Alu i mataupu o loo iai

Alu i le lisi o mataupu

Ua Oo le Faa-Kerisiano i Asia Itiiti

Ua Oo le Faa-Kerisiano i Asia Itiiti

Ua Oo le Faa-Kerisiano i Asia Itiiti

I LE uluaʻi senituri T.A., na lauolaola ai faapotopotoga Kerisiano i Asia Itiiti (lea ua taʻua o Take i aso nei). Na talileleia e tagata Iutaia ma tagata o Nuu Ese ia le feʻau faa-Kerisiano. Na faapea mai se lomifefiloi o le Tusi Paia: “Seʻi vaganā ai Suria ma Palesitina, o inei i Asia Itiiti lea na amatamata ma aupito i malosi ai gaoioiga a Kerisiano.

E mafai ona tatou maua se aotelega manino o le mamao na oo atu ai le Faa-Kerisiano i lenā vaipanoa, i le tuufaatasia o ni faamaumauga eseese. Ina ia tatou maua aogā seʻi o tatou tilofaʻia ni faamaumauga ua mafai ona maua.

Uluaʻi Kerisiano i Asia Itiiti

O le uluaʻi mea mataʻina na tupu i le sosolo o le Faa-Kerisiano i Asia Itiiti lea na tupu i le Penetekoso 33 T.A., ina ua iai se vaega o tagata e eseese gagana e tautatala ai lea na aofia ai tagata Iutaia (o tagata Iutaia e aumau i fafo o Palesitina) ma tagata liu lotu Iutaia lea na faapotopoto i Ierusalema. Na talaʻia e aposetolo o Iesu le tala lelei i nei tagata na asiasi ane i Ierusalema. E tusa ai ma faamaumauga o le talafaasolopito na ō ane ma nisi mai Kapatokia, o Pono o le itumalo o Asia Itiiti, * o Ferukia, ma Pafulia, o vaipanoa ia e faia aʻe ai se vaega tele o Asia Itiiti. Pe ā ma le 3,000 le ʻaufaalogologo na talia le feʻau faa-Kerisiano ma papatisoina loa i latou. Na latou toe foʻi i o latou aiga ma lo latou faatuatuaga fou.—Galuega 2:5-11, 41.

E tatou te maua isi faamatalaga i le Tusi Paia i faamaumauga o malaga faamisionare a le aposetolo o Paulo i Asia Itiiti. I lana uluaʻi malaga i le 47/48 T.A., na folau atu ai Paulo ma lana ʻaumalaga mai Kuperu e oo atu i Asia Itiiti ma tūlaueleele ai i Pereka i Pafulia. Na avea lo latou taulau i le talaʻiga i le aai tutotonu o Anetioka i Pisitia, ma mea na fuā ma tetee mai ai tagata Iutaia. Ina ua malaga Paulo i le itu i saute i sasaʻe agaʻi i Ikonio, na taupulepule ai isi tagata Iutaia e faileagaina misionare. Sa nonofo latalata ane i ai tagata Lusa, o ni tagata e aafiagofie o latou faalogona, lea na latou uluaʻi faalauiloa o Paulo o se atua. Ae ina ua taunuu tagata Iutaia tetee mai Anetioka ma Ikonio, ona fetogi ai lea i maa e se vaega o tagata o le nuu ia Paulo ma o latou manatu ai ua oti! I le māeʻa ona tupu o lenā mea, na faaauau ai le malaga a Paulo ma Panapa i Teipe i Roma i le itumalo o Kalatia, i se vaipanoa e tautatala ai tagata i le gagana Lukaonia. Sa faatulaga ni faapotopotoga ma tofia toeaina. Ua manino la, i le 15 tausaga ina ua mavae le Penetekoso 33 T.A., na matuā mautū lava faiga faa-Kerisiano i Asia Itiiti.—Galuega 13:13–14:26.

I lana malaga lona lua i le 49 T.A. seʻia oo atu i le 52 T.A., na uluaʻi malaga atu ai Paulo ma lana ʻaumalaga e sopo agaʻi i Lusa, atonu na latou ui atu i le vaipanoa lea na ia ola aʻe ai i Taso i Kilikia. I le māeʻa o lona toe asia o uso i Lusa ma agaʻi atu i le itu i mātū, ona taumafai loa lea o Paulo e “tautala i le upu” i itumalo o Pitunia ma Asia. Peitaʻi, na vaoia e le agaga paia lenā mea. O na vaipanoa o le a talaʻia i se taimi mulimuli ane. Na i lo lea, na taʻitaʻia e le Atua Paulo i se vaega o mātū i sisifo o Asia Itiiti, ma oo atu ai i le talafātai o Teroa. Ona toe taʻitaʻia lea o Paulo e ala i se faaaliga, e faalauiloa atu le tala lelei i Europa.—Galuega 16:1-12; 22:3.

