Kilisi Palanitino—O se Tasi na Mua i Malae i le Lomiaina o le Tusi Paia

SA TAʻUTAʻUA Johannes Gutenberg (pe tusa o le 1397-1468) o lē na lolomia le uluaʻi Tusi Paia na faaaogā ai masini lomitusi. Peitaʻi e leʻi toʻatele nisi na iloa Kilisi Palanitino (Christophe Plantin). O ia o se tasi na mua i malae i le matātā tau lomitusi, na fai sona sao tāua i le faia o tusi ma Tusi Paia lea na maua e tagata i le lalolagi i le vaitaimi o le 1500 seʻia oo i le 1599.

Na soifua mai Kilisi Palanitino i le tusa o le 1520 i Saint-Avertin, i Falani. Peitaʻi, pe tusa o le 28 o ona tausaga, sa ia filifili ai e faamautū i Antwerp, i Atunuu Maualalalo. * Sa fiafia i inā auā na tele ina saʻoloto ai le faatinoga o tapuaʻiga, ma sa lelei foʻi le tamaoaiga, e sili atu na i lo Falani.

O le galuega muamua lava a Palanitino o le faapipii faatasi o tusi, ma gaosi so o se oloa e faaaogā ai paʻumanu. O le maoaʻe o lona tomai i na galuega i paʻumanu, sa sili ai ona manaʻomia e le ʻaumaumea. Peitaʻi na tupu se mea i le 1555, ma māfua ai ona suia le galuega a Palanitino. A o agaʻi atu e momoli se tamaʻi pusa na fai i le paʻumanu sa ota mai e le pule o lea vaipanoa, le tupu o Sepania o Filipo II, sa osofaʻia o ia e ni tamāloloa onanā i se auala i Antwerp ma latou sunuʻi ai lona tauʻau i se pelu. E ui na toe malosi mai lona manuʻa, ae sa leʻi toe mafaia e Palanitino ni galuega mamafa e gaoioi tele ai ona lima. O lea na tatau ai loa ona faamuta lana galuega lea sa tomai ai. Peitaʻi na fesoasoani ane i le itu tau seleni le taʻitaʻi o ni tagata o le lotu Anabaptist, o Hendrik Niclaes, ona amata loa lea ona ia galue i galuega lomitusi.

“Galue ma Finafinau”

Sa faaigoa e Palanitino lana kamupani lomitusi o le De Gulden Passer (Le Fua Faataaliʻoliʻo Auro). O le faailoga o lana kamupani, o le ata o se pea o ni fua faataaliʻoliʻo lanu auro, o loo lolomi ai le faaupuga “Labore et Constantia,” o lona uiga, “Galue ma Finafinau.” E foliga na fetaui lava lenei faailoga i le uiga sogasogā ma le toʻaga o lenei alii.

Sa nofo Palanitino i se vaipanoa e tele ai le vevesi i mataupu faalotu ma faapolotiki i Europa. O lea na ia taumafai ai e ʻalofia le aafia i ni faafitauli. Sa pito sili ona tāua iā te ia lana galuega lomitusi. E ui sa ia lagolago i le lotu Porotesano Toefuataʻiga, ae na taʻua e le tusitala o Maurits Sabbe, sa “iai iā [Palanitino] se uiga masalosalo i le mataupu tau tapuaʻiga.” O le pogai lenā na salalau ai tala salatua e faapea sa lomia e Palanitino ni tusi e tetee ai i le lotu. Mo se faaaʻoaʻoga, i le 1562, na iʻu ai ina sola atu i Pale mo le silia i le tausaga.

Ina ua toe taliu ane Palanitino i Antwerp i le 1563, sa amata loa ni ana faiga faapaaga ma nisi o faipisinisi tamaoaiga, ma o nisi o i latou sa lauiloa i o latou talitonuga faa-Kalavini (Calvinistic). I lenā lima tausaga o faiga faapaaga, e tusa ma le 260 lomiga eseese na mafai ona lomia i masini lomitusi a Palanitino. Na aofia ai i na lomiga le Tusi Paia i le faa-Eperu, Eleni, ma le faa-Latina, faapea lomiga o le Tusi Paia Dutch Catholic Louvain Bible lea sa matagofie ona teuteuina i lanu eseese.

“Se Laasaga e Sili Ona Tāua na Ausia e Mea Tau Lomitusi”

I le 1567, i le vaitaimi na faatetele ai i Atunuu Maualalalo le tetee o tagata i le pulega a Sepania, na auina atu ai e le tupu o Sepania, o Filipo II le alii sili o Alba, e avea ma kovana i inā. Sa faaaogā e le alii sili le pule lea ua ia maua mai le tupu, e taumafai malosi ai e faamuta faiga tetee o loo faia e tagata Porotesano. O inā na amata ai e Palanitino se  galuega mataʻina i lona faamoemoe, e soloia ai masalosaloga uma sa iai e faapea o ia o sē e tetee i le lotu. Sa malosi lona naunautaʻiga e lomia se lomiga sili ona mataʻina o le Tusi Paia i la latou uluaʻi gagana. Na taulau manuia lenei lomiga fou a Palanitino, auā na lagolago ane iā te ia le tupu o Filipo II. Sa folafola ane e le tupu lana fesoasoani tau seleni i le galuega, ma na ia auina ane foʻi se faitofā taʻutaʻua o Arias Montano e faatautaia le vaaiga o le galuega.

