Luʻitau o le Faaliliuina o le Tusi Paia i le Gagana Italia

“O LE Tusi Paia, o se tasi lea o tusi ua tele ina maua e tagata o lo matou atunuu [Italia], ae e tau lē faitau i ai. E lē o faalaeiauina tagata lotu e faamasani ma faitau i le Afioga a le Atua. E iai tagata e fia malamalama i le Tusi Paia, ae e leai se tasi e aʻoaʻoina i latou.”

Na faia lenei faamatalaga i se fono a patele i Italia i le 1995, lea na lāgā ai ni fesili tāua. Pe na toʻatele ni tagata i Italia na faitau i le Tusi Paia i senituri ua teʻa? Aiseā ua faifailemū ai le tufatufaina atu o le Tusi Paia i senituri ua teʻa, pe a fua i lona faasalalauina atu i isi atunuu? Aiseā e seāseā ai ona faitau tagata i Italia i le Tusi Paia e oo mai lava i le asō? E maua tali i fesili na, pe a iloilo le talafaasolopito o le faaliliuga o Tusi Paia i le gagana Italia.

Na autausagā ona faatoʻā maua lea o gagana na tupuga mai i le faa-Latina e pei o le faa-Falani, Italia, Potukali, Sepania ma isi gagana. Na faasolosolo ina aloaʻia nei gagana na taatele i le Atu Europa ia na fafau mai i le faa-Latina. Na iai foʻi tusi na tusia i nei gagana. Na aafia le faaliliuina o le Tusi Paia ona o le fafauina o nei gagana fou. E faapefea? Na oo ina lē toe malamalama tagata i le faa-Latina aemaise tagata e leʻi ō i ni aʻoga, ona o le eseesega tele o le faa-Latina lea na faaaogā e le Lotu Katoliko, ma gagana na masani ai tagata.

E oo ane i le tausaga 1000, na faigatā ona faitau e tagata i Italia le Tusi Paia Latina o le Vulgate. Na pule le Lotu Katoliko i mataupu na fai i aʻoga mo le tele o tausaga, e aofia ai mataupu i iunivesite lea na o tagata mauʻoa na aʻoʻoga ai. Ona o lea, na “lē malamalama” le toʻatele o tagata i le Tusi Paia. Ae na fia maua e le toʻatele o tagata le Afioga a le Atua, ma na fia malamalama foʻi i ai i la latou lava gagana.

Na mumusu taʻitaʻi lotu e faaliliu le Tusi Paia, neʻi mea ane ua fulitua tagata i le Lotu Katoliko. Na faapea mai Massimo Firpo, “a faaaogā le gagana e masani ai tagata, o lona uiga e faalēaogā ai le gagana Latina, lea e puipuia ai le pule a taʻitaʻi lotu i mataupu tau tapuaʻiga.” E ala ona lē aʻoaʻoina tagata i Italia i le Tusi Paia e oo mai i le asō, ona o talitonuga faalotu aemaise o tū ma aga a le atunuu.

 O Faaliliuga Muamua o Vaega o le Tusi Paia

Na amata ona faaliliu vaega o le Tusi Paia Latina i le gagana Italia, i le senituri lona 13. O nei faaliliuga na tusi lima ma na taugatā tele. E oo ane i le senituri lona 14, ua iai isi faaliliuga o le Tusi Paia. Na toetoe uma le faaliliuina o le Tusi Paia atoa i le gagana Italia, e ui ina eseese tagata na faia, ma eseese foʻi taimi ma nofoaga na fai ai. E lē mailoa le tele o suafa o le ʻaufaaliliu. Na pau tagata na iai a latou Tusi Paia, o ē mauʻoa ma popoto ona na lava a latou tupe e faatau ai. E ui lava na paʻū tau o tusi ina ua maua masini lomitusi, ae na fai mai Gigliola Fragnito na “toʻalaiti pea tagata” na maua a latou Tusi Paia.

O le toʻatele o tagata na lē iloa faitau mo le faitau selau o tausaga. E 74.7 pasene o tagata, na lē iloa faitau ina ua toe tuufaatasia Italia i le 1861. A o sauniuni atu le malo fou o Italia e faatū se tulafono fou ina ia faaaʻoʻoga fua tagata uma, na tusi atu le pope o Pius IX i le tupu i le 1870, e tauanau o ia e teena le tulafono, ona e tusa ai ma le manatu o le pope, o lenā tulafono o se “faufauga leaga” e “tafiesea ai aʻoga Katoliko.”

Le Uluaʻi Tusi Paia Atoa i le Gagana Italia

Na lomia le uluaʻi Tusi Paia atoa i le gagana Italia i le 1471 i Venice, e silia i le 16 tausaga talu ona faaaogā masini lomitusi i Europa. E valu masina na fai ai e le alii monike o Nicolò Malerbi lana faaliliuga. Na tele ina faaaogā e Malerbi faaliliuga na iai i lenā taimi ae toe teuteu e tusa ai ma le Tusi Paia Latina o le Vulgate. Na ia suia foʻi nisi o upu i upu na taatele i lona vaipanoa o Venetia. O le uluaʻi Tusi Paia Italia lenā na lomia na toʻatele tagata na tufatufaina i ai.