I le malaga lona tolu faamisionare a Paulo i le pe ā o le 52 seʻia oo i le 56 T.A., na ia ui atu foʻi i Asia Itiiti ma oo atu ai i Efeso lea e iai le uafu o Asia. O i inei foʻi sa mālōlō ai ina ua taliu mai lana malaga lona lua. Sa iai se vaega o Kerisiano na galulue i lenā aai, ma sa nonofo ai Paulo ma lana ʻaumalaga ma i latou pe ā mo le tolu tausaga. Na mātauina lenā taimi i faigatā ma lamatiaga, o se tasi o mea na tupu na māfua mai i tagata Efeso fai mea ario ona o le puipuia o a latou faiga faapisinisi i lotu.—Galuega 18:19-26; 19:1, 8-41; 20:31.

E foliga mai e mamao le mea na oo i ai le galuega faamisionare a tagata Efeso. Ua faapea mai le Galuega 19:10: “O lea na faalogo ai i le afioga a le Alii o Iesu o i latou uma lava ē ua nonofo i Asia, o Iutaia atoa ma Eleni.”

Faatupulaʻia le Galuega i Asia Itiiti

A o lata ina tuua e Paulo ia Efeso, na ia tusi atu i tagata Korinito: “O loo alolofa atu iā te outou ekalesia o i Asia.” (1 Korinito 16:19) O ā faapotopotoga atonu na manatu i ai Paulo? Atonu na aofia ai Kolose, o Laotikaia, ma Iarapoli. (Kolose 4:12-16) Na faapea mai le tusi Paul—His Story: “E talafeagai pe a manatu o le iai o nuu nei o Semurana, o Perekamo, o Sarataisa, ma Filatelefaia ona o misionare o Efeso. . . . O nuu uma nei sa i totonu o le faataamilosaga e 120 maila (192 kilomita) mai Efeso ma sa fesootaʻi uma i ni auala lelei.”

E oo ane la i le 20 tausaga talu ona māeʻa le Penetekoso 33 T.A., ua iai ni faapotopotoga Kerisiano i le itu i saute ma le itu i sisifo o Asia Itiiti. Ae faapefea isi vaipanoa o lenei itulagi?

O Ē na Mauaina Tusi a Peteru

Na tusia e le aposetolo o Peteru lana uluaʻi tusi faagaeeina i ni tausaga mulimuli ane, i le pe ā o le 62 i le 64 T.A. Na ia tusi atu i Kerisiano i Pono, o Kalatia, o Kapatokia, o Asia, ma Pitunia. E atagia mai i le tusi a Peteru sa iai ni faapotopotoga Kerisiano i nei vaipanoa, ma o loo apoapoaʻi atu i toeaina e “leoleo i le lafu mamoe.” O anafea na faavaeina ai nei faapotopotoga?—1 Peteru 1:1; 5:1-3.

O nisi o vaipanoa sa nonofo ai i latou ia sa avatu i ai tusi a Peteru, e pei o Asia ma Kalatia sa talaʻi ai Paulo. Peitaʻi, e na te leʻi talaʻia ia Kapatokia po o Pitunia. E lē o faamauina i le Tusi Paia pe na faapefea ona oo atu le Faa-Kerisiano i nei vaipanoa, atonu e ala i tagata Iutaia po o tagata liu lotu ia na iai i Ierusalema mo le Penetekoso 33 T.A. ia na toe foʻi atu i o latou nuu. Po o le ā lava le mea na tupu, i le 30 tausaga talu ona māeʻa le Penetekoso lea na tusia ai tusi a Peteru, na faapea mai se tagata suʻesuʻe e faatatau i faapotopotoga, “ua salalau atu ma ua iai faapotopotoga i Asia Itiiti.”

O Ekalesia e Fitu i le Faaaliga

O le fouvalega a tagata Iutaia e faasaga i le ʻau Roma lea na faapogaia ai le faaumatiaga o Ierusalema i le 70 T.A. Atonu na toe maua nisi Kerisiano Iutaia i Asia Itiiti. *

A o lata i le iʻuga o le uluaʻi senituri T.A., sa auina atu ai ni tusi a Iesu Keriso i ekalesia e fitu i Asia Itiiti e ala i le aposetolo o Ioane. O nei tusi i ekalesia i Efeso, o Semurana, o Perekamo, o Tuatira, o Sarataisa, o Filatelefaia, ma Laotikaia, o loo faaalia ai ua aafia nei Kerisiano i Asia Itiiti i lamatiaga e pei o amioga lē mamā, faiga faalotu, ma ē ua liliu ese mai le upu moni.—Faaaliga 1:9, 11; 2:14, 15, 20.

