Talaaga o le Soifuaga

O a Matou Taumafaiga ia Malolosi Pea Faaleagaga

FAAMATALAINA E ROLF BRÜGGEMEIER

Na ou maua le tusi muamua mai laʻu uō a o oʻu i le falepuipui. Na ia taʻu mai ai ua molia foʻi loʻu tinā ma oʻu uso laiti o—Peter, Jochen, ma Manfred. Na tuua ai o matou tuafāfine laiti e toʻalua e aunoa ma ni mātua po o nisi o i matou le fanau. Aiseā na sauāina ai e le malo o Siamani i Sasaʻe lo matou aiga? O le ā sa fesoasoani iā i matou e malolosi ai pea faaleagaga?

NA AVEESE e le Taua Lona II a le Lalolagi o matou olaga filemu a o laiti; ma matou vaaitino ai i faiga sauā o le taua. Sa avea loʻu tamā ma fitafita a Siamani ma na maliu o se pagota o le taua. Na tuua ai na o loʻu tinā o Berta e vaaia ni tamaiti e toʻaono, e mai le tasi le tausaga e oo atu i le 16 tausaga.

O le lotu na auai i ai loʻu tinā na māfua ai lona lē fiafia i lotu, ma lē toe manaʻo ai e faalogo i se mea e faatatau i le Atua. Ae i se tasi aso i le 1949, na sau ai se fafine faautauta e igoa iā Ilse Fuchs i lo matou fale e talanoa faatatau i le Malo o le Atua. O ana fesili ma faamalamalamaga sa uunaʻia ai le fia iloa atili o loʻu tinā. Na ia maua ai le faamoemoe mai lana suʻesuʻega faale-Tusi Paia.

Peitaʻi o matou tama, e faatalitonugatā. Sa faasesēina i matou i le tele o folafolaga na faia e le ʻau Nasi faapena ma le ʻau Komunisi, ae e leʻi taunuu i se lelei. E ui na matou masalosalo ma oʻu uso i nisi folafolaga fou, ae na matou maofa ina ua matou iloa nisi o Molimau a Ieova na ave i nofoaga o faasalaga mamafa, ona o le lē lagolagoina o taua. Na matou papatiso faatasi ma loʻu tinā ma Peter i le tausaga na sosoo ai.

 Na papatiso foʻi lo matou uso laʻitiiti o Manfred, peitaʻi e leʻi mauaa le upu moni i lona loto. Ina ua faasā la matou galuega e le ʻau Komunisi i le 1950, na faasufi o ia e leoleo nanā lea e lauiloa i mea leaga o le Stasi, e taʻu po o fea e fai ai a matou sauniga, ma na ia taʻuina. O le māfuaaga lenā o le molia ma taofia o loʻu tinā ma isi oʻu uso.

Auaunaga a o Faasā le Galuega

Ona sa faasā le galuega, sa faananā lo matou aumaia o lomiga faale-Tusi Paia i totonu o Siamani i Sasaʻe. Sa ou galue o se ave meli, ou te aumaia la lomiga mai le nofoaga e lē faasāina ai i sisifo o Perelini, ma aumai ai i le itu tuaoi. E tele taimi na ou sao ai mai i leoleo, ae na puʻeina aʻu ma molia iā Novema 1950.

Na tuu e le Stasi aʻu i se sela i lalo o le eleele, e leai se faamalama. E lē faatagaina aʻu e moe i le ao, ae a oo i le pō ua tuʻi i fesili, ma o nisi taimi e sasa ai aʻu. Sa leai saʻu fesootaʻiga ma loʻu aiga seʻia oo iā Mati 1951, ina ua ō mai loʻu tinā, Peter ma Jochen i loʻu faamasinoga. Na faasala aʻu i le ono tausaga i le falepuipui.

Na puʻeina ma molia loʻu tinā, Peter ma Jochen i le ono aso talu ona uma loʻu faamasinoga. Mulimuli ane, na tausia e se Molimau a Ieova loʻu tuafafine o Hannelore e 11 tausaga, ae ave e le uso o loʻu tinā ia Sabine e 7 tausaga. Na pei o le faiga o tagata solitulafono mataʻutia loʻu tinā ma oʻu uso, ma na aveesea foʻi manoa o o latou seevae e le Stasi. E tutū i le taimi atoa na suʻesuʻe ai i latou. Na faasala foʻi e taʻiono tausaga—a le tagata i le falepuipui.

