Talaaga o le Soifuaga

Na Ma Maumauaʻi e Faataunuu lo Ma Faiva

E pei ona faamatalaina e Lena Davison

“Ua ou lē iloa atu se mea,” o le faamatalaga lea a le matou pailate i se leo ua tau lē manino mai. E leʻi umi ae mamulu ese ona lima mai le ave o le tamaʻi vaalele sa matou malaga ai, ma paʻū ese faafuaseʻi mai lona nofoa, ua matapogia. Na taumafai si oʻu toʻalua e sii aʻe le pailate. A o leʻi faamatala atoa atu lenei mea mataʻutia na toeitiiti ma feoti ai, seʻi oʻu faamatala atu pe aiseā na ma oo ai fua i lenā vaalele i vaipanoa o Papua Niu Kini, o se tasi o vaipanoa e motu ese lava o le lalolagi.

SA OU fanau i Ausetalia i le 1929 ma ou ola aʻe i Sini, le laumua o le setete o New South Wales. O loʻu tamā o Bill Muscat o se Komunisi, ae sa talitonu i le Atua. I le 1938 sa malie foʻi e saini se tagi faalemalo e talosagaina ai se faatagaga mo Joseph F. Rutherford, mai le ofisaulu o Molimau a Ieova i le lalolagi aoao, e talaʻi ai i le Sydney Town Hall.

“Atonu o iai se mea lelei o ia fia taʻu mai,” o le tala lenā a Tamā i a matou. E valu tausaga mulimuli ane, na faatoʻā matou iloa ai le uiga tāua o lenā feʻau. Na valaaulia e Tamā, ia Norman Bellotti, o se faifeʻau talaʻi faataimi atoa a Molimau a Ieova, e sau i lo matou fale e matou te talanoa i le Tusi Paia. Na vave talia e lo matou aiga le upu moni a le Tusi Paia, ma matuā maelega ai i le faiva faa-Kerisiano.

I tausaga ogatotonu o le 1940, na ou lē toe  aʻoga ae ou nofo e fesoasoani i si oʻu tinā ona sa maʻi i se gasegase faaumiumi. Sa ou faia ni suʻisuʻiga e maua ai se seleni. I pō o Aso Toonai, ma te ō ma loʻu uso o Rosa e galulue ma isi paeonia i magāala i le vaipanoa o loo iai le Sydney Town Hall. I le 1952, na faauu ai loʻu tuagane matua o Ioane, mai le aʻoga misionare o Kiliata, i le Iunaite Setete, ma tofia ai e galue i Pakisitana. Sa ou fiafia foʻi i le auaunaga faamisionare ma ou fia faataʻitaʻi i loʻu tuagane. I le tausaga la na sosoo ai, na amata ai laʻu paeonia sauatoa.

Faaipoipo ma le Galuega Faamisionare

E leʻi umi ae ma feiloaʻi ma John Davison, o lē sa galue i le lālā a Molimau a Ieova i Ausetalia. Sa faagaeetia aʻu i ona uiga loto maulalo, o lona finafinau, ma ona uiga tamālii. A o faagasolo le Taua Lona Lua a le Lalolagi, e faatolu ona faafalepuipui John ona o lona solitū faa-Kerisiano. Sa ma filifili e avea le faiva faa-Kerisiano o la ma galuega i le olaga atoa.

Na ma faaipoipo iā Iuni i le 1955. Na ma faatauina se pasi ma le faamoemoe e sui e fai ma o ma fale e mafai ona fetosoaʻi. Sa ma fuafua o inā ma te faamautū ai pe a ma talaʻi i nofoaga maotua o Ausetalia. I le tausaga na sosoo ai, sa iai se faatalosaga mo ni Molimau ina ia ō atu i Niu Kini, le itu i mātū sasaʻe o se motu telē i le itu i mātū o Ausetalia. * O le taimi lenā e leʻi oo se talaʻiga o le feʻau o le Malo i lenā vaega o le lalolagi. Sa vave ona ma tauofo atu i lenā talosaga.