Loto Atoa ma Agamalu i le Auaunaga

O le salalau atu o le Faa-Kerisiano i le uluaʻi senituri o loo aofia ai le tele o faamatalaga e lē o i totonu o le tusi o Galuega a Aposetolo. O aposetolo ua iloa e le toʻatele o Peteru ma Paulo o loo aofia i faamaumauga i le Galuega, ae toʻatele isi na talaʻi i isi vaipanoa. O le gasologa o mea i Asia Itiiti na mautinoa ai le talisapaia e uluaʻi Kerisiano o le faatonuga a Iesu: “O lenei, ia outou ō atu e fai nuu uma lava ma soo.”—Mataio 28:19, 20.

I se auala talitutusa i aso nei, ua na o se vaega o galuega faamaoni a Molimau a Ieova i le lalolagi aoao o loo iloa e le ʻauuso faavaomalo. E pei o le toʻatele o le ʻautalaʻi faamaoni i le uluaʻi senituri i Asia Itiiti, o le toʻatele o le ʻautalaʻi i aso nei e lē iloa i latou e le toʻatele. Peitaʻi, o loo latou olioli i le tele o lo latou sao, i ni olaga faamanuiaina, ma se lagona o le faamalieina i le iloa o loo latou faia taumafaiga uma e faasaoina ai isi.—1 Timoteo 2:3-6.

[Faaopoopoga i lalo]

^ pala. 5 I vaega o le Tusi Paia na tusia i le gagana Eleni ma i le mataupu lenei, o loo faasino atu “Asia” i le itumalo o Roma lea sa nofoia le itu i sisifo o Asia Itiiti, ae lē o le konetineta o Asia.

^ pala. 17 Na faapea mai le tagata suʻesuʻe o Eusipio (260-340 T.A.) i se taimi a o leʻi oo i le 66 T.A., sa “lamatia le ʻauaposetolo mai ē faamataʻu ane ma tuliesea ai mai Iutaia. Ae ina ia faaauau ona aʻoaʻo atu, sa latou faimalaga atu i so o se nuu i le malosi mai iā Keriso.”

[Pusa i le itulau 11]

LE AMATAGA O LE FAA-KERISIANO I PITUNIA MA PONO

O itumalo o Pitunia ma Pono e i le talafatai o le Sami Uliuli i Asia Itiiti. O le tele o faamatalaga i le olaga i aso taʻitasi i lea itumalo na maua mai i le tusi a Pliny the Younger, o se tasi o ofisa taualoa o le malo na tusi atu i le Emeperoa Roma o Trajan.

I le pe ā ma le 50 tausaga talu ona uma na tusi atu Peteru i ekalesia o lenā vaipanoa, na talosaga atu ai Pliny iā Trajan mo se fautuaga i le mea e fai i Kerisiano. Na faapea mai Pliny: “Ou te leʻi auai lava i le suʻesuʻeina o Kerisiano. Ae ou te lē iloa po o le ā le matuiā o faasalaga o loo tuuina atu iā i latou.” E toʻatele tagata i so o se matua ma tulaga, lea e aofia ai tamāloloa ma fafine ia o loo faia a latou faamasinoga, ma e lē iloa po o le ā le umi e faaauau ai. E lē gata o aai, ae o nuu ma itumalo maotua ua aafia i lenei vaega faalelotu pepelo.”

[Siata/​Faafanua i le itulau 9]

(Tagaʻi i le lomiga mo le ata atoa)

MALAGA A PAULO

Malaga Muamua Faamisionare

KUPERU

PAFULIA

Pereka

Anetioka (o Pisitia)

Ikonio

Lusa

Teipe

Malaga Lona Lua Faamisionare

KILIKIA

Taso

Teipe

Lusa

Ikonio

Anetioka (o Pisitia)

FERUKIA

KALATIA

Teroa

Malaga Lona Tolu Faamisionare

KILIKIA

Taso

Teipe

Lusa

Ikonio

Anetioka (o Pisitia)

Efeso

ASIA

Teroa

[Faapotopotoga e Fitu]

Perekamo

Tuatira

Sarataisa

Semurana

Efeso

Filatelefaia

Laotikaia

[Isi Nofoaga]

Iarapoli

Kolose

LUKIA

PITUNIA

PONO

KAPATOKIA

[Ata i le itulau 9]

Anetioka

[Ata i le itulau 9]

Teroa

[Ē Ana le Ata]

© 2003 BiblePlaces.com

[Ata i le itulau 10]

Fale mataaga i Efeso.—Galuega 19:29

[Ata i le itulau 10]

Faavae o le fata faitaulaga o Seu i Perekamo. Sa aumau Kerisiano i le aai i le mea sa “iai le nofoalii o Satani.”—Faaaliga 2:13

[Ē Ana le Ata]

Faamaumauga o Ata (Near Eastern History) Est