E Ofoofogia le Faiga o Tatou

“Na faia aʻu e ala ai ona mataʻutia ma ofo tele ai.”—SALAMO 139:14.

1. Aiseā ua viiviia ai e le toʻatele o tagata le Atua mo foafoaga ofoofogia o loo i le lalolagi?

UA TUMU le lalolagi i foafoaga ofoofogia. Na faapefea ona iai? E talitonu nisi e maua le tali e aunoa ma le manatu i Sē atamai na ia faia. A o isi e manatu o le lē talitonu e iai Sē na Faia mea, ua faatapulaa ai lo tatou malamalama i le natura o mea. Ua latou talitonu o foafoaga o loo iai i le lalolagi e matuā maoaʻe ma ofoofogia, e lē mafai la ona faapea atu na teʻiteʻi lava ua iai. Ae i le tele o tagata e aofia ai ma nisi saienitisi, ua faaalia i faamaoniga, e iai Lē na Faia le atulaulau e sili lona atamai, malosi, ma le faimea lelei. *

2. O le ā na uunaʻia ai Tavita e vivii iā Ieova?

² O le tupu Isaraelu o Tavita o se tasi na talitonu, e ao ona vivii atu i Lē na Faia mea ona o Ana foafoaga ofoofogia. E ui na ola Tavita i le taimi a o leʻi taitai iai ni faasaienisi i aso nei, ae na ia talitonu, sa siʻomia o ia e mea ofoofogia na faia e le Atua. Na lava le tepa ifo o Tavita i lona lava tino, e matuā maofa ai i le ofoofogia o le tomai na faia ai mea e le Atua. Na ia tusi: “Ou te vivii atu iā te oe, auā na faia aʻu e ala ai ona mataʻutia ma ofo tele ai; o mea na e faia, o mea mamana ia; ua ou matuā iloa e aʻu nei mea.”—Salamo 139:14.

3, 4. Aiseā e tāua ai iā i tatou taʻitoʻatasi ona manatunatu loloto i galuega a Ieova?

³ Na malosi le talitonuga o Tavita ona sa manatunatu loloto. I aso nei, ua tumu aʻoga ma faasalalauga i filosofia e faatamaʻia ai le faatuatua e uiga i le tupuaga mai o tagata. Ina ia malosi lo tatou faatuatua e pei o Tavita, e ao foʻi ona tatou manatunatu loloto. E lē tatau ona aafia a tatou faaiʻuga i manatu o isi, aemaise lava mataupu faavae e pei o le iai o Sē na Faia mea ma lana matafaioi.

⁴ E lē gata i lea, o le manatunatu i galuega a Ieova e faamalosia ai lo tatou alofa ma le talisapaia o ia, ma tatou mautinoa ai i ana folafolaga mo le lumanaʻi. Ona uunaʻia ai lea o i tatou e iloa atili Ieova ma auauna iā te ia. Seʻi o tatou tilofaʻia la pe faapefea ona faamautinoa e le faasaienisi i aso nei le manatu o Tavita, ua faia i tatou i se auala e “ofo tele ai.”

Le Ofoofogia o le Tuputupu Aʻe o o Tatou Tino

5, 6. (a) Na faapefea ona tatou amata feola uma mai? (e) O ā aogā o o tatou fatugaʻo?

⁵ “Sa iā te oe oʻu manatunatu [fatugaʻo]; na e ufiufi iā te aʻu i le manava o loʻu tinā.” (Salamo 139:13) Na tatou amata uma lava ona feola mai i manava o o tatou tinā, i le na o sina sela e itiiti ifo i le piliota o i le faaiʻuga o lenei  fuaiupu. Ae o lenā sela lamoʻimoʻī, e matuā anoanoaʻi le tele o nisi vaega ninii e tutupu mai ai mo le fauina o le tino o le tagata! Na vave tele lona tuputupu aʻe. E oo atu i le faaiʻuga o le lua masina talu ona e i le manava, ua māeʻa foʻi ona fausia ou totoga autū. O nisi o na totoga, o ou fatugaʻo. Ina ua e fanau mai, ua sauni foʻi ou fatugaʻo e faamamā lou toto, e aveese otaota ma vai lē aogā ae faatotoe na o mea e aogā. A lelei ou fatugaʻo uma e lua, o le a la faamamā le vai o lou toto, pe tusa ma le lima kuata (6 lita) i se tagata matua, e taʻi 45 minute ma faamamā!