I lenā taimi, na pau le auala e mafai ai ona ulufale se tasi i Niu Kini, pe afai e faigaluega sauatoa faakonekarate. Ona taumafai lea o John e saʻili sana galuega. Na vave ona maua lana konekarate e galue ai i se ʻililaupapa i New Britain, o se motu e laʻitiiti, o se vaega lava o Niu Kini. Ona ma agaʻi atu loa i lo ma tofiga fou, ma taunuu ai i Rabaul i New Britain, iā Iulai 1956. E ono aso sa ma faatali ai i inā mo le vaa e ma te ō atu ai i Waterfall Bay.

La Ma Auaunaga i Waterfall Bay

Sa sou le faigāmalaga, ae na ma taunuu lava i Waterfall Bay, o se vaifagaloa telē e tusa ma le 150 maila (240 kilomita) i saute o Rabaul. O inā sa iai se ʻililaupapa telē i se vaega laumamā o le togāvao. Ina ua nofoi faataaliʻoliʻo uma le ʻaufaigaluega i le laulauʻai, na faapea mai le pule, “Mo le lua silafia, Mr. ma Mrs. Davison, o le faatulagaga a lenei kamupani, e tatau i tagata faigaluega uma ona faailoa mai a latou tapuaʻiga.”

Sa ma iloa lelei e leai se faatulagaga faapea, ae foliga mai sa masalosalo ona e ma te leʻi ulaula. Ona tali atu lea o John, “O maʻua o Molimau a Ieova.” Na teʻi lava ua saō tagata uma. O tamāloloa nei o ni tagata sa avea ma fitafita i le Taua Lona Lua a le Lalolagi, ma sa lē fiafia i Molimau ona o lo latou solitū i taimi o le taua. O inā lava na amata ai ona suʻesuʻe auala solo mai tamāloloa nei ina ia faafaigatā mea mo i maʻua.

Muamua, na musu le pule e aumai se ma pusaʻaisa ma se ogaumu, e ui o mea sa tatau ona ma maua. Na oo ina leaga a ma meaʻai, ma sa ma  faamalolosi lava e kuka i se ogaumu na ma maua i le togāvao. Na sosoo ai ma lo latou taofia o tagata o le nuu ia aua neʻi toe faatau maia iā i maʻua ni fua o a latou faatoʻaga. Ona ma taumafai lea e faaaogā so o se fualaau faisua e maua. Na latou faapea mai o maʻua o sipai, ma matuā mātaʻitū mai po o ma aʻoaʻoina se tasi i le Tusi Paia. Ona sosoo ai lea ma loʻu aafia i le malaria.

E ui lava i na mea, sa ma maumauaʻi pea e faataunuu lo ma faiva. Sa ma talosaga i ni alii talavou se toʻalua o le motu sa faigaluega i le ʻili ma e malamalama i le faa-Peretania, ina ia aʻoaʻo i maʻua i le gagana Pidgin faa-Melanesia, o le gagana lenā a tagata uma. Ae na ma tauia i laʻua i le aʻoaʻo atu i ai o le Tusi Paia. Pe a oo i faaiʻuga o vaiaso, sa ma feofeoaʻi solo i vaipanoa eseese o le motu ma “matamata solo” i vaaiga mananaia. O inā sa ma molimau atu ai ma le faautauta i so o se tagata ma te feiloaʻi i ai; o a ma tagata aʻoga sa latou faaliliu maia le gagana iā i maʻua. E tigā le malolosi o le aave o vaitafe aemaise foʻi korokotaila taufaafefe e taatitia solo mai i auvai o vaitafe, ae sa ma sopoʻia lava. E tasi lava se taimi na toeitiiti ma faalētonu ai, peitaʻi e seāseā lava iai se faafitauli mai nei meaola.

Saunia ni Meafaigaluega mo le Aʻoaʻo Atu

A o faasolo lava ina lautele atu le ma faiva, sa ma mafaufau ai e lolomi (type) ni nai feʻau faale-Tusi Paia faigofie e tufatufa atu i tagata fiafia. Sa fesoasoani mai nai tama ia sa matou suʻesuʻe i le ʻili e faaliliu le feʻau muamua. E tele ni pō sa matou lolomiina ai le anoanoaʻi o sāvali ma tufatufa atu i tagata o le nuu faapea seila o vaa sa afea le nuu.

