Le Uluaʻi Tusi Paia i le Gagana Potukali—O se Tala i le Maumauaʻi

I LE lona 17 senituri, na tusia ai e João Ferreira de Almeida i se tamaʻi tusi a se lotu i le itulau muamua se faaupuga faapea, “O lē maumauaʻi o le a taulau manuia.” O se faaupuga lea e aupito sili ona talafeagai e faamatala ai se tamāloa na tuuina atu lona ola i le faaliliuina, ma le lomia o le Tusi Paia i le gagana Potukali.

Na fanau Almeida i le 1628 i Torre de Tavares, o se nuu i mātū o Potukali. Na ola aʻe o ia i Lisbon o le laumua o Potukali, ma o se tamaitiiti mātuaoti. O lea na tausia ai o ia e le uso laʻitiiti o lona tamā o se monike. O se tulaga masani, a o sauniuni atu mo se tofiga faapatele, sa maua e Almeida se aʻoaʻoga e aupito sili ona lelei, lea na fesoasoani e na te maua ai se tomai maoaʻe mo tulaga tau i gagana i taimi o lona talavou.

Peitaʻi, e lē mafai ona taulau Almeida e faaaogā lona tomai i le faaliliuina o le Tusi Paia, pe a nofo ai pea i Potukali. A o faasalalau atu le Tusi Paia i le itu i mātū ma le ogatotonu o Europa i la latou lava gagana e le lotu Porotesano, sa tumau pea Potukali i lalo o le pulega a taʻitaʻi lotu Katoliko. O le iai o se Tusi Paia a se tagata i lana lava gagana, e oo ai ina tuuina atu faamalosi lea tagata i luma o le Faamasinoga a le Lotu. *

Atonu ona o le manaʻo ia ʻalofia lenei faasāsāaga, na siitia atu ai Almeida i Holani i le 14 o ona tausaga. E leʻi umi a o faatoʻā atoa le 14 o ona tausaga, ae malaga atu loa i Asia e ui atu i Batavia (lea ua taʻua nei o Jakarta) i Initonesia, o le taimi lenā o loo iai le vaega tutotonu o le pulega a le Dutch East India Company i Saute i Sasaʻe o Asia.

Se Tagata Faaliliu Talavou

I le vaega mulimuli o le malaga a  Almeida i Asia, na oo ai se suiga tele i lona olaga. A o malaga atu i le va o Batavia ma Melaka (sa taʻua o Malacca), i sisifo o Meleisia, na ia maua ai se tamaʻi pepa a le lotu Porotesano e tusia i le gagana Sepania e faaulutalaina Diferencias de la Cristiandad (Feeseeseaʻiga i Ē o Loo Faapea Mai o Kerisiano). E lē gata i le osofaʻia o aʻoaʻoga sesē a lotu, ae o loo iai i le tamaʻi pepa se faaupuga sa faagaeetia faapitoa ai le talavou lenei o Almeida: “O le faaaogāina o se gagana e lē iloa e le lotu, e ui lava e mo se viiga i le Atua, ae e leai se aogā iā i latou e lē o malamalama i ai.”—1 Korinito 14:9.

Sa manino le faaiʻuga a Almeida: O le kī i le faaalialia o mea sesē a lotu, o le fai lea o le Tusi Paia ina ia malamalama ai tagata uma. Ina ua taunuu atu i Melaka, na ia liliu ai loa i le lotu Toefuataʻina a Holani ma sa vave lava ona amata faaliliu ni vaega o tusitusiga a le ʻau fai Evagelia mai le gagana Sepania i le gagana Potukali, ma faasalalauina atu “iā i latou sa faaalia le naunau moni e fia iloa le upu moni.” *

I tausaga e lua mulimuli ane ai, sa sauni ai loa Almeida mo se galuega telē e fai—o le faaliliuina atoa o Tusitusiga Eleni mai le Tusi Paia Latina, o le Vulgate. E uma ona ia faaliliuina a o leʻi atoa se tausaga, o se matatiʻa maoaʻe mo se talavou e na o le 16 ona tausaga! Na ia loto tele e auina atu lana faaliliuga i le kovana sili a Holani i Jakarta mo le lomiaina. E manino mai, na auina atu e le Lotu Toefuataʻina i Batavia lana uluaʻi tusitusiga i Amsterdam, ae na maliu le faifeʻau matua lea sa avatu i ai lana galuega, ma mou atu ai ma le galuega tele na faia e Almeida.

