga faale-Tusi Paia faapea ni Tusi Paia se 12. I le tasi aso, na maua ai e leoleo ni lomiga, ae latou te leʻi maua po o ai e ona na lomiga. O lea, na manatu ai pule o le falepuipui, e tatau ona taofia le aufaatasi o Molimau. O lea la, o le faasalaga, na faia ai le fesuiaʻiga. Ua toe tofia atu ai uso uma i fale na nonofo ai pagota e lē o ni Molimau. E lē gata i lea, sa faatonuina uso e nonofo i tafatafa o pagota e lē ni Molimau i le taimi e aai ai. Sa matuā aogā lenei fuafuaga. Ua mafai nei e uso ona faia le mea na latou muaʻi mananaʻo i ai e faia; o le talaʻi atu lea i le tele o isi pagota e mafai ai.

Tausia Toʻatasi Laʻu Fanau Teine e Toʻalua

I le taimi lenā, sa matou nonofo ai pea ma laʻu fanau teine e toʻalua i Rotterdam. Sa matuā mataʻutia lava le taumālūlū i le 1943 ma le 1944. I tua ane o lo matou fale, sa iai se vaega o fitafita Siamani ma a latou fana vaalele. Ae i luma atu sa iai le taulaga o Waal, lea sa avea ma nofoaga autū e faapaʻūʻū ai pomu o Vaegaau ʻau Tuufaatasi. E matuā lē saogalemu lava lea nofoaga mo se lafitaga. E lē gata i lea, sa leai ni meaʻai. Ae o le taimi lenā, na matou matuā faatuatuaina ai Ieova.—Faataoto 3:5, 6.

O Eseta, e na o le valu tausaga, ae sa fesoasoani i si o matou aiga toʻaitiiti i le alu atu ma tū i le laina e faatali ai ni meaʻai e masani ona foaʻi atu mo ē pagātia. Ae peitaʻi, e masani lava ona oo ane i lona taimi e aumaia ai se meaʻai, ae ua leai se mea o totoe. I se tasi taimi na alu ai e saʻili se meaʻai, na maua ai o ia a o faapaʻūʻū ifo ni pomu. Na ou matuā fefe lava ina ua ou faalogoina le pāpā mai o pomu, ae na vave lava ona teʻa loʻu popole ma maligi oʻu loimata ona o le fiafia ina ua ia toe foʻi mai e aunoa ma le afāina, ae na sau ma ni nai sugar beets. O laʻu fesili muamua lava; “O le ā le mea na tupu?” Ae na ia tali mai ma le totoʻa: “Ina ua paʻūʻū mai pomu, na ou faia le mea tonu lava lea na fai mai ai Tamā ou te faia, ‘Ia faapaʻū faō i le eleele, ma taoto ai pea ma tatalo.’ E te iloa e saʻo lelei Tamā!”

Ona o loʻu siʻuleo faa-Siamani pe a ou tautala, sa lelei ai ona alu Eseta e fai mai sina matou faatau. Ae e leʻi lilo ai i fitafita Siamani lenei mea, ona sa latou fesiligia Eseta. Ae e na te leʻi tauina atu lava ni tala faalilolilo. I le fale, sa ou aʻoaʻoina ai Eseta i le Tusi Paia, ma ona sa lē mafai ona alu o ia i se aʻoga, sa ou aʻoaʻoina ai o ia i le faitau ma le tusitusi, faapea ma isi tomai.

 Sa fesoasoani mai foʻi Eseta iā te aʻu i le talaʻiga. Ae ou te leʻi alu atu e fai se suʻesuʻega faale-Tusi Paia ma se tasi, e muamua lava ona alu Eseta e vaavaai po o iai se isi i le auala o tulimataʻi maia i matou. Sa ia faamautinoa po o iai faailoilo ia sa ma ioeina ma le tagata suʻesuʻe. O se faaaʻoaʻoga, e tuu e le tagata lea o le a ou asiasi i ai se ʻapa fugālaau i se tulaga patino i luga o le faamalama ina ia ou iloa ai, e mafai ona ou alu atu i le fale. A o faia le suʻesuʻega, e fealuaʻi ai Eseta i fafo ma toso le taavale pepe o loo iai Ruta, e mātaʻitū mo ni tulaga e ono lamatia ai matou.

I le Falepuipui i Sachsenhausen

O ā mea na tutupu iā Ferdinand? Iā Setema 1944, na faamalosia i latou ma isi pagota e toʻatele e savavali atu i se nofoaga o nofoa afi. O i inā na feomaʻi ai le toʻa 80 pagota i taavale taʻitasi e pei ni pusa. E tofu lava le taavale ma le pakete na fai ma faleese, ma le pakete vai e tasi e feinu ai. E tolu ao tolu pō na alu ai le malaga, ma sa na o le avanoa lava e tutū ai! Sa tau lē mafai ona manava. E tapunipuni atoa lava taavale, ae sa na o ni nai pū lava sa mafai ona autilo atu ai i fafo. E matuā faigatā ona faamatalaina le tulaga sa latou onosaia, o le vevela, le fia ʻai, ma le fia inu; aemaise le manogi leaga.