I le 1953, na tofia aʻu ma nisi o pagota Molimau e faia se malae vaalele mo le vaegaau, lea na matou teena e fai. Na faasala i matou e ala i le faaesea mo le 21 aso, e aofia ai le leai o ni galuega, leai ni tusi, ma faalaiti meaʻai. Na faatotoe e nisi tuafāfine Kerisiano ni falaoa mai a latou meaʻai laiti ma nanā mai mo i matou. Na iʻu ai ina ou masani iā Anni, o se tasi o ia tuafāfine, ma faaipoipo ai ina ua faasaʻoloto i maʻua i le 1956 ma le 1957. Na maua la ma tama teine o Ruth ina ua uma le tausaga e tasi talu ona ma faaipoipo. O le vaitaimi foʻi lenā na faaipoipo ai Peter, Jochen ma Hannelore.

Pe tolu tausaga talu ona ou magalo, ae toe puʻea faapagota foʻi aʻu. Na tauanau aʻu e se leoleo Stasi e fai ma sipai mo i latou. Sa ia faapea mai: “Lau Susuga Brüggemeier, ae ā pe a toe fetuutuunaʻi lou manatu. Ua e iloa le faigatā o le olaga i le falepuipui, ma matou te lē mananaʻo e te toe oo i ai. E mafai ona avea pea oe o se Molimau, faaauau au suʻesuʻega, ma talanoa pea e uiga i le Tusi Paia i le tele e te loto i ai. E pau le mea matou te mananaʻo ai, ia e taʻu mai iā i matou mea o fai e Molimau a Ieova.  Ia mafaufau i lau avā ma lou afafine.” O upu mulimuli na matuā ootia ai loʻu loto. Peitaʻi a o oʻu i le falepuipui, sa ou mautinoa e sili atu le tausia e Ieova o loʻu aiga na i lo aʻu, ma sa ia faia faapea!

Na taumafai le malo e faamalosia Anni e galue i aso uma o le vaiaso ae tausia e isi tagata Ruth. Na teena e Anni lea manatu ma faigaluega ai i pō ina ia mafai ona vaai Ruth i le ao. Na sili ona alolofa uso faaleagaga ma avatu le tele o mea i laʻu avā, lea na ia tufa atu i isi. Ae o le taimi lea, ua toeitiiti atoa le ono tausaga o oʻu iai i le falepuipui.

Na Tumau lo Matou Faatuatua i le Falepuipui

Ina ua ou toe foʻi i le falepuipui, na naunau Molimau na matou potu faatasi, e fia iloa po o ā ni manatu fou na lomia talu ai nei. Maʻeu loʻu fiafia ona sa ou suʻesuʻeina lelei Olomatamata ma auai e lē aunoa i sauniga, lea na avea ai aʻu ma faamalosiau faaleagaga mo i latou!

Ina ua matou talosaga i leoleo o le falepuipui mo se Tusi Paia, na latou tali mai: “O le avatu o se Tusi Paia i Molimau a Ieova, o se matuā lamatiaga lava e tai pei o le avatu o ni mea faigaluega i se gaoi e sola ese ai.” I aso taʻitasi, e filifili e uso sa taʻimua se mau mai le Tusi Paia mo le aso. I ʻafa itula i aso taʻitasi e savalivali ai pagota i le malae, e matou te fiafia atu e faaalu le taimi e maua ai aogā mai le mau o le aso na i lo le faamalosi tino ma le ea fou. E ui e 15 futu (5 mita) e matou te vā ai ma e faasā ona talanoa, ae na maua pea avanoa e fetufaaʻi ai le mau. I totonu o o matou sela, e matou te tuufaatasia upu na mafai ona manatua e tagata taʻitasi, ona maua ai lea o la matou mataupu faale-Tusi Paia e talanoa i aso taʻitasi.

Na iʻu ina taʻu e se isi sa galue nanā mo le ʻau Stasi a matou gaoioiga ma na tuuina na o aʻu i se sela. Maʻeu le faamanuiaga na iai i lenā taimi i le tele o mau na ou taulotoina! Sa ou faaaogā ia aso e mafaufau loloto ai i mataupu eseese o le Tusi Paia. Na iʻu ina ave aʻu i se isi falepuipui, lea na tuu ai aʻu e le leoleo faatasi ma isi Molimau e toʻalua, ma na matuā faatumulia i matou i le olioli ina ua ia tuu mai se Tusi Paia. Ina ua uma le ono masina o tuua toʻatasi, na ou talisapaia le mafai ona toe talanoa faatasi ma uso talitonu i mataupu o le Tusi Paia.

Na taʻu mai e loʻu uso o Peter le mea na fesoasoani iā te ia a o iai i le isi falepuipui: “Sa ou faaataina le olaga i le lalolagi fou ma faatumu loʻu mafaufau i manatu o le Tusi Paia. O i matou Molimau sa faalaeiau le tasi i le isi, i le faia o fesili po o matematega faale-Tusi Paia. E leʻi faigofie le olaga. O isi taimi e 11 i matou i se potu e 130 futu faatafafā (12 mita faatafafā). O inā e fai ai mea uma—ʻai, moe, taʻele, ma fai ai feʻau mamao (seʻi tulou). Na vaivai neula o o matou tino.”