Na faaliliu foʻi e Antonio Brucioli le Tusi Paia i Venice. O ia o se tagata faitofā e talitonu i aʻoaʻoga a le Porotesano, ae e leʻi faamavae mai le Lotu Katoliko. Na faaliliu e Brucioli le Tusi Paia i le 1532, mai uluaʻi gagana o le Eperu ma le Eleni. O le Tusi Paia faa-Italia muamua lenei na faaliliu mai uluaʻi Tusi Paia Eperu ma le Eleni. E leʻi lelei atoatoa le gagana Italia na tusia ai. Ae o le mea na mataʻina ai, ona e ui lava ina faatapulaa le malamalamaaga i le gagana Eperu ma le Eleni i lenā taimi, ae na piiama atu pea le faaliliuga a Brucioli i manatu o le Tusi Paia Eperu ma le Eleni. Na toe tuu e Brucioli le suafa o le Atua o “Ieova,” i nisi o mau. Na toetoe atoa le selau tausaga, o fiafia tagata Porotesano atoa foʻi ma tagata na tetee i le lotu, i le Tusi Paia a Brucioli.

Na toe lomia isi Tusi Paia Italia, ae o ni toe teuteuga o le Tusi Paia a Brucioli. O nisi o nei Tusi Paia na lomia e tagata Katoliko, ae e leʻi toʻatele tagata na tufatufaina i ai. Na lomia e Giovanni Diodati o se faifeʻau na mulimuli iā Kalavini, i Sineva i le 1607 le isi Tusi Paia Italia mai le gagana Eperu ma le Eleni. Na sulufaʻi atu mātua o Diodati i Suisilani ona o sauāga mai le lotu Katoliko. Ua loa tausaga o faaaogā e tagata Porotesano le Tusi Paia faa-Italia a Diodati. O se faaliliuga sili ona lelei pe a fua i le taimi na faaliliu ai. O le Tusi Paia a Diodati na iloa ai e tagata Italia aʻoaʻoga a le Tusi Paia. Peitaʻi ane, na toe faasalavei ane foʻi taʻitaʻi lotu.

“Lē Iloa” le Tusi Paia

Ua faapea mai le tusi Enciclopedia Cattolica: “Na mataʻitu i taimi uma e le Lotu tusi na iai. A o leʻi iai ni masini lomitusi, e leʻi faia e le Lotu se lisi o tusi e faasā, ona na susunuina uma na tusi.” Ina ua uma ona faavae le lotu Porotesano, na vilivilitaʻi pea faifeʻau Katoliko i nisi o atunuu Europa ina ia faasā tusi e feteenaʻi ma le lotu. Na iai se suiga mataʻina na tulaʻi mai i le fono i Trent  i le 1546, lea na iloilo ai faaliliuga o le Tusi Paia i isi gagana. Na aʻe ai ni tofā se lua. O ē na mananaʻo e faasā le faaliliuga o le Tusi Paia, na latou faapea ane afai e faaliliu le Tusi Paia i gagana masani, “o le a atili ai ona tetee tagata i le lotu.” Ae na faapea atu ē e mananaʻo e faaliliu le Tusi Paia, o le a finau mai le ʻau Porotesano e ala ona faasā e le Katoliko le faaliliuina o le Tusi Paia, ina ia natia ai a latou “mea pepelo ma le taufaasesē.”

E leʻi faia se faaiʻuga a le fono ona e leʻi malilie uma i se manatu e tasi. Na pau le mea na latou faamaonia, o le moni o le Tusi Paia Vulgate, lea na faaaogā e le Lotu Katoliko. Ae na taʻua e Carlo Buzzetti, o se faiaʻoga i le Iunivesite a Patele i Salesianum i Roma, ina ua latou faapea mai e “moni” le Vulgate, “o lona uiga la e pau lenā o le Tusi Paia e faataga ona faaaogā.” E moni lenā manatu pe a fua i mea na tutupu.

Na lomia e Pope Paulo IV le uluaʻi lisi i le 1559 o tusi e faasā ona maua pe faitau ai se tagata Katoliko pe faasā ona faatau atu, po o le faaliliuina foʻi. Na latou manatu o nei tusi e leaga ona faitau ai, ma e lamatia ai le faatuatua ma amioga a tagata. Na faasā foʻi ona faitauina Tusi Paia ua tusia i gagana e masani ai tagata, e aofia ai ma le faaliliuga a Brucioli. Na faateʻaese mai le lotu ē na lē faalogo. Ae e tele atu faasāsāaga na iai i le lisi o le 1596. E leʻi toe iai se faatagaga e faaliliu pe lomia foʻi Tusi Paia i le gagana e masani ai tagata. E faaumatia Tusi Paia faapena.

