“Ia E Asiasi i Lenei Vine”!

SA FESAVALIAʻI solo tagata matamata e toʻa 12 i laufanua o le Nuu Folafolaina. Na faatonuina i latou e Mose ina ia mātau tagata o loo nonofo i le laueleele ma ia aumai ni fua o le fanua. O lē fea fua o laau na sili ona latou tosina i ai? I se laufanua e lē mamao ese mai Heperona, na latou maua ai se tovine sa matuā lapopoʻa ona fua; e toʻalua tamāloloa sa tatau ona la tausoaina se fuifuivine se tasi. Sa matuā mataʻina mai ona fua, o lea na faaigoa ai e tagata vāai lenā laufanua lafulemu o “le ālia o Esekolo.”—Numera 13:21-24.

A o faagasolo le senituri lona 19, na lipotia mai e se tagata sa asiasi atu i Palesitina e faapea: “O Esekolo, po o le vanu o Vine, . . . o loo lilofia pea e tovine, ae o loo sili lava ona mananaia ma lapopoʻa vine i Palesitina.” E ui i le matuā mananaia o vine i Esekolo, ae o Palesitina lava sa tele ina maua mai ai le vine e sili ona lelei i aso anamua o le Tusi Paia. O faamaumauga mai Aikupito e faaalia ai sa laʻu mai e o latou Farao le uaina mai Kanana.

E faamatalaina i le tusi, The Natural History of the Bible e faapea: “O laufanua maupuʻepuʻe ma gaoā [o Palesitina], ma lona eleele e tele i le oneone ma sulugia soo e le lā, o le māfanafana o lona tau, ma le vave tatafe ese o le suāvai mai timuga o le tau mālūlū, o nei mea uma ua matuā lelei ai lava i le avea ma se laufanua o tovine.” E faaalia mai upu a Isaia, sa iai nisi vaipanoa na oo atu lava i le afe vine na ola ai.—Isaia 7:23.

“Se Laufanua o Tovine”

Na taʻu atu e Mose i le nuu o Isaraelu, o le a latou nofoia se laueleele o “vine, ma mati, ma rimoni.” (Teuteronome 8:8) Na taʻua e le tusi o le Baker Encyclopedia of Bible Plants e faapea, “e anoanoaʻi le tele o vine i Palesitina  anamua, o le mea lenā, e toetoe lava o laufanua uma na toe eliina aʻe i luga, na maua i ai fatu o vine.” Sa fua taufuifui vine na ola i le Nuu Folafolaina, ma e oo lava i le tausaga e 607 T.L.M. ina ua faatamaʻia e ʻautau a Nepukanesa le nuu o Iuta, sa mafai pea e tagata na totoe i le nuu ona latou “faapotopoto i uaina ma fua otatā e matuā tele” lava.—Ieremia 40:12; 52:16.

Ina ia tele se uaina e maua, sa tatau i le ʻaugalulue vine i Isaraelu ona tausia lelei o latou tovine. O loo faamatala mai i le tusi o Isaia le auala e eli ai e se tagata galue tovine i Isaraelu se vaega eleele i le mauga, ma aveese uma ni maa lapopoʻa sa iai a o leʻi totōina lana “vine Soreka” po o le vine mūmū e silisili ona lelei. Atonu foʻi e na te ati aʻe se pā maa, mai maa ia na auau ese mai le palapala. O lenei pā maa o le a puipuia ai lana tovine mai le soli e povi, aemaise foʻi le puipuia mai luko, o puaa ʻaivao, ma tagata gāoi. Atonu foʻi na te talepe i lalo se fale sa soli aʻi vine, ae toe fau sina tamaʻi ʻolo e avea o se fale e mālū mo le nofo ai a o faagasolo le taimi o le seleselega pe a manaʻomia atili se puipuiga mo vine. Pe a māeʻa uma nei uluaʻi tapenapenaga, ua mafai loa ona ia faatalitalia se seleselega lelei o vine.—Isaia 5:1, 2. *