Sa talenia tele Montano i le itu tau gagana, ma sa galue mo le 11 itula i le aso. Sa fesoasoani ane iā te ia ni tagata na atamamai tele i gagana Sepania, Peleseuma ma le gagana Falani. Na latou sini ina ia toe saunia se faaliliuga fou mo le Tusi Paia taʻutaʻua o le Complutensian Polyglot. * E lē gata i lomiga o le Vulgate i le faa-Latina, le Septuagint i le faa-Eleni, ma le lomiga i le uluaʻi gagana Eperu, ae sa aofia foʻi i le Tusi Paia Polyglot a Palanitino, lomiga i le Targum i le faa-Arama, ma le Peshitta i le isi gagana faa-Arama (Syriac), faatasi ai ma o latou faaliliuga i le uluaʻi gagana Latina.

O le 1568 na amata ai loa ona lolomi. Ae o le 1573 na māeʻa lelei ai lenei galuega tele. Sa vave tele pe a fua i isi galuega tetele faapea sa faia i lenā vaitaimi. I se tusi a Montano na tusi atu ai i le tupu o Filipo II, na ia faapea atu: “E tele atu mea ua mafai ona faataunuu i inei i totonu o le masina e tasi, na i lo mea na mafai ona faataunuu i le tausaga atoa i Roma.” Na lolomia e Palanitino ni kopi e 1,213 o le Tusi Paia fou o le Polyglot, lea e iai se seti o ni tusi tetele se valu mo le tuufaatasiga o le Tusi Paia atoa. O le itulau o iai le ulutala o le tusi, na tusia ai se ata o se leona, se povi poʻa, se luko, ma se tamaʻi mamoe o loo aai fifilemu uma mai se tanoa meaʻai e tasi, lea e faaataina ai le Isaia 65:25. O le tau mo le seti e tasi o tusi e leʻi faapipiiina faatasi i se tuufaatasiga, e 70 tupe Holani (guilders)—o se aofaʻiga tele pe a fua atu, e tusa ma le 50 guilders le aofaʻiga o le tupe e mafai ona maua e le  aiga i le tausaga atoa. Na oo ina taʻua le Tusi Paia atoa lea ua tuufaatasia uma i ai ona vaega eseese, o le Antwerp Polyglot. Sa taʻua foʻi o le Biblia Regia (Tusi Paia Tautupu) auā o le tupu o Filipo II lea na uunaʻia ma lagolagoina le galuega.

E ui lava sa fiafia Pope Kelekolio XIII i le Tusi Paia, ae sa matuā faitioina lava Arias Montano ona o lana galuega. O se tasi o māfuaaga e faapea, sa manatu Montano e sili atu le tusi lenei ua tusia i le uluaʻi gagana Eperu, na i lo le Vulgate faa-Latina. O lē na sili ona tetee iā te ia, o León de Castro, o se faifeʻau Sepania o lē na manatu o le Vulgate faa-Latina ua iai le pule atoatoa. Na faia e de Castro se tuuaʻiga faapea ua faaleaga e Montano le Tusi Paia i ona manatu tetee i le Tasitolu. Mo se faataʻitaʻiga, na faamatilatila mai lava e de Castro faapea ua aveese e le Peshitta faa-Syriac mai le 1 Ioane 5:7 le manatu lea na faaopoopo i ai e faapea, “e toʻatolu o ē molimau i le lagi, o le Tamā, ma le Lokou, atoa ma le Agaga Paia; o i latou nei foʻi e toʻatolu e toʻatasi lava ia.” Peitaʻi na faalēaogāina e le Faamasinoga a le Lotu masalosaloga uma faasaga iā Montano faapea e tetee i le lotu. Na manatu nisi tagata, o le Antwerp Polyglot o “se laasaga e sili ona tāua na ausia e mea tau lomitusi, ua faatino e se tagata se toʻatasi i le vaitaimi o le lona 16 senituri.”

Se Aogā Tumau

O le tele lava o tagata lomitusi i na aso, pe lua i le tolu ni ana masini lomitusi sa iai. Ae o Palanitino, sa matuā ola lana pisinisi, ma e lē itiiti ifo ma le 22 ana masini na iai, ma se ʻaufaigaluega e toʻa 160. Na lauiloa o ia i vaipanoa uma e tautatala i le gagana Sepania, o lē sa numera tasi i le itu tau lomitusi.