Ina ua talosagaina o ia e faia se kopi o lana faaliliuga mo le faapotopotoga Toefuataʻina i Ceylon (lea ua taʻua nei o Sri Lanka) i le 1651, na iloa ai e Almeida ua leiloa lana uluaʻi faaliliuga mai le mea na teu ai faamaumauga a le lotu. E leʻi faavaivai ai o ia, ae sa ia maua se kopi—atonu o se kopi faataʻitaʻi o lana uluaʻi faaliliuga—ma i le tausaga na sosoo ai na uma ai ona ia toe teuteuina le lomiga o tusi o Evagelia ma le tusi o Galuega. Na ia maua se meaalofa e 30 guilders (o se tupe Holani e) mai le fono * i Batavia. Na taʻua e se tasi na auaumea faatasi ma Almeida, “o se tamaʻi tupe mo se galuega fitā na ia faia.”

E ui sa lē amanaʻia lana galuega, ae na maumauaʻi e faaauau ma ia toe avatu foʻi se toe teuteuga o lana faaliliuga o le Tusitusiga Paia Eleni po o le Feagaiga Fou i le 1654. Na toe iai se avanoa e lomia ai le Tusi Paia, ae leai se tulaga patino na tulaʻi mai vaganā le sauniunia o nai kopi na tusilima e faaaogā i nisi lotu.

Taʻusalaina e le Fono a le Lotu

I le isi sefulu tausaga na sosoo ai, na pisi ai Almeida i lana galuega faafaifeʻau ma faamisionare mo le Lotu Toefuataʻina. Sa faauuina o ia i le 1656 ma galue muamua ai i Ceylon lea na toeitiiti lava soli ai e se elefane, ma mulimuli ane galue i Initia, o se tasi o uluaʻi misionare na oo atu i lenā atunuu.

O Almeida o se tagata na liliu i le lotu Porotesano ma o loo galue i se isi atunuu. O le toʻatele la o tagata i vaipanoa na ia asiasi i ai e tautala i le gagana Potukali, na manatu iā te ia o sē ua fulitua i le lotu ma o sē faalata. O lona taʻusalaina tuusaʻo o amioga leaga a le ʻaufailotu ma le faaalialia o aʻoaʻoga a le lotu, na oo ai foʻi  ina feteenaʻi soo ma misionare Katoliko. Na oo ina faifai tetele na feteenaʻiga i le 1661, ma faasala ai loa e le Faamasinoga a le Lotu i Goa, i Initia, ia Almeida i le faasalaga oti ona o le faatautee i talitonuga o loo taliaina e tagata lautele. Sa leʻi iai o ia i inā, ae sa susunu ai sona faatusa. Atonu o le maofa i le auala e finau ai Almeida, sa toe aami ane ai o ia e le kovana sili o Holani ina ia toe foʻi atu i Batavia.

O Almeida o se misionare maelega, ae e leʻi galo iā te ia le manaʻomia ona iai o se Tusi Paia i le gagana Potukali. O le mea moni, o le lē masani o tagata i le Tusi Paia—na manino mai i faifeʻau ma tagata lotu—sa atili faamalosia ai lona faanaunauga. I upu tomua o se pepa faalelotu na ia tusia i le 1668, na faasilasila ai e Almeida i lana ʻaufaitau e faapea: “Ou te faamoemoe . . . e lē o toe mamao ae ou avatu iā te outou se meaalofa tāua, o le Tusi Paia atoa i la outou lava gagana, o se meaalofa tautele ma o se ʻoa sili ona tāua mo outou.”

Feteenaʻiga a Almeida ma le Komiti Toe Teuteu

I le 1676 na tuuina atu ai e Almeida lana faaliliuga mulimuli o Tusitusiga Paia Eleni po o le Feagaiga Fou, i le pulega a le lotu i Batavia mo le toe teuteuina. Mai lava i le amataga, sa iai se feteenaʻiga i le va o Almeida ma ē na toe teuteuina. Na faamatalaina e le tusitala i talaaga o tagata, o J. L. Swellengrebel e faapea, atonu o le a faigatā i ʻaumea a Almeida e tautala i le gagana Holani ona malamalama i nisi o uiga loloto o upu ma le auala na tusia ai. Sa iai foʻi se feteenaʻiga e faatatau i le ituaiga o gagana e faaaogā. Pe tatau ona faaaogā i le Tusi Paia le gagana o loo tautala ai tagata Potukali, po o le gagana Potukali ua toe teuteuina, lea o le a faigatā ona malamalama i ai le toʻatele o tagata? O le maumauaʻi o Almeida e faamāeʻa le galuega sa avea ma pogai o feteenaʻiga faifai pea.