Ina ia maua e le fai tovine se seleselega lelei, e sala e lē aunoa e le faifaatoʻaga lālā o vine ina ia teu ma mafai ai ona tele ni fua, na te sua foʻi le palapala ma toe fuli ma faaʻōʻo ina ia lē ola ai vao, o vao talatala, ma vao tuitui. Na te ono faasūsūina le tovine a o faasolo le taumāfanafana, pe afai sa leʻi lava ni suātimu e faasūsū ai le eleele.—Isaia 5:6; 18:5; 27:2-4.

O se taimi sili o le olioli pe a oo ina selesele le tovine i le iʻuga o le taumāfanafana. (Isaia 16:10) E tolu nisi o salamo o loo faaulutala o latou mataupu i le faaupuga “ma le usu pese i le Kata.” (Salamo 8, 81, ma le 84) O lenei faaupuga lē mautinoa faamusika o loo taʻu o le “soligavine” i le lomiga o le Septuagint ma atonu o loo faamanino mai ai faapea, sa usuina e tagata Isaraelu nei salamo i taimi e selesele ai o latou tovine. E ui o vine sa tele ina faaaogā mo le gaosia o le uaina, ae sa ʻaina foʻi e tagata Isaraelu fua o vine faatoʻā tau mai le laau, pe faamamago foʻi e maua ai fatu vine mamago, lea atonu e tuu i totonu o a latou keke.—2 Samuelu 6:19; 1 Nofoaiga a Tupu 16:3.

Le Vine o Isaraelu

E tele taimi o loo taʻua ai i le Tusi Paia tagata o le Atua faapea o se vine—o se taʻu faafaiata pe a fua i le tāua o le vine i tagata Isaraelu. I le Salamo 80, o loo faatusaina ai e Asafo le nuu o Isaraelu i se vine na totō e Ieova i Kanana. Sa faamamāina le laueleele ina ia mafai ona totō  le vine o Isaraelu ma tupu malosi aʻe ai. Peitaʻi a o faagasolo tausaga, na solofa i lalo ona pā puipui. Ua lē toe faatuatuaina e le nuu Ieova, ma na te leʻi toe puipuia foʻi i latou. I le pei o se puaa ʻaivao ua suaina ma faaleaga se tovine, na faapena ona ō ane nuu sa fai ma fili o Isaraelu, ma faatamaʻia lo latou tamaoaiga. O lea na tatalo ai Asafo iā Ieova mo sana fesoasoani i le nuu, ina ia toe faafoʻisia mai lona uluaʻi mamalu sa iai. Na ia augani atu: “Ia e asiasi i lenei vine.”—Salamo 80:8-15.

Sa faatusa e Isaia “le aiga o Isaraelu” i se tovine ua iʻu ina fua mai ai ni “vine vao,” po o ni “vivao (pala).” (Isaia 5:2, 7; faamatalaga pito i lalo, NW) E matuā ninii atu vine vao na i lo vine sa totō lelei, ma e lē matuā ʻānoa foʻi, ona e toetoe tumu le fua atoa o le vine i ona fatu. E lē aogā vine vao mo le gaosia o le uaina, ma e lē ʻaina foʻi—o se faailoaga talafeagai o le nuu ua liliu ese, lea ua fua mai ai le solia o tulafono na i lo le amiotonu. O nei fua leaga e leʻi tuuaʻia ai Lē na galueaʻiina le tovine. Na faia e Ieova mea uma na ia silafia e tatau ona fai ina ia avea o se nuu e taulau manuia. Na fesili atu Ieova: “Se ā ea se mea e toe faia i laʻu tovine ou te leʻi faia?”—Isaia 5:4.