Ona o lea, na susunuina ai i lotoā a le lotu le tele o Tusi Paia ina ua uma le senituri lona 16. Na manatu tagata lautele e feteenaʻi le Tusi Paia ma aʻoaʻoga a le lotu. O loo faaauau ona talitonu le toʻatele o tagata i lenā manatu. Na aveesea mai potu tusi ma faletusi toetoe o Tusi Paia uma ma tusi na faamalamalama ai le Tusi Paia. E leʻi toe faaliliuina e se tagata Katoliko le Tusi Paia i le gagana Italia mo le isi 200 tausaga. Na pau Tusi Paia na tufatufaina i Italia, o faaliliuga na faia e tagata popoto Porotesano, lea na tufatufaina faalilolilo neʻi faoa a latou Tusi Paia. O lea la, na taʻua e Mario Cignoni: “Na lē toe faitauina e tagata lotu le Tusi Paia mo le faitau selau o tausaga. Ua lē iloa e tagata le Tusi Paia, ma ua lē faitau i ai le faitau miliona o tagata Italia.”

 Ua Tau Fai Ifo Faasāsāaga

Na toe teuteu e le pope o Benedict XIV le tulafono na iai e faatatau i le lisi o Iuni 13, 1757, “e faataga le faitauina o Tusi Paia i gagana masani i le faatagaga a le Pope, ma ia lomia i le vaavaaiga a patele.” Ona o lea, na sauni ai loa Antonio Martini e faaliliu le Tusi Paia o le Vulgate. Na avea mulimuli ane o ia ma epikopo sili o Florence. Na lomia le vaega muamua i le 1769, ma na māeʻa i le 1781. Ua faapea mai se tusi Katoliko, o le faaliliuga a Martini “o le uluaʻi Tusi Paia iloga lea i le gagana Italia.” A o leʻi maua le Tusi Paia a Martini, sa lē mafai e tagata Katoliko o ē e leʻi malamalama i le faa-Latina, ona faitau i se Tusi Paia na faatagaina e le lotu. Na pau le Tusi Paia na faataga ona faitau ai tagata Katoliko i Italia mo le isi 150 tausaga, o le faaliliuga a Martini.

Na suia lenā tulaga i se fono faapitoa a le lotu. I le 1965, na faalaeiau ai mo le taimi muamua e le pepa Dei Verbum le iai “o ni faaliliuga e lelei ma le saʻo . . . i isi gagana, aemaise mai Tusi Paia anamua.” I le 1958, na lomia ai e le Pontificio istituto biblico (Aʻoga Faalelotu) “le uluaʻi Tusi Paia Katoliko mai Tusi Paia anamua.” O loo taʻua ai le suafa o le Atua i nisi o mau i le faaliliuga lenei.

E mataʻutia āuga o le faasāsā ona faaliliu o le Tusi Paia i le gagana Italia, lea o loo faaauau ona aafia ai tagata i aso nei. E pei ona taʻua e Gigliola Fragnito, “ua faaluafesasi ai mafaufau o tagata lotu ma lē iloa fai o latou lotofuatiaifo.” E lē gata i lea, ua faaofi ane tū ma masani a le lotu, lea e manatu tagata Katoliko e sili atu le tāua na i lo le Tusi Paia. O le ala lea ua lē faamasani ai tagata i le Tusi Paia, e ui ina iloa e le toʻatele o tagata Italia faitau.

Ae ua toe naunau tagata i le Tusi Paia i le gagana Italia, ona o le galuega talaʻi a Molimau a Ieova. Na lomia e Molimau a Ieova i le 1963 le Tusi Paia e taʻua o le New World Translation of the Christian Greek Scriptures i le gagana Italia. Na maua le Tusi Paia atoa i le 1967. E silia ma le 4,000,000 Tusi Paia faapenei ua tufatufaina i Italia. O loo taʻua ai le suafa o le Atua o Ieova, ma o se faaliliuga iloga ona o le piiama atu i manatu o Tusi Paia Eperu ma le Eleni.

E talaʻi Molimau a Ieova mai lea fale i lea fale, ina ia faamalamalama atu i tagata fia faalogo, le faamoemoe o loo i le Tusi Paia. (Galuega 20:20) A e toe feiloaʻi i Molimau a Ieova, e lelei pe a talosaga i ai e faitau atu iā te oe le tala a le Tusi Paia, e uiga i le folafolaga matagofie a le Atua ua toeitiiti ona ia faia lea o ‘le lalolagi fou e mau ai le amiotonu.’—2 Peteru 3:13.

[Faafanua i le itulau 13]

(Tagaʻi i le lomiga mo le ata atoa)

Venice

ROMA

[Ata i le itulau 15]

O loo taʻua le suafa o le Atua o Ieova i le faaliliuga a Brucioli

[Ata i le itulau 15]

O le lisi o tusi na faasā lea na taʻua ai le mataʻutia o faaliliuga o le Tusi Paia i le gagana Italia

[Faamatalaga i Ata i le itulau 13]

Tusi Paia: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma

[Faamatalaga i Ata i le itulau 15]

Faaliliuga a Brucioli: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma; Lisi: Su concessione del Ministero per i Beni e le Attività Culturali