I le 1957, na asiasia ai i matou e le faifeʻau femalagaaʻi o John Cutforth. O se uso agavaa tele, ma na faalaeiauina i matou i lana asiasiga. * Sa ia fautuaina le faaaogā o ata, atonu o se auala sili ona lelei e aʻoaʻo atu ai upu moni o le Tusi Paia i tagata e lē mafai ona faitau. Ona la amata ai lea ma laʻu tane o se faasologa o ni atatusi faigofie, e faamatala ai aʻoaʻoga a le Tusi Paia. Mulimuli ane, sa toe kopi uma nei ata i totonu o api. Na tofu uma tagata suʻesuʻe o le Tusi Paia ma le api, lea na latou faaaogā e talaʻi atu ai i isi. Na iʻu ina faaaogā atoa e le atunuu lenei faiga e aʻoaʻo atu ai.

Ina ua mavae le lua ma le ʻafa tausaga o ma galulue i Waterfall Bay, sa māeʻa foʻi ma le ma konekarate sa faigaluega ai, ma ua talia lo ma nonofo pea i le atunuu. Ona ma talia ai lea o se valaaulia mo le paeonia faapito.

Toe Foʻi i Rabaul

A o ma folau atu i le itu i mātū e agaʻi i Rabaul, sa mālōlō lo ma vaa mo le pō, i se faatoʻaga niu ma koko i Wide Bay. O se ulugalii ua matutua  e ana le faatoʻaga, ae sa mananaʻo e mālōlō litaea i Ausetalia. Ona la ofo lea iā John le galuega e na te pulea le faatoʻaga. Na faaosoosoina i maʻua i le manaia o le galuega, ae ina ua ma toe talanoa i lenā pō, na ma malilie ai, e ma te leʻi ō mai i Niu Kini e saʻili se tamaoaiga faaletino. Ona ma maumauaʻi lava lea i le ma filifiliga, ia faataunuu pea lo ma faiva o ni paeonia. O le aso na sosoo ai, sa ma taʻu atu i le ulugalii la ma faaiʻuga ma toe folau ese loa lo ma vaa.

Ina ua taunuu i Rabaul, sa ma faatasi atu i se vaega toʻaitiiti o Molimau mai isi atunuu, na ō ane foʻi i latou e galulue i lenā vaipanoa. E ese le fiafia o tagata o le nuu i le talaʻiga, ma e tele ni a matou suʻesuʻega faale-Tusi Paia na amataina. O le taimi lenā, sa matou totogia se maota tele e fai ai a matou sauniga, ma e oo atu lava i le 150 tagata sa auai ane. E toʻatele i latou na talia le upu moni, ma latou toe faasalalau atu foʻi le tala lelei o le Malo o le Atua i isi vaipanoa o le atunuu.—Mataio 24:14.

Sa ma asiasi foʻi i Vunabal, o se nuu e tusa ma le 30 maila (50 kilomita) le mamao ese mai Rabaul, sa iai i inā ni tagata sa fiafia i le upu moni. E leʻi leva ae amata ona amanaʻia ane e se tagata Katoliko mapolotu la matou galuega. Sa ō ane ma ni ana uō o le latou lotu, ma faavevesi la matou suʻesuʻega faale-Tusi Paia faalevaiaso, ma tutuli ese i matou mai le nuu. Ina ua matou iloa o le a faateteleina faalavelave i le vaiaso e sosoo ai, sa matou talosaga loa leoleo ina ia latou puipuia i matou.

