Luka o Sē Pele na Galulue Faatasi ma Isi

O LE tausaga e 65 T.A. O Roma le nofoaga. Na iloa e Luka lamatiaga pe a ia faailoa atu o ia o se uō a le aposetolo o Paulo, i le taimi a o faamasinoina o ia ona o lona faatuatua. E foliga mai o le a faasalaina Paulo i le oti. I lenā taimi faigatā, ua na o Luka na faatasi ma le aposetolo.—2 Timoteo 4:6, 11.

O le igoa o Luka ua masani i ai le ʻaufaitau o le Tusi Paia, auā o le evagelia na ia tusia o loo faaaogāina ai lona igoa. E mamao mea na la malaga faatasi i ai ma Paulo, ma na faaigoa e Paulo Luka o se “fomaʻi pele” ma sē na la “galulue faatasi.” (Kolose 4:14; Filemoni 24) E lē tele ni faamatalaga i le Tusi Paia e faatatau iā Luka, ma e na o le faatolu ona taʻua lona igoa. Peitaʻi, a o faia ni a tatou suʻesuʻega e faatatau iā Luka, atonu o le a tatou pei o Paulo i le faaalia o le talisapaia mo lenei Kerisiano faamaoni.

Se Tusitala o le Tusi Paia ma se Misionare

O le evagelia a Luka ma le tusi o Galuega a Aposetolo na tusi atu ai iā Teofilo, ua mafai ona faapea na tusia e Luka nei tusi e lua e ala i le agaga a le Atua. (Luka 1:3; Galuega 1:1) E leʻi faapea mai Luka, na avea o ia ma se molimau i le faiva a Iesu Keriso. Ae na faapea mai Luka na ia maua faamatalaga mai ē na molimau ma “matuā suʻe i mea uma lava talu le amataga.” (Luka 1:1-3) Atonu na avea Luka ma soo o Keriso ina ua mavae le Penetekoso 33 T.A.

Ua faapea mai nisi na sau Luka mai Anetioka i Suria. Na latou faapea mai, o loo i le tusi o Galuega faamatalaga o mea na tutupu i le aai, ma o loo taʻua i lenei tusi se tagata e “taʻuleleia” o le toʻafitu o se “Anetioka sa lotu i le lotu a sa Iutā,” ae leʻi faailoaina mai aai o le isi toʻaono. Tatou te lē o mautinoa, po o faaalia i inei se mea tāua e faatatau iā Anetioka le nuu o Luka.—Galuega 6:3-6.

E ui e lē o iai le igoa o Luka i le tusi o Galuega, ae o loo iai vaega o loo faaaogā ai suinauna e pei o le “matou,” “tatou,” ma “maʻua,” e faailoa mai ai na ia aofia i nisi o mea o loo faamatalaina i le tusi. Na faapea mai Luka a o ia suʻesuʻea le ala na ui ai Paulo ma lana ʻaumalaga i Asia Itiiti: “Ona ui faatafatafa ane lea o i latou i Musia, ua oo ifo i Teroa.” O Teroa lea na iloa ai e Paulo le faaaliga o le tamāloa Maketonia lea na ʻaiʻoi ane: “Sau ia i Maketonia, ma fesoasoani mai iā te i matou.” Na toe faapea mai Luka: “Ua iloa e ia le faaaliga, ona sauni loa lea o i matou e ō atu i Maketonia.” (Galuega 16:8-10) O le sui mai le upu “latou” i le “matou” atonu o loo faailoa mai ai le auai atu o Luka i le faigāmalaga a Paulo i Teroa. Na faamatala foʻi e Luka le galuega talaʻi i Filipi ma faaaogā le upu “matou” ua faaalia ai le faia o sona sao i le talaʻiga. Na ia faapea mai: “Ua ō foʻi i matou i  le aso sapati i tua o le aai i le auvai o le vaitafe, o le mea ua masani ona fai ai o tatalo; ua nonofo foʻi i matou i lalo, ma tautala atu i fafine ē na potopoto ai.” O le iʻuga, na talia e Litia ma lona aiga le tala lelei ma papatiso loa.—Galuega 16:11-15.

Sa fetaiaʻia ma ni teteega i Filipi, ina ua faamālōlō e Paulo se auauna teine o lē sa mafai ona vavalo, ona sa iā te ia “le aitu vavalo.” Ina ua iloa e ona matai ua lē mafai ona toe maua la latou alagātupe, na latou puʻeina loa Paulo ma Sila, ma sauāina ma falepuipuiina i laʻua. Sa leʻi puʻea Luka, ona sa lē faaaofia o ia i le tala o mea na tutupu i ana uō. Ina ua faasaʻoloto i laʻua, “ua la [Paulo ma Sila] faamāfanafana atu iā te i latou [le ʻauuso] ona ō lea o i laʻua.” Na toe faaauau tusitusiga a Luka ma faaaofia ai o ia ina ua toe foʻi Paulo i Filipi. (Galuega 16:16-40; 20:5, 6) Atonu sa nofo Luka i Filipi e vaavaai le galuega.