Na faapea mai le isi oʻu uso o Jochen i mea na oo iā te ia i le falepuipui: “Na ou usuina pese sa ou manatua mai le tusi pese. I aso uma ou te mafaufau loloto ai i se mau na ou taulotoina. Ina ua ou magalo, sa faaauau lau faasologa lelei o faatonuga faaleagaga. I aso taʻitasi, matou te faitau le mau mai le Tusi Paia ma loʻu aiga. E matou te sauniuni mo sauniga uma.”

Magalo Loʻu Tinā Mai le Falepuipui

Na magalo loʻu tinā ina ua sili laʻitiiti i le lua tausaga talu ona falepuipui. Na ia faaaogā lona saʻolotoga e suʻesuʻe ai le Tusi Paia ma Hannelore ma Sabine, ma fesoasoani iā i laʻua e maua se faavae mautū mo o la talitonuga. Na ia aʻoaʻo i laʻua i le auala e taulima ai faafitauli i le aʻoga e māfua ona o lo la faatuatua i le Atua. Sa faapea mai Hannelore: “E ma te leʻi popole tele i āuga e oo iai auā i le fale e faamalosiau le tasi i le isi. O le malosi o le noataga o lo matou aiga, na mafai ai ona tālia fitā na oo iā i matou.”

Na faapea atili mai Hannelore: “Sa matou avatu meaʻai faaleagaga i o matou tuagane i le falepuipui. Sa matou tusia i ni mataʻitusi ninii se Olomatamata atoa i ni pepa maseesee. Ona afīfī lea o laupepa i se pepa e lē sao ai le vai, ma  nanā i totonu o mati mamago lea e avatu i afīfī i masina taʻitasi. Maʻeu le olioli pe a maua mai le tala i le ‘susua’ o meaʻai faaleagaga na avatu i mati mamago. E ese lo matou pisi i le galuega, ma ou te taʻutino atu e ese le manaia o lea taimi.”

I Taimi o Faasā le Galuega

Na faamatala e Peter le olaga mo le faitau sefulu o tausaga a o faasā le galuega i Siamani i Sasaʻe: “E matou te feiloaʻi i se fale o se aiga i vaega toʻaitiiti, e taunuu ma tuua le fale i taimi eseese. I sauniga taʻitasi, e fuafua ai le taimi e toe fetaui ai. E faaaogā tāga pe tusia faamatalaga ina neʻi faalogologo mai le Stasi.”

Sa faapea mai Hannelore: “O isi taimi e matou te maua ai lipine o polokalame o fonotaga. E avea ma sauniga fiafia. E ō mai faatasi la matou vaega toʻalaiti e faalogologo i faatonuga mai le Tusi Paia mo ni nai itula. E ui e matou te lē vaai i le failauga, ae mulimuli i le polokalame ma faia a matou faamaumauga.”

Na faapea mai Peter: “E tele faigatā na fesagaʻia e o matou uso Kerisiano i isi atunuu ina ia matou maua ai lomiga faale-Tusi Paia. I le pe ā ma le sefulu tausaga a o leʻi aveesea le Pa i Perelini i le 1989, na latou lomia ni lomiga faapitoa matamata ninii mo i matou. O isi na lamatia o latou saʻolotoga, taavale, ma tupe, ina ia aumai ai meaʻai faaleagaga i Siamani i Sasaʻe. I le tasi pō e leʻi oo mai le ulugalii na ma faatali i ai. Na maua e leoleo lomiga ma ave le la taavale. E ui i lamatiaga, e ma te leʻi mafaufau e tuu le galuega ina ia maua se olaga filemu.”

Na faamatala mai e Manfred, loʻu uso laʻitiiti lea na faalataina i matou i le 1950, le mea na fesoasoani iā te ia e toe maua ma tumau ai lona faatuatua: “Ina ua uma ona faasala aʻu i ni nai masina, na ou alu i Siamani i Sisifo ma tuua le upu moni. Sa ou toe foʻi i Siamani i Sasaʻe i le 1954 ma faaipoipo i le tausaga na sosoo ai. E leʻi umi ae talia e laʻu avā le upu moni o le Tusi Paia, ma papatiso i le 1957. A o faagasolo taimi na lē lelei loʻu loto fuatiaifo, ma o le fesoasoani a laʻu avā, na ou toe foʻi ai i le faapotopotoga.

“Na talia e uso na iloa aʻu ae ou te leʻi tuua le upu moni i se agaga alofa, e pei e leʻi tupu se mea. E matagofie le faafeiloaʻia fiafia ma se ataata māfana. Ua ou matuā fiafia ua toe faaleleia laʻu faiā ma Ieova ma oʻu uso.”

