O le ā o Pulea Mea e Tutupu i Lou Olaga?

NA TUSIA e se tagata e talitonu i le evolusione o John Gray: “E leai se tagata na te mafai ona pulea mea e tutupu i lona olaga, e pei foʻi ona lē mafai e manu.” Ae e ese le manatu ua faaalia e le tusitala o Shmuley Boteach i lana tusi, An Intelligent Person’s Guide to Judaism: “O le tagata, e lē o se manu, o lea e na te pulea ai mea uma e tutupu i lona olaga.”

E toʻatele tagata e ioe i le manatu o Gray, ma e talitonu o loo pulea e le malosi e lē mataofiofia o le natura mea e tutupu i tagata. A ua manatu isi, o le tagata na foafoaina e le Atua ma ua tuuina atu i ai le tomai e pulea ai e ia lava mea e tutupu i lona olaga.

A o isi, ua manatu o loo pulea e ʻau malolosi faaletagata mea e tutupu i o latou olaga. E tusa ai ma le faamatalaga a le tusitala o Roy Weatherford, “o le toʻatele o tagata i le lalolagi, aemaise lava le toʻatele o fafine i le talafaasolopito; e . . . leai se malosi e mafai ona latou pulea ai mea e tutupu i o latou olaga mai le pule sauā ma le faileagaina e isi.” (The Implications of Determinism) E toʻatele foʻi ua iloa ua lē faataunuuina o latou moomooga mo se olaga fiafia ona o le felosiaʻi o malo faapolotiki ma malosi faavaegāʻau.

Ua lagona e isi i le faagasologa o tausaga le lē mafesoasoania ona ua manatu, o loo pulea e mana malolosi mea uma e tutupu. Ua faapea mai Boteach: “Sa manatu tagata Eleni anamua, ua iʻuvale faamoemoega uma, talu ai e lē mafai e le tagata ona teena le iʻuga ua tuupōina o lona olaga.” Ua latou iloa foʻi, ua uma ona tuupōina e atua fafine  lē alolofa le iʻuga o tagata uma. Ua latou talitonu, ua uma ona filifilia e nei atua fafine le aso e oti ai se tagata, faapea le tele o puapuaga ma tigā o le a onosaia e se tasi i lona olaga atoa.

Ua taatele i aso nei le talitonuga e faapea, ua pulea e se mana malosi le olaga o se tagata. O se faaaʻoaʻoga, e toʻatele tagata e talitonu i le Kismet po o le iʻuga tuupōina. Ua latou faapea mai, ua uma ona tuupōina e le Atua le iʻuga o gaoioiga uma a tagata ma le taimi e oti ai se tasi. Ua manatu isi e faapea, “o le faaolataga po o le faaumatiaina o tagata taʻitoʻatasi, ua muaʻi fuafuaina” e le Atua e Ona le Malosi Uma Lava. E toʻatele i latou ua faapea mai o Kerisiano, e taofimau i lenei aʻoaʻoga.

O le ā sou taofi? Po ua uma ona faatulaga e mana malolosi mea o le a tutupu i lou olaga e aunoa ma lau pule? Pe e moni upu a le tusitala Peretania o William Shakespeare e faapea: “I nisi taimi, e pulea ai e tagata lava latou o latou olaga”? Seʻi iloilo le mea o loo fai mai ai le Tusi Paia e uiga i lenei mataupu.