Sa telegese le faagasologa o le galuega, atonu ona o le lē malilie i se mea e tasi, po o le lē naunau i ai o ē na toe teuteua le Tusi Paia. I tausaga e fā mulimuli ane ai, na faia lava fefālōaʻiga o manatu o le ʻau toe teuteu i mataupu amata o le tusi o Luka. O le lē fiafia o Almeida i le tuai na ia auina atu ai se kopi o lana uluaʻi tusitusiga i Holani e lomia mai ai e aunoa ma le iloa e ē na toe teuteua le Tusi Paia.

E ui i taumafaiga a le fono e taofi le lomiaina o le Tusi Paia, ae na lomia lava i se fale lomitusi i Amsterdam i le 1681 lana Tusitusiga Paia Eleni, ma na oo atu uluaʻi kopi i Batavia i le tausaga na sosoo ai. Seʻi manatu i le lē fiafia o Almeida ina ua ia iloa ua toe fetuunaʻi lana faaliliuga e ē na toe teuteua le Tusi Paia i Holani! Ona e lē masani tagata i le gagana Potukali, na mātauina ai e Almeida ua latou faaaogā “faaliliuga e lē talafeagai ma feteenaʻi, lea sa lē malamalama lelei ai i le uiga o le Agaga Paia.”

Sa lē malilie foʻi le malo o Holani, ma faatonu ai le Tusi Paia atoa ina ia faatamaʻia. E ui i lenā tulaga, ae na talosaga Almeida i le malo ina ia faasao ni nai kopi i lona faamautinoa atu i ai, e mafai ona toe tusi faasaʻo ni mea na matuā sesē lava. O le a faaaogāina nei kopi seʻia toe maua mai le toe teuteuga ua saunia.

Na toe fono ē na faia le toe teuteuga i Batavia e faaauau la latou galuega i le Vaega o le Tusitusiga Eleni ma amata ona sauniuni Tusitusiga Eperu o le Tusi Paia a o taumafai Almeida e faauma na tusi. O le popole neʻi lē lava le onosai o Almeida, na manatu ai le fono e sili ona teu le kopi mulimuli o le Tusi Paia ua uma ona sainia i le sefe a le lotu. Na tetee Almeida i lea faaiʻuga na fai.

E oo ane i le taimi lea, o le tele o tausaga i galuega fitā ma le faigatā o le olaga i le teropika, na telē sona aafiaga leaga i lona soifua mālōlōina. I le 1689, na faasolosolo mālie ona fāi atu lona malosi, ma litaea mai ai Almeida i galuega a le lotu ae aga atu i le faaliliuina o Tusitusiga Eperu o le Tusi Paia. E faanoanoa, ona na maliu o ia i le 1691 a o galue i le mataupu mulimuli o le tusi o Esekielu.

O le lomiga lona lua o le Tusitusiga Eleni, na faauma a o toeitiiti lava oo i lona maliu, ma sa lomia i le 1693. Na foliga mai foʻi na toe suia e i  latou na faia le teuteuga le uluaʻi tusitusiga na iai. I lana tusi A Biblia em Portugal (Le Tusi Paia Potukali), na taʻua e G. L. Santos Ferreira e faapea: “Na faia e i latou na toe teuteua . . . suiga iloga i le galuega sili ona lelei a Almeida, ua faamatagā ma faaleaga le matagofie o le uluaʻi faaliliuga lea e leʻi suia e i latou na toe teuteuina le uluaʻi lomiga.”

Ua Māeʻa le Tusi Paia Potukali

Ina ua maliu Almeida, na mou atu le malosi lea sa uunaʻia le toe teuteu ma le lomia o le Tusi Paia i le gagana Potukali i Batavia. O le Sosaiete i Lonetona mo le Faaauilumaina o le Poto Faa-Kerisiano, na faatupeina le lomiga lona tolu o le Tusitusiga Eleni a Almeida i le 1711, ina ua talosagaina e misionare Tenemaka na galulue i Tranquebar, i saute o Initia.