Na tū le nofoaafi i le falepuipui sili ona mataʻutia e taʻua o Sachsenhausen. Na aveese uma lava mea totino a pagota; vaganā ai ni Tusi Paia laiti se 12, lea sa avea e Molimau i le malaga!

Na aauina atu Ferdinand ma isi uso e toʻavalu e galulue i le falepuipui i Rathenow lea e pulea e Sachsenhausen, i le gaosia o meatau. E ui lava sa masani ona faamataʻuina i latou i le faasalaina i le oti, ae sa teena e uso le faia o lenā ituaiga o galuega. Ina ia faalaeiauina tagata taʻitoʻatasi ina ia tutumau, na latou talanoaina i taeao se mau o le Tusi Paia, e pei o le Salamo 18:2, ma na mafaufau loloto i lea mau i le aso atoa.

E mulimuli ane, ae faalogoina loa le pāpā mai o fana e faailoa mai ai ua agaʻi ina latalata mai ʻau Tuufaatasi ma ʻau a Rusia. Na muamua taunuu mai ʻau a Rusia i le falepuipui lea na iai Ferdinand ma ana uō. Na latou avatu ni meaʻai i pagota ma faatonuina i latou ia ō ese ma le falepuipui. I le faaiʻuga o Aperila 1945, na faatagaina ai i latou e ʻautau a Rusia e ō i o latou aiga.

Ua Iʻu Ina Toe Faatasi o se Aiga

Iā Iuni 15, na taunuu ai Ferdinand i Holani. Na faafeiloaʻia ma le māfana o ia e uso i Groningen. Sa ia iloaina ai loa i inā o loo matou feola, ma o loo nonofo i se vaipanoa o le atunuu, na matou maua foʻi le tala e faapea, ua toe foʻi mai o ia. Na foliga o se taimi umi a o matou faatali i lona taunuu mai. Ae i se tasi aso, na valaau atu ai laʻu tama laʻitiiti o Ruta : “Mama, e iai le tagata lea e i le faitotoʻa!” O laʻu tane ma le tamā pele o la ma fanau!

E tele faafitauli sa manaʻomia ona foʻia ae leʻi toe faia a matou faatulagaga masani e avea o se aiga. E leʻi iai so matou fale e nonofo ai, ma o le faafitauli sili, o le toe maua lea o lo matou tulaga o ni tagatānuu o Holani. Talu ai o i matou o Siamani, e tele tausaga o faia i  matou e tagata Holani e pei o ni tagata ese. Ae e ui i lea, na iʻu ina mafai ona matou faamautū, ma ola ai i le olaga e pei ona matou matuā faanaunau i ai; o le auauna faatasi lea o lo matou aiga iā Ieova.

“Ou te Faatuatua Lava iā Ieova”

I tausaga mulimuli ane, ina ua matou faapotopoto faatasi ma Ferdinand ma nisi o a ma uō pei o i maʻua na ola i na aso faigatā, na matou manatunatu i le taʻitaʻiga alofa a Ieova i na taimi faigatā. (Salamo 7:1) Sa matou fiafia foʻi talu ai sa mafai ona faia so matou sao i le faaauilumaina o manaʻoga o le Malo i na tausaga. E masani foʻi ona matou faapea ifo, maʻeu lo matou fiafia ona o le faaaogāina o o matou tausaga talavou i le auaunaga paia iā Ieova.—Failauga 12:1.

Ina ua mavae le vaitaimi o sauāga a le ʻau Nasi, na ma auauna faatasi ai ma Ferdinand iā Ieova mo le sili atu i le 50 tausaga, ona faaiʻuina lea o lona soifuaga faalelalolagi iā Tesema 20, 1995. E lē o toe umi se taimi ona atoa lea o le 98 o oʻu tausaga. Ou te faafetai ai iā Ieova i aso taʻitasi ona o le lagolagosua a la ma fanau i na taimi faigatā, ma o loo mafai pea ona ou faia le mea sili ou te mafaia i lana auaunaga ina ia viia ai lona suafa. Ou te matuā faafetai mo mea uma ua faia e Ieova mo aʻu, ma o le faanaunauga o loʻu loto ina ia faaauau pea ona ou ola e tusa ma laʻu tagāvai: “Ou te faatuatua lava ia Ieova.”—Salamo 31:6.

[Ata i le itulau 19]

I maʻua ma Ferdinand, iā Oketopa 1932

[Ata i le itulau 19]

Le vaa o le faaevagelia “Almina” ma lona ʻauvaa

[Ata i le itulau 22]

I maʻua ma Ferdinand ma la ma fanau