Ina ua faamaonia le lē fua mai o le vine o Isaraelu, ona lapataʻi atu lea o Ieova iā i latou, o le a ia lepetia i lalo le pā puipui sa ia fausia e siʻomia ai ona tagata. O le a ia lē toe teuteuina lona vine faafaatusa pe toe faamalūina lona palapala. O le a lē totō mai timuga o le tau e totogo ai mea lea sa faalagolago i ai le ola lelei o le tovine, ma o le a matuā sosolo foʻi vao fefe ma isi vao leaga e lilofia ai le tovine.—Isaia 5:5, 6.

Na vavalo mai Mose faapea, o le liliu ese o Isaraelu o le a oo lava ina mamae moni ai le tovine. “E te faia ni tovine, ma e galue i ai, a e te lē inu i le uaina, pe tau mai ni fua; auā e ʻaina e anufe.” (Teuteronome 28:39) E mafai ona mamae se vine i totonu lava o ni aso se lua, pe a oo le ʻati a le anufe i le pogati autū ma ʻai uma mai le vaega pito i totonu.—Isaia 24:7.

“Le Vine Moni”

E pei lava ona faatusa e Ieova le nuu moni o Isaraelu i se vine, o le faaupuga faiata foʻi lenā na faaaogā e Iesu. A o faagasolo le sauniga ua taʻua e le toʻatele o le Talisuaga Faaiʻu, na taʻu atu e Iesu i ona soo: “O aʻu nei o le vine moni, a o loʻu Tamā o lē galue vine ia.” (Ioane 15:1) Sa faatusa e Iesu ona soo i lālā o le vine. E pei lava ona maua e lālā o se vine moni, lo latou malosi mai le ogālaau autū, e tatau foʻi la i soo o Keriso ona tumau i le autasi ma ia. Na fetalai Iesu: “E lē mafaia e outou ona fai o se mea e tasi pe a aʻu lē i ai.” (Ioane 15:5) E māfua ona tausi lelei e lē ʻaufaitovine se vine ina ia fua lelei ai, ma ua faapena foʻi ona faatalitalia e Ieova ona tagata ina ia fua mai ni fua faaleagaga. Ona faamalieina ai lea ma faamamaluina le Atua, o Lē galue i le vine.—Ioane 15:8.

I le tulaga o se vine moni, e mafai ona fuatele mai le vine, pe a teuteu lelei ma faamamā ona lālā, ma o gaoioiga uma na e lua o loo faasino i ai fetalaiga a Iesu.  Atonu e faalua i le tausaga ona sala teuteu e le galue vine lālā o le vine ina ia mafai ona fuatele mai. I masina o le taumālūlū, atonu e tele lālā o le vine e sala i lalo. E aveese uma e le galue vine le tele o lālā sa ola ai le vine i le tausaga ua teʻa. Atonu pe na o le tolu i le fā ni lālā lapopoʻa na te faatotoe ai i le ogālaau, ma nisi tamaʻi lālā pe tasi pe lua o loo tātupu ai i nei lālā lapopoʻa. O lālā laiti nei, lea e tutusa ma lālā laiti sa fua ai le vine i le tausaga ua teʻa, o le a avea ma lālā e fuaina mai fua pe a amata le taumāfanafana lea o le a sosoo. E māeʻa uma loa galuega faamamā a le galue vine, ona ia susunuina loa lea o lālā uma na sala ese.

Ua faamatala mai e Iesu lenei galuega ogaoga o le salaina o lālā e faapea: “Afai e lē tumau se tasi iā te aʻu, ona lafoaʻiina lea o ia i tua pei o le lā laau, ma faaopoopoina, ona faapotopotoina ai lea e tagata, ma lafo i le afi, ua susunu ai.” (Ioane 15:6) E ui atonu o le taimi lea ua foliga mai ua toetoe lava leai atoa ni lālā o le vine, ae a oo i le taimi e totogo ai, ona toe teu foʻi lea, ma e fuafua lelei lona salaina.