I lenā aso, ua faalautataʻi uma tagata Katoliko i le auala ma taufaifai mai. Sa sauni le toʻatele e tuʻi maa i matou. I lenā taimi, sa faapotopoto e le patele le toʻatele o tane o le nuu. Sa faamautinoa mai e leoleo e iai la matou aiā tatau e fai ai la matou sauniga, ona latou faaavanoa lea o le auala matou te ō atu ai e ui i le anoano sa iai. Ae o le taimi lava na amata ai la matou sauniga, na fuli ai loa foʻi le patele e faavevesi tagata i fafo. E leʻi mafai e leoleo ona taofi tagata, ona augani mai lea o le taʻitaʻi leoleo e sili ai pe a tuu le matou sauniga, ma latou tataʻi faatopetope atu i maʻua i le ma taavale.

Na mumu mai tagata ma liʻo matou, sa lafo mai upu masoā, na tuufeanu mai ma faalālā mai moto, ae na o le tūtū faasasaʻo lava o le patele ma piilima ma ʻataʻata. Ina ua mafai ona matou sao ese, sa taʻutino mai e le taʻitaʻi leoleo, o se taimi muamua lea ua ia vaaia ai se mea ua sili ona mataʻutia. E ui sa palaaai le toʻatele o tagata i Vunabal i faiga sauā a le ʻaufaatupu faalavelave, ae sa iai se tasi tagata suʻesuʻe o le Tusi Paia na loto tele lava e tū maumauaʻi mo le upu moni o le Malo. Talu mai lenā taimi, e toʻatele isi i New Britain sa amata foʻi ona iai lenā loto tele.

Ua Aloaʻia le Galuega i Niu Kini

Iā Novema 1960, sa toe tofia i maʻua i Madang, o se aai telē i le talafatai i mātū o Niu Kini, le motu autū. O inā na toe tele ane ai foʻi isi avanoa faigaluega faasauatoa na ofo ane iā i maʻua. Sa tauanau aʻu e se tasi kamupani ina ia ou vaaia le latou faleoloa e faatau ai lavalava. O le isi sa manaʻo ou te galue mo le toe faaleleia o lavalava. O nisi fafine mai isi atunuu sa galulue i inā, sa latou ofo mai e fesoasoani i le itu tau seleni e amata ai saʻu ia lava fale suʻisuʻi. Peitaʻi sa teu pea i o ma mafaufau o ma sini, o lea na ma teena ai ma le faaaloalo nei mau avanoa na ofo mai.—2 Timoteo 2:4.

Sa tupu olaola le oganuu i Madang, ma e leʻi umi ae amata loa se faapotopotoga manaia. Sa matou aʻeaʻe ma ō atu foʻi i pasika i nuu maotua e talaʻi ai, ma o na talaʻiga e tele ni aso matou te ō ai. O faleoo tuufua sa tutū solo i le auala, sa  matou folaina i lauvaovao ma momoe ai. O le mea taulia, sa iai a matou meaʻai tuuapa, o ni masikeke, ma se taʻinamu.

I se tasi matou talaʻiga faapena, sa matou asia ai se vaega o ni tagata fiafia i Talidig, o se nuu pe tusa ma le 30 maila (50 kilomita) le mamao i le itu i mātū o Madang. A o faasolo ina malolosi faaleagaga le vaega, ae faasā loa e le pule aʻoga a le nuu, ona toe faia ni suʻesuʻega faale-Tusi Paia i fanua o le malo. Na faaoso foʻi leoleo e faaleaga fale o nei tagata fiafia ae tutuli i le togāvao. Peitaʻi, sa iai se alii tāua o le nuu tuaoi, na ia faataga lenei vaega ina ia nonofo i lona fanua. Mulimuli ane, sa talia fiafia e lenei alii tāua le upu moni, ma fausia ai loa i fausaga faaonapōnei se Maota mo Sauniga i lenā vaipanoa.

Galuega Faaliliu ma le Femalagaaʻi

E lua tausaga talu ona ma taunuu i New Britain i le 1956, ae valaaulia maʻua e faaliliuina nisi o lomiga i le gagana Pidgin faa-Melanesia. E tele ni tausaga o faagasolo lenei galuega. Ae i le 1970 na valaaulia ai i maʻua e galulue faataimi atoa i le galuega faaliliu i le lālā i Port Moresby, le laumua o Papua Niu Kini. Sa ma faia ai foʻi i inā ni aʻoga e aʻoaʻo ai le gagana.