O le vaitaimi lea, ua matuā faateteleina le tetee o tagata i pulega a Sepania i Atunuu Maualalalo. Na iʻu ina aafia atu ai ma Antwerp i na feteenaʻiga. I 1576, sa fouvale ai tagata faigaluega ona o le lē maua o o latou totogi, ma latou faaleagaina ai le aai. E silia ma le 600 fale na susunuina, ma le faitau afe o tagata sa nofoia Antwerp na fasiotia. Na sosola ese tagata faipisinisi mai le aai. O lona uiga, ua telē se gau i le itu tau tupe mo Palanitino. E lē gata i lea, sa matuā sii maualuga aʻe le totogi o tagata faigaluega sa tatau ona ia totogi atu i ai.

I le 1583, na see atu ai Palanitino i Leiden, o se aai e tusa ma le 60 maila (100 kilomita) i le itu i mātū o Antwerp. O inā na ia toe faatulaga ai sana fale lomitusi ma sa tofia o ia e lolomia tusi mo le iunivesite a Leiden, o se aʻoga na faavaeina e tagata Porotesano sa talitonu i aʻoaʻoga a Kalavini. Ona toe aliaʻe foʻi lea o tuuaʻiga na faia muamua faapea, o Palanitino e tetee i le Lotu Katoliko. O lea, i le faaiʻuga o le 1585, na toe foʻi ai Palanitino i Antwerp, a o leʻi leva talu ona toe faafoʻisia le aai e pulea e Sepania. O le taimi lenā ua 60 ma ona tupu ona tausaga, ma ua matuā tuuitiitia lava Le Fua Faataaliʻoliʻo Auro, i le na o le toʻafā tagata faigaluega sa galulue i se masini lomitusi se tasi. Sa amata ona toe fausia e Palanitino le fale lomitusi, ae sa leʻi toe tutusa lava ma lona tulaga na iai muamua. Ma iā Iulai 1, 1589 na maliu ai loa Palanitino.

I totonu o le 34 tausaga, sa lomia ai e Kilisi Palanitino ituaiga eseese o tusi e 1,863, o se faatatauga e tusa ma le 55 ituaiga o tusi i le tausaga e tasi. E oo lava i aso nei, e matuā maoaʻe tele lenā aofaʻiga mo le na o le toʻatasi se tagata lomitusi! E ui lava sa leai se vaega mautū na faia e Palanitino i tulaga tau tapuaʻiga, ae sa avea ana galuega ma mea e lē gata ina faaleleia atili ai le lolomiina o tusi ma masini lomitusi, ae ua faaleleia atili ai foʻi le suʻesuʻeina o le Tusi Paia. (2 Timoteo 3:16) E mautinoa lava, e telē se fesoasoani a Palanitino i le aumaia o le Tusi Paia ina ia mafai ona maua e so o se tagata.

[Faamatalaga pito i lalo]

[Pusa/Ata i le itulau 15]

LE FALE MATAAGA O LE PLANTIN-MORETUS

O le tausaga e 1877, na tatalaina ai e avea ma fale mataaga mo tagata lautele, le fale lea sa nonofo ai Palanitino ma lona aiga i le aai o Antwerp, ma galulue ai. E leai se isi fale lomitusi mai lenā vaitaimi o totoe. E lima masini lomitusi na faaaogā i le lona 17 ma le 18 senituri, o loo faatutū i le fale mataaga mo maimoaga. O isi masini e lua—o masini pito sili na ona leva i le lalolagi—i tuā lava toetoe i taimi o Palanitino. Sa faaalia i totonu o le fale mataaga mea eseese uma sa faaaogā mo le lolomia o tusi. I le vaega o tusi a le fale mataaga, o loo iai manusikulipi e tusa ma le 638, e amata mai lava i tuā i le senituri lona 9 e oo i le 16, faapea ma tusi e 154 na lomia a o leʻi oo i le tausaga e 1501. E aofia ai i nei tusi le uluaʻi Tusi Paia a Gutenberg, lea na lomia a o leʻi oo mai i le 1461, faapea foʻi ma se tasi o Tusi Paia taʻutaʻua a Palanitino, le Antwerp Polyglot.

[Ata i le itulau 15]

Arias Montano

[Ata i le itulau 16]

O loo iai i le “Antwerp Polyglot” mau i le gagana Eperu, le “Vulgate” faa-Latina, ma le “Septuagint” faa-Eleni, faapea le “Peshitta” faa-Syriac. Sa iai foʻi le “Targum” faa-Arama, ma o latou faaliliuga i le gagana Latina

[Faamatalaga i Ata]

I faaaloaloga a le fale mataaga, le Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Faamatalaga i Ata i le itulau 15]

Ata uma e lua: I faaaloaloga a le fale mataaga, le Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen