Se Faamaumauga e Ese Mai le Tusi Paia e Uiga i Tagata Isaraelu

I LE falemataʻaga i Cairo, i Aikupito, o loo iai se maa e faamanatu ai le tele o manumalo a Farao Merneptah. E tusa ai ma taumatematega a ē atamamai, o loo faapea atonu na nofotupu le atalii lenei lona 13 o Ramses II i le va o le 1212 T.L.M. ma le 1202 T.L.M.—o le faaiʻuga lea o le vaitaimi na taʻitaʻia ai Isaraelu anamua e ni Faamasino. O loo faapea le faaiʻuga o le tusitusiga i le maa faamanatu a Merneptah: “Ua fai Kanana ma vete. Ua aʻea le aai o Asekelona, ua fāoa Kasera, ma ua matuā faaumatia aʻiaʻi Yanoʻam. Ua faatafunaina Isaraelu, ua faaumatia lana fanau.”

O le ā o uiga iai le upu “Isaraelu” lea o loo taʻua i lenei faamatalaga? I tusitusiga a Aikupito e faaaogā ai ni ata, na iai ni mataʻitusi sa faaopoopo i ai e iloa ai mataupu eseese e faatatau iai uiga o ata. O loo faamatalaina e le lomiga o le The Rise of Ancient Israel e faapea: “O faaupuga nei e tolu, Asekelona, Kasera, ma Yanoam, o loo faaopoopo atu iai ni mataʻitusi e faailoa ai, sa faasino i ni aai. Peitaʻi, o le mataʻitusi o loo faaopoopo i le upu Isaraelu, sa faasino i tagata.”

O le ā le tāua o lenei mea? Na tali Hershel Shanks o se faatonu ma o se tusitala, e faapea: “Ua faamaonia i le maa faamanatu a Merneptah, sa iai moni lava ni tagata sa faaigoa o Isaraelu i le 1212 T.L.M. ma e lē gata sa iloa e le Farao o Aikupito, ae sa ia gugutu mai foʻi ina ua faatoʻilaloina e lana ʻautau Isaraelu i le taua.” Na faapea mai William G. Dever, o se polofesa e suʻesuʻe i toēga o mea i le eleele: “Ua faamaonia e le maa faamanatu lenei a Merneptah: Na iai moni ni tagata na taʻua i latou o ‘Isaraelu’ na ola i Kanana, ma o lea foʻi na taʻutaʻu e tagata Aikupito, ‘Isaraelu’ e ui latou te lē talitonu i le Tusi Paia. E mautinoa e leʻi teʻiteʻi taʻua e Aikupito le iai moni lava o na tagata tutasi sa faaigoa o ‘Isaraelu’ mo lo latou lava lauiloa.”

O le taimi muamua o loo taʻua ai Isaraelu i le Tusi Paia, o le taimi na faaigoaina ai Iakopo. O ē na tupuga mai atalii e 12 o Iakopo na mulimuli ane faaigoa o le “fanauga a Isaraelu.” (Kenese 32:22–28, 32; 35:9, 10) I tausaga mulimuli ane, na taʻua ai e le perofeta o Mose ma le Farao o Aikupito le upu “Isaraelu” ina ua faasino iā i latou na tupuga mai iā Iakopo. (Esoto 5:1, 2) O le maa faamanatu a Merneptah o le uluaʻi faamaumauga lea ua maua e ese mai le Tusi Paia e uiga i tagata na igoa iā Isaraelu.

[Ata i le itulau 24]

Maa Faamanatu a Merneptah

O le tuufaatasiga o faailoga mulimuli e tolu (mai le taumatau i le agavale)—o se tao ma se tamāloa ma se fafine o loo nonofo—ua faailoa ai o Isaraelu sa ese mai tagata Aikupito

[Faamatalaga i Ata]

Falemataʻaga o le Malo o Aikupito, i Cairo/Giradon/The Bridgeman Art Library