Na ma toe foʻi i New Britain i le 1975, mo le galuega femalagaaʻi. Mo le isi 13 tausaga na sosoo ai, sa ma feoaʻi solo i vaalele, vaa, taavale, pe savavali foʻi, i vaipanoa uma o le atunuu. E tele taimi na toetoe ma āfaina ai i na faigāmalaga, e aofia ai ma le mea lea na taʻua i le amataga o lenei mataupu. O le mea na tupu, na oso faafuaseʻi le manava o le pailate ma matapogia ai, a o lalata ona matou tulaueleele i le malae vaalele i Kandrian i New Britain. Ua leai nei se matou pailate, ona matou faataamilomilo lē mautonu ai lava lea i luga o le togāvao, a o taumafai John e faanofo i luga le pailate. Na iʻu ina tau maua sina malamalama o le pailate, ma taumafai loa e tulaueleele faamalosi lo matou vaa. E tū le vaa, ae toe matapogia foʻi le pailate.

Ua Toe Faaopoopo le Isi Auaunaga

I le 1988 sa toe tofia i maʻua i Port Moresby e vaaia le galuega faaliliu i le lālā, ona ua manaʻomia se fesoasoani. E tusa e toʻa 50 le matou aiga sa nonofo ma galulue i le lālā, ma o inā foʻi sa ma toleniina ai nisi ʻaufaaliliu fou. Sa matou nonofo uma i ni tamaʻi fale e taʻitasi potu moe. Sa ma mafaufau ma John, e faamatala le faitotoʻa o le ma fale i taimi uma ina ia faigofie mo sui fou o le aiga ma tagata asiasi, ona afe atu ma matou faamasani. Na atili ai ona māfana lo matou aiga, ma faateleina le alofa ma le lagolagosua.

Peitaʻi i le 1993, na oso faafuaseʻi le fatu o John ma maliu ai. Na oo mai le lagona e pei ua oti atu se isi vaega o aʻu. E 38 tausaga sa ma faaipoipo ai, ma sa faaaluina lenā taimi atoa i le ma auaunaga. Ma na ou maumauaʻi lava e faaauau pea i le malosi mai iā Ieova. (2 Korinito 4:7) O loo matala pea le faitotoʻa o loʻu potu, ma e masani lava ona asiasi mai ē talavou. O faatasitasiga lelei na ua fesoasoani mai ina ia mautinoa ai pea laʻu vaai i mea o i luma.

I le 2003 na ou toe foʻi ai i le lālā i Sini i Ausetalia, ona ua faalētonu loʻu soifua mālōlōina. O lenei ua 77 oʻu tausaga, ae o loo oʻu galue pea i le Matagaluega o Faaliliuga, ma faaauau laʻu galuega talaʻi. O aʻu uō ma fanau faaleagaga, faapea a latou fanau, o puna na o loʻu olioli.

O loo matala pea le faitotoʻa o loʻu potu i le Peteli, ma o le tele o aso e iai lava i latou e asiasi mai iā te aʻu. Pe afai e tapuni loʻu faitotoʻa, e masani ona tuʻituʻi mai nisi e vaai pe iai se mea o faalētonu. Po o le ā lava le umi ou te ola ai, ou te maumauaʻi pea e faataunuu laʻu faiva ma auauna i loʻu Atua o Ieova.—2 Timoteo 4:5.

[Faamatalaga pito i lalo]

[Faafanua i le itulau 18]

(Tagaʻi i le lomiga mo le ata atoa)

NIU KINI

AUSETALIA

Sini

INDONESIA

PAPUA NIU KINI

Talidig

Madang

PORT MORESBY

NEW BRITAIN

Rabaul

Vunabal

Wide Bay

Waterfall Bay

[Faamatalaga i Ata]

Faafanua ma le kelope: Based on NASA/Visible Earth imagery

[Ata i le itulau 17]

O maʻua ma John i se tauaofiaga i Lae, i Niu Kini i le 1973

[Ata i le itulau 20]

I le lālā i Papua Niu Kini i le 2002