⁶ E fesoasoani foʻi ou fatugaʻo e pulea le aofaʻi o minerale o lou toto, atoa foʻi ma le pamuina o le toto. E tele foʻi isi aogā o fatugaʻo, e pei o le faaliliuina o le vaitamini D i se isi mea lea e fetaui mo le fausia aʻe o ponaivi, ma faia ai le vailaau o le homone lea e faatupuina sela mumū o le toto i ou ponaivi. E lētioa taʻua fatugaʻo “o vaega autū e faagaoioia mea tau suavai o le tino”! *

7, 8. (a) Faamatala le amataga o le tuputupu aʻe o se pepe e leʻi fanau mai. (e) O le ā e uiga i ai le ‘saunia o se pepe ai mea loloto i le lalolagi’?

⁷ “E leʻi lilo loʻu tino iā te oe, ina ua faia aʻu i le mea lilo, ina ua saunia aʻu i mea loloto i le lalolagi.” (Salamo 139:15) E vaevaeina le sela autū, ona faaauau ai lea ona vaevaeina sela fou e maua mai ai. Ona amata lea ona faaeseese pe patino mai foliga o nei sela, e avea isi o sela o neura, sela o maso, sela o le paʻu, ma isi lava ituaiga. O sela o se ituaiga e tasi e tuufaatasia e faia aʻe ai ʻafuʻafu, sosoo ai ina avea ma totoga. O se faataʻitaʻiga, i le lona tolu o vaiaso talu mai ona e afuafua i le manava o lou tinā, ua amata ona fau aʻe sou auivi. I le taimi ua faatoʻā atoa le fitu vaiaso o lou matua ma pe tusa e na o le inisi (2.5 senitimita) lou umī, ae ua iai uma ituaiga ponaivi eseese e 206 i o latou uluaʻi fausaga e pei ona iai i se tagata matua, e ui e leʻi malō lelei na ponaivi.

⁸ E tupu lenei faasologa uigaese i totonu o le manava o lou tinā, e lē o iloa atu e tagata e peiseaʻī o loo tanu lilo i se mea loloto i le lalolagi. O le mea moni, e lē o iloa e tagata le tele o isi mea e faatatau i le auala ua faia aʻe ai i tatou. O se faaaʻoaʻoga, o le ā ua mafai ai ona faagaoioi nisi kene (genes) patino o loo i totonu o ou sela, ina ia faatulaga ai sela mo vaega eseese o le tino? E ono iʻu ina iloa e le faasaienisi, ae e pei ona taʻua e Tavita, ua leva ona silafia lelei e Lē na Faia mea, o Ieova.

9, 10. E faapefea ona ‘tusia uma’ i le “tusi” a le Atua le fausaga o se pepe e leʻi fanau?

⁹ “Na silasila mai ou fofoga i oʻu tino uma ina o afuafua; ua tusia foʻi uma lava i lau tusi, o ona aso foʻi na faia ai, a o leai ni oʻu tino.” (Salamo 139:16) Na iai i lou uluaʻi sela le ata o lou tino atoa. Na taʻitaʻia e lenei ata lou fausia aʻe a o faagasolo lou iva masina i le manava o lou tinā, ma mo le silia i le 20 tausaga o le tuputupu aʻe e avea ma tagata matua. I lenei taimi, o le a tele ni suiga e oo i lou tino, ae faatonutonu uma mai lava e faamatalaga ua faapolokalameina i lenā sela autū.

¹⁰ E leʻi malamalama Tavita i ni sela ma ni kene (genes), ma na te leʻi faaaogāina foʻi se faata e faalapopoʻa ai mea. Ae na saʻo lona iloa, o le fausaga o lona tino o se faamaoniga lea o ni fuafuaga na muaʻi faatulaga. Atonu na iai sina iloa o Tavita i le auala e fausia aʻe ai se  pepe e leʻi fanau mai, lea la na ia manatu ai o lona uiga e ao ona faatulaga lelei le tutupu o laasaga taʻitasi e tusa ai o se fuafuaga ma se faasologa na muaʻi faataatia. I se gagana faafatusolo, na ia faamatalaina lenei fausaga ua ‘tusia uma’ i le “tusi” a le Atua.