Na fetalai Iesu: “O lā uma lava o iā te aʻu e lē fua, e aveeseina e ia.” (Ioane 15:2) E foliga o loo faasino atu nei upu i le taimi lea e toe sala ma teu ai mulimuli ane, ina ua tutupu aʻe isi lālā fou o le vine, ma ua iloa atu foʻi le fotu aʻe o tamaʻi fuifui vine. Ona vaʻiliʻili lelei lea e le galue vine lālā fou taʻitasi ina ia vaai po o fea lālā o loo fotu mai ai fua, a o fea lālā e lē o iai ni fua. O lālā e lē o fua ae o loo iai pea i le vine, lona uiga latou te mitiia lava meaʻai ma vai mai le ogālaau. O le pogai lea, e sala ese ai e le galue vine nei lālā ua lē fua, ina ia alu saʻo uma le meaʻai a le vine i na o lālā o loo fua.

Ona faasino atu loa lea o fetalaiga a Iesu i le taimi o le faamamāaga. E faapenei: “O lā uma e fua, e teuteu e ia, ina ia fua mai ai atili.” (Ioane 15:2) E uma loa ona aveese lālā e lē fua, ona toe iloilo lelei lea e le galue vine lālā taʻitasi na o loo fua mai. I le vaega o le lālā fua lea e lata i le ogālaau, e masani ona ia vaaia ai ni tamaʻi tātupu fou e manaʻomia ona toe sala ese. Auā afai e tuu pea e ola, latou te ono mitiia ese le sua mai le vine, lea e manaʻomia mo le faasūsūina o fua. Atonu e sala ese foʻi ni lau ua tetelē tele, ina ia lava se avanoa mo fua ninii o le vine e aliali atu ai i le malamalama o le lā. O gaoioiga aogā uma nei e tatau ona fai ina ia matuā taufuifui lālā nei o loo fua.

Ia “Fua Tele” Mai Pea

O lālā faafaatusa o “le vine moni” ua fai ma sui o Kerisiano faauuina. Peitaʻi e tatau foʻi i “isi mamoe” ona faamaonia mai o i latou o ni soo o loo fuatele mai o Keriso. (Ioane 10:16) E tatau foʻi ona latou “fua tele” mai ma maua ai se viiga o lo latou Tamā o i le lagi. (Ioane 15:5, 8) Ua faamanatu mai e le talafaatusa a Iesu i le vine moni e faapea, e faalagolago lo tatou faaolataga, pe a tatou tumau ona autasi iā Keriso, ma fuaina mai fua lelei faaleagaga. Na fetalai Iesu: “Afai tou te tausia aʻu poloaʻiga, ona tumau lea o outou i loʻu alofa; pei ona ou tausia poloaʻiga a loʻu Tamā, ma ou tumau i lona alofa.”—Ioane 15:10.

I aso o Sakaria, na folafola ai e le Atua i se vaega totoe faamaoni o Isaraelu faapea, e iai le taimi o le a toe maua ai e le laueleele ‘le fua o le toʻafilemu; e fua mai le vine i ona lava fua, e fua mai foʻi le laueleele i ona lava fua.’ (Sakaria 8:12) O loo faaaogā foʻi le vine e faamatala ai le filemu o le a maua e tagata o le Atua a o faagasolo le Pulega a Keriso i le Meleniuma. Na vavalo mai Mika: “A e taʻitasi ma nofo i lalo o lona vine, ma lalo o lona mati; e leai foʻi sē na te faamataʻu mai; auā ua faapea ona tulei mai ai le siʻufofoga o Ieova o ʻau.”—Mika 4:4.

[Faamatalaga pito i lalo]

[Ata i le itulau 18]

Se vine e leʻi leva ona mamae

[Ata i le itulau 18]

Le salaina o vine i taimi o le taumālūlū

[Ata i le itulau 18]

Lālā ua sala ese ma susunuina