Na mananaʻo lenā sosaiete e faatū sa latou fale lomitusi i Tranquebar. Peitaʻi a o alu atu le vaa i Initia, lea na avatu ai mea mo le faia o lomiga ma le uta o Tusi Paia i le gagana Potukali, ae puʻe loa e seila faomea a Falani ma oo ai ina lafoaʻia nei lomiga i le taulaga o Rio de Janeiro, i Pasili. Na tusi Santos Ferreira: “Atonu na iai ni māfuaaga e lē mailoa ma ni tulaga e manatu i ai tagata o se vavega, ona o pusa sa iai lomiga na maua atu i lalo i le mea o loo iai uta a le vaa e leʻi tago i ai se isi, ma faaauau atu ai lenei uta i le vaa lava lea seʻia oo i Tranquebar.” Na toe teuteu ma le faaeteete e misionare Tenemaka ma lomia loa le vaega na totoe o le Tusi Paia a Almeida. Na maua le vaega mulimuli o le Tusi Paia Potukali i le 1751, ua toeitiiti 110 tausaga talu ona amata le galuega a Almeida o se tagata faaliliu o le Tusi Paia.

Se ʻOa na Tumau Ona Iai

Mai lava i lona laʻitiiti, na malamalama Almeida i le manaʻomia o se Tusi Paia i le gagana Potukali ina ia malamalama ai tagatānuu i upu moni i la latou lava gagana. Na ia maumauaʻi e faataunuu lona sini i lona olaga atoa, e ui i teteega mai le Lotu Katoliko, le lē ano ane o ana uō, ma faafitauli o le toe teuteuina lea e foliga mai e lē uma, ma lona soifua mālōlōina na faasolo ina leaga. Na tauia lona maumauaʻi.

O le toʻatele o tagata e tautala i le gagana Potukali lea na talaʻi i ai Almeida ua mou atu, ae peitaʻi, o loo iai pea lana Tusi Paia. I le senituri lona 19, e faitau afe kopi o le Tusi Paia a Almeida na faasalalau atu e le British and Foreign Bible Society ma le American Bible Society i Potukali ma aai i le talafatai o Pasili. O le iʻuga, o Tusi Paia na amata mai i lana uluaʻi faaliliuga, o loo sili pea ona alumia i tagata e tautala i le gagana Potukali i le lalolagi.

E mautinoa, e toʻatele tagata e latou te loto faafetai pea i uluaʻi tagata faaliliu o le Tusi Paia e pei o Almeida. Ae e sili atu ona tatou loto faafetai iā Ieova, le Atua o fesootaʻiga, o lona “finagalo ina ia faaolaina o tagata uma lava, ma ia oo ina iloa lelei le upu moni.” (1 Timoteo 2:3, 4) E na o Ia, o Lē na faasaoina mai lana Afioga ina ia mafai ona tatou maua mo lo tatou lelei. Seʻi tau ina tatou faapelepele ma filigā i le suʻesuʻeina o lenei “ʻoa e sili ona tāua” mai lo tatou Tamā i le lagi.

[Faamatalaga pito i lalo]

[Pusa/Ata i le itulau 21]

LE SUAFA O LE ATUA

O le faataʻitaʻiga mataʻina o le faamaoni o Almeida i le avea o se tagata faaliliu, o lona faaaogā o le suafa o le Atua e faailoa mai ai mataʻitusi Eperu e fā, le Tetragrammaton.

[Faamatalaga i Ata]

Cortesia da Biblioteca da Igreja de Santa Catarina (Igreja dos Paulistas)

[Faafanua i le itulau 18]

(Tagaʻi i le lomiga mo le ata atoa)

VASA ATALANI

POTUKALI

Lisbon

Torre de Tavares

[Ata i le itulau 18]

Batavia i le lona 17 senituri

[Faamatalaga i Ata]

Mai le Oud en Nieuw Oost-Indiën, Franciscus Valentijn, 1724

[Ata i le itulau 18, 19]

Itulau i luma o le uluaʻi Tusitusiga Paia Eleni i le gagana Potukali na lomia i le 1681

[Faamatalaga i Ata]

Faaaloaloga a le Biblioteca Nacional, Portugal