11. Na faapefea ona maua o tatou uiga ma foliga vaaia?

¹¹ I aso nei, ua iloa e faapea o uiga ma mea e mātaulia ai oe na tuufaasolo mai ou mātua ma augātamā, e pei o lou maualuga, o foliga, o mata ma le lanu o le lauulu, ma le faitau afe o isi uiga, e māfua mai i ou sela e taʻua o kene. O loo iai i ou sela taʻitasi le faitau sefuluafe o kene, ma o kene taʻitasi o se vaega lea o se faasologa umi e taʻua o le DNA (deoxyribonucleic acid). O loo “tusia” uma faatonuga i le auala e fausia aʻe ai lou tino, i le fausaga o lou DNA. O taimi uma e vaevaeina ai ou sela ina ia faia nisi sela fou pe toe suia ai sela tuai, e avatu e lou DNA na faatonuga, lea e te ola ai pea ma faatumau ai ou foliga vaaia. Maʻeu se faaaʻoaʻoga mataʻina o le malosi ma le atamai o Lē na Faia i tatou o i le lagi!

Lo Tatou Mafaufau Uigaese

12. O le ā se mea faapitoa ua ese ai tagata mai meaola?

¹² “Le Atua e, ua matuā sili ou manatunatu ona aogā iā te aʻu, ua sili lava ona tele o lo latou faitau aofaʻi. Afai ou te faitaulia, ua sili ia ona tele i le oneone.” (Salamo 139:17, 18a) Na faia foʻi meaola po o manu i se auala e ofo tele ai, ma e sili atu lagona ma mea e mafai ona faia e isi meaola i lo tagata. Peitaʻi, na tuu e le Atua i tagata le mafaufau e silisili atu i so o se meaola. Ua taʻua i se tusi faasaienisi: “E tele vala e tai tutusa ai i tatou o tagata i isi meaola, peitaʻi tatou te tutasi mai foafoaga ola uma o loo i le lalolagi, ona o lo tatou tomai e faaaogā ai gagana ma le mafaufau. Tatou te tutasi foʻi i o tatou faanaunauga loloto e fia iloa mea e uiga iā i tatou lava: E faapefea ona fausia aʻe o tatou tino? Na faapefea ona tatou ola mai?” E tai faapea foʻi fesili na tomānatu ai Tavita.

13. (a) Na faapefea ona manatunatu loloto Tavita i le finagalo o le Atua? (e) E faapefea ona tatou mulimuli i le faaaʻoaʻoga a Tavita?

¹³ Ae o le mea sili ona tāua ua ese ai i tatou mai meaola, e mafai ona tatou manatunatu i le finagalo o le Atua. * O lenei meaalofa faapitoa, o se vala e faaalia ai na faia i tatou i le “faatusa o le Atua.” (Kenese 1:27) Na faaaogā lelei e Tavita lenei meaalofa. Na ia manatunatu loloto i faamaoniga o le iai o le Atua, ma uiga lelei na atagia mai i mea na siʻomia ai o ia i le lalolagi. Na iā Tavita foʻi uluaʻi tusi o Tusitusiga Paia, lea e iai faaaliga mai le Atua e uiga iā te ia ma ana galuega. Na fesoasoani iā Tavita nei tusitusiga faagaeeina e malamalama ai i le finagalo o le Atua, o ona uiga, ma lana fuafuaga. O le manatunatu loloto i le Tusi Paia, o  le foafoaga, ma feutagaʻiga a le Atua ma Tavita, na uunaʻia ai o ia e vivii i Lē na Faia o ia.

Mea e Aofia i le Faatuatua

14. Aiseā e lē manaʻomia ai ona tatou iloa mea uma e uiga i le Atua ina ia faatuatua ai iā te ia?

¹⁴ O le tele na manatunatu loloto ai Tavita i le foafoaga ma le Tusi Paia, o le tele foʻi lenā na ia iloa ai, e lē taitai oo lona malamalama atoatoa i le atamai o le Atua ma lona silafia. (Salamo 139:6) E tutusa lenā ma i tatou. O le a lē taitai o tatou malamalama i galuega ofoofogia uma a le Atua. (Failauga 3:11; 8:17) Ae ua “faaalia mai” e le Atua le poto i le Tusi Paia ma mea na ia faia. Ua mafai ai e ē saʻili le upu moni o loo soifua i so o se taimi, ona maua le faatuatua lea e faavae i mea ua faamaonia.—Roma 1:19, 20; Eperu 11:1, 3.