Faaauau Pea le Taumafaiga Faaleagaga

Na faia e lo matou aiga uma ni taumafaiga maumauaʻi mo le faatuatua. Na faapea mai loʻu uso o Peter: “I aso nei, ua siʻomia i tatou i le anoanoaʻi o mea faitino ma mea faatosina, e leʻi faapea muamua. A o faasā le galuega, na matou malilie i mea sa maua. O se faaaʻoaʻoga, e leai se tasi e fia auai i se isi vaega tautusi ona o māfuaaga a le tagata lava ia, pe faitio i le mamao o le mea e fai ai sauniga, pe tuai foʻi le taimi. Na matou fiafia uma e ō mai faatasi, tusa pe faatali seʻia oo i le 11 i le pō mo le taimi e tuua ai lea nofoaga.”

 I le 1959, na fai ai le faaiʻuga a loʻu tinā e ō ma Sabine e 16 tausaga i Siamani i Sisifo. Ona sa mananaʻo e galulue i le mea sa manaʻomia ai le ʻautalaʻi, na faatonu atu e le ofisa o Molimau a Ieova e ō i Ellwangen, Baden-Württemberg. E ui na iai faafitauli o le soifua mālōlōina o loʻu tinā, o lona maelega na uunaia ai Sabine e amata lana paeonia ina ua 18 tausaga. Ina ua faaipoipo Sabine, na aʻo le avetaavale a loʻu tinā i le 58 o ona tausaga, ina ia faatele ai lona sao i le galuega talaʻi. Sa pele iā te ia lea galuega seʻia oo ina maliu i le 1974.

Ae o le mea na tupu iā te aʻu, ina ua toetoe ono tausaga o oʻu iai i le falepuipui mo le taimi lona lua, na ave ai aʻu i Siamani i Sisifo i le 1965, e aunoa ma le iloa e loʻu aiga. Peitaʻi i se taimi mulimuli ane, na ma toe faatasi ai ma laʻu avā o Anni, ma le ma tama o Ruth. Na ou talosaga i le ofisa o Molimau a Ieova ina ia matou galulue i se vaipanoa e manaʻomia ai le ʻautalaʻi, ma na latou fai mai matou te ō i Nördlingen, i Bavaria. O inā na ola aʻe ai Ruth ma lona tuagane o Johannes. Na galue Anni o se paeonia. O lana faaaʻoaʻoga lelei na uunaʻia ai Ruth e paeonia ina uma lana aʻoga. Na faaipoipo uma la ma fanau i ni paeonia. I le taimi nei ua fai o la aiga, ma ua faamanuiaina i maʻua i ni fanau aulelei e toʻaono a le ma fanau.

I le 1987, na ou faaaogā ai le avanoa e vave litaea ai ina ia mafai ona ma auai faatasi ma Anni i le galuega paeonia. I le tolu tausaga mulimuli ane, na valaaulia aʻu e le lālā i Selters e fesoasoani i galuega i le toe faatelēina o le ofisa. Na ma fesoasoani i le fausiaina o le uluaʻi Maota fono a Molimau a Ieova lea sa taʻua o Siamani i Sasaʻe, i Glauchau, ma mulimuli ane na ma vaaia lea nofoaga. Ona o tulaga o le soifua mālōlōina, na ma toe foʻi ai e nonofo ma Ruth i le faapotopotoga i Nördlingen, lea na ma paeonia ai.

O se fiafiaga sili iā te aʻu, le auauna pea o oʻu uso ma tuafāfine uma ma le tele o lo matou aiga i lo tatou Atua agalelei, o Ieova. Ua matou iloa foʻi o le tumau ona malolosi faaleagaga, ua matou tofo ai i le moni o upu a le Salamo 126:3: “Ua faia e Ieova mea tetele mo i tatou; ua tatou fiafia ai.”

[Ata i le itulau 13]

I le aso o la ma faaipoipoga, 1957

[Ata i le itulau 13]

Faatasi ma loʻu aiga i le 1948: (luma, tauagavale i le taumatau) Manfred, Berta, Sabine, Hannelore, Peter; (tua, tauagavale i le taumatau) o aʻu ma Jochen

[Ata i le itulau 15]

Se tamaʻi tusi sa faaaogā i le taimi o faasā le galuega; masini faalogologo a “Stasi”

[Faamatalaga i Ata]

Forschungs- und Gedenkstätte NORMANNENSTRASSE

[Ata i le itulau 16]

Faatasi ma oʻu uso ma tuafāfine: (luma, tauagavale i le taumatau) Hannelore ma Sabine; (tua, tauagavale i le taumatau) o aʻu, Jochen, Peter, ma Manfred