15. Faataʻitaʻi pe faapefea ona fesootaʻi le faatuatua ma la tatou faiā ma le Atua.

¹⁵ E iai nisi mea e aofia i le iai o le faatuatua na i lo le tau ina iloa, e ao ona iai se Puna sili ona atamai na faia le ola ma le vateatea. E aofia ai le faatuatua iā Ieova le Atua, o lē finagalo ia tatou iloa o ia ma iai se faiā lelei ma ia. (Iakopo 4:8) E tatou te ono mafaufau i le talitonuina e se tasi o se tamā alofa. Afai e fesiligia oe e se tasi e iai ni uiga masalosalo po o le a fesoasoani moni lou tamā iā te oe i taimi o mala, e ono lē mafai ona e faamautinoa atu le maufaatuatuaina o lou tamā. Ae a o faagasolo mea e tutupu ma e iloa ai faamaoniga o le alofa o lou tamā, o le a e mautinoa foʻi la o le a ia lē tuulafoaʻia oe. I se tulaga tutusa, o le iloa o Ieova e ala i le suʻesuʻe o le Tusi Paia, mafaufau i le foafoaga, ma iloa lana fesoasoani i le talia o a tatou tatalo, e uunaʻia ai i tatou e faatuatuaina o ia. E tatou te mananaʻo ai e aʻoaʻo atili e uiga iā te ia, ma vivii e faavavau iā te ia, ona o lo tatou alofa lē manatu faapito ma le tuutoina atu. O le mea sili lenā ona faamamaluina e mafai ona faia e se tasi.—Efeso 5:1, 2.

Saʻili le Taʻitaʻiga a Lē na Faia i Tatou!

16. O le ā se mea e tatou te aʻoaʻoina mai le faiā vavalalata a Tavita ma Ieova?

¹⁶ “Le Atua e, ia e suʻesuʻe mai iā te aʻu, ma ia e silafia loʻu loto; tofotofo mai ia iā te aʻu, mai ia e silafia oʻu manatunatu; ma ia e silafia po o iā te aʻu se ala e tigā ai; ma e taʻitaʻiina mai aʻu i le ala o le faavavau.” (Salamo 139:23, 24) Na iloa e Tavita e leai se mea e lilo i le silafaga a Ieova iā te ia. O mea na ia mafaufau ai, tautala, pe faia, na silafia uma e Lē na Faia o ia. (Salamo 139:1-12; Eperu 4:13) O lea iloa lelei e uiga i le Atua, na toʻafilemu ai Tavita, e pei o se tamaitiiti e lagona le saogalemu pe a iai faatasi ma ona mātua alolofa. Na faapelepele e Tavita lenei faiā vavalalata ma Ieova ma tinoū e tausisia pea, i le mafaufau loloto i Ana galuega ma tatalo iā te Ia. O le tele o salamo a Tavita e aofia ai ma le Salamo 139, o tatalo e ō faatasi ma musika. E fesoasoani foʻi le manatunatu loloto ma le tatalo e tatou te vavalalata ai iā Ieova.

17. (a) Aiseā na manaʻo ai Tavita e suʻesuʻe e Ieova lona loto? (e) E aafia faapefea o tatou olaga i le auala e faatino ai la tatou filifiliga saʻoloto?

¹⁷ O le faia o i tatou i le faatusa o le Atua, ua  foaʻiina mai ai le filifiliga saʻoloto. E mafai ai ona tatou filifili e fai mea lelei pe fai mea leaga. O loo iai i lenā saʻolotoga le tiute tauave o amioga tatau. E leʻi manaʻo Tavita e faaaofia o ia ma ē amio leaga. (Salamo 139:19-22) Na ia manaʻo e ʻalofia le faia o ni mea sesē e tigā ai. E ese mai la i le manatunatu i le poto e lē mafaatusalia o Ieova, na talosaga ma le loto maulalo Tavita i le Atua ina ia suʻesuʻe lona loto ma taʻitaʻia o ia i le ala i le ola. E aogā tapulaa amiotonu tau amio a le Atua i tagata uma, e ao ai la ona tatou faia ni filifiliga saʻo. E finagalo Ieova ia tatou usiusitai uma atu iā te ia. O le faia faapea o le a tatou maua ai lona finagalo malie ma le tele o aogā. (Ioane 12:50; 1 Timoteo 4:8) O le savavali ma Ieova i aso taʻitasi e mafai ai ona tatou ati aʻe le toʻafilemu o le mafaufau, e tusa lava po o ā faafitauli tugā e fesagaʻia.—Filipi 4:6, 7.

Usiusitai i Lē Sili na Faia i Tatou!

18. O le ā le faaiʻuga a Tavita e tusa ai o lona manatunatu i le foafoaga?

¹⁸ A o talavou Tavita, sa masani ona i fafo i le fanua e leoleo ana lafu mamoe. Na punonou ifo mamoe e aai, ae na ia tepa aʻe i le lagi. I le afiafi pō, na tomānatu Tavita i le matagofie o le vateatea ma le uiga o nei mea uma. Na ia tusi: “Ua tala mai e le lagi le mamalu o le Atua; ua faaalia foʻi e le va nimonimo le galuega a ona aao. O loo taʻu atu le upu e le tasi aso i le tasi aso, o loo faailoa foʻi le poto e le tasi pō i le tasi pō.” (Salamo 19:1, 2) Na malamalama Tavita, e manaʻomia ona ia saʻili ma usiusitai i Lē na faia mea ofoofogia uma. E ao foʻi ona tatou faia faapea.

19. O ā ni lesona e aʻoaʻoina e talavou ma ē matutua i le faia o i tatou i se auala e “ofo tele ai”?

¹⁹ Na avea Tavita ma faaaʻoaʻoga lelei o le fautuaga lea na tuuina atu mulimuli ane e lona atalii o Solomona i talavou: “O lenei, ia e manatua lē na faia oe i ona pō o lou tauleʻaleʻa . . . Ia e mataʻu i le Atua, ma e anaana i ana poloaʻiga; auā o mea ia e tatau i tagata uma.” (Failauga 12:1, 13) I le avea o se talavou, na iloa e Tavita na faia o ia i se auala e “ofo tele ai.” O le ola e tusa ai ma lenā malamalamaga, na ia maua ai aogā e tele a o faagasolo lona olaga. Afai e tatou te vivii ma auauna atu i Lē Sili na Faia i tatou, o ē talavou ma ē matutua, o le a fiafia o tatou olaga i le taimi nei atoa ma le lumanaʻi. Ua folafola mai e le Tusi Paia e tusa ai o ē vavalalata atu iā Ieova ma ola e tusa ai o ona ala amiotonu: “A oo ina ulusinā, latou te fua mai pea lava; e malolosi ma lauolaola i latou; ina ia iloa ai o Ieova e tonu ia.” (Salamo 92:14, 15) O le a tatou maua ai le faamoemoe o le olioli e faavavau i galuega ofoofogia a Lē na Faia i tatou.

[Faamatalaga pito i lalo]

Pe e Mafai Ona E Faamatala?

• E faapefea i le auala e tuputupu aʻe ai se pepe ona faaalia ai na faia i tatou i se auala e “ofo tele ai”?

• Aiseā e ao ai ona tatou manatunatu loloto i le finagalo o Ieova?

• E fesootaʻi faapefea le faatuatua ma la tatou faiā ma Ieova?

[Fesili mo le Suʻesuʻega]

[Ata i le itulau 23]

O le tupu aʻe o se pepe i le manava o se fuafuaga na muaʻi faataatia

DNA

[Faamatalaga i Ata]

Se pepe e leʻi fanau: Lennart Nilsson

[Ata i le itulau 24]

E pei o tamaiti e talitonuina se tamā alofa, e tatou te maufaatuatuaina foʻi Ieova

[Ata i le itulau 25]

O le tomānatu o Tavita i galuega na faia e Ieova na uunaʻia ai o ia e vivii atu iā te Ia