Faamaopoopoina o Faamatalaga

Na faapefea ona maua e Luka faamatalaga mo lana evagelia ma le tusi o Galuega? O vaega o le Galuega, lea na faaaofia ai e Luka o ia o le tusitala, o loo faaalia ai na ia faatasi ma Paulo mai Filipi i Ierusalema, ma sa toe puʻea ai foʻi Paulo. Na nonofo le ʻaumalaga a Paulo i le faievagelia o Filipo i Kaisareia. (Galuega 20:6; 21:1-17) Atonu na maua faamatalaga a Luka mo lana tusi mai Filipo e uiga i le galuega faamisionare i Samaria, o lē sa taulamua i le galuega talaʻi. (Galuega 8:4-25) O ai isi na maua mai ai faamatalaga a Luka?

O le lua tausaga na falepuipui ai Paulo i Kaisareia, atonu na maua ai e Luka le avanoa e faamāeʻa lelei ai lana tusi o evagelia. E leʻi mamao ese Ierusalema, le mea na mafai ona ia maua ai faamaumauga o le gafa o Iesu. E tele vala o le olaga ma le faiva a Iesu na faamaumauina e Luka, ma na o ia na tusia ai. Na mātauina e se tagata suʻesuʻe, pe a ma le 82 mea mataʻina i le tusi a Luka e faatatau i le olaga o Iesu e leʻi tusia e se isi.

Atonu na iloa e Luka se mea e faatatau i le fanau mai o Ioane iā Elisapeta, le tinā o Ioane le Papatiso. O faamatalaga i le fanau ma le amataga o le olaga o Iesu, atonu na maua  mai le tinā o Iesu, o Maria. (Luka 1:5-80) Atonu na taʻu atu e Peteru, Iakopo, ma Ioane iā Luka le vavega i le mauaina o iʻa. (Luka 5:4-10) Ua na o le evagelia a Luka lea tatou te maua ai nisi o faataoto a Iesu, e pei o le Samaria agalelei, le faitotoʻa va apiapi, le tupe siliva na leiloa, le atalii faamaumauʻoa, ma le tamāloa mauʻoa ma Lasalo.—Luka 10:29-37; 13:23, 24; 15:8-32; 16:19-31.

Na faaalia e Luka le naunau i tagata. Na ia faamaumauina le osia o le taulaga e faamamāina ai Maria, le toe faatūina o le tama a le fafine ua oti lana tane, ma le uuina e se fafine o vae o Iesu. Na taʻua e Luka ni fafine o ē na auauna i le Keriso, ma le talimālō o Mareta ma Maria iā te Ia. O le evagelia a Luka o loo taʻua ai se fafine o loo faanoʻunoʻu ma se tamāloa na maʻi i le fula, aemaise foʻi le faamamāina o lepela e toʻasefulu. Na faamatala e Luka ia Sakaio, o lē na aʻe i se laau ina ia iloa atu Iesu, ma ia faamauina le salamō o se tagata fai mea leaga na faatautauina i autafa o Keriso.—Luka 2:24; 7:11-17, 36-50; 8:2, 3; 10:38-42; 13:10-17; 14:1-6; 17:11-19; 19:1-10; 23:39-43.

E mataʻina le taʻua i le evagelia a Luka o le togafitia o se manuʻa e le Samaria agalelei i le faataoto a Iesu. O le iai o naunautaʻiga o se fomaʻi, na faamauina e Luka faamatalaga o le fesoasoani na tuuina atu, lea e aofia ai le uaina e avea o se vai gase, o le suāuu e nini ai, ma ni fusi manua.—Luka 10:30-37.

O Sē na Fesoasoani iā Paulo a o Falepuipuiina

Sa popole Luka i le aposetolo o Paulo. A o taofia Paulo i Kaisareia, na faatonu ai e le kovana Roma o Filiki e “aua le vavao atu i se tasi o le ʻau uso [o Paulo]” ona “auauna iā te ia.” (Galuega 24:23) Atonu na iai Luka i inā. Ona sa lē lelei le soifua mālōlōina o Paulo, atonu o se tasi lea o tiute a le “fomaʻi pele.”—Kolose 4:14; Kalatia 4:13.

Ina ua ʻaiʻoi atu Paulo iā Kaisara, na auina atu loa e le kovana Roma o Feso le aposetolo i Roma. Na faatasi ma le faamaoni Luka ma le pagota o Paulo i lenā faigāmalaga umi i Italia, ma faamauina puupuu se tala i fesouaʻiga na latou fetaiaʻia. (Galuega 24:27; 25:9-12; 27:1, 9-44) A o nofo vaavaaia i se fale i Roma, na tusia ai e Paulo ni tusi, ma na ia faasino atu iā Luka ni tusi se lua. (Galuega 28:30; Kolose 4:14; Filemoni 24) Atonu e lua tausaga na tusia ai e Luka le tusi o Galuega.

Atonu na matuā pisi le fale o Paulo i Roma i galuega faaleagaga. O i inā na feiloaʻi ai Paulo i isi na galulue faatasi ma ia, o Tuiko, Aritako, Mareko, Iuso, Epafara, ma Onesemo, ma na o se vaega o i latou.—Kolose 4:7-14.

I le falepuipuiina faalua o Paulo, ma ua ia lagona e lata mai le oti, e ui na tuulafoaʻia e isi le aposetolo, ae sa faaauau ona faamaoni ma lototele Luka iā te ia. Atonu na lamatia le saʻolotoga o Luka ona o lona nofo. I le avea o ia ma se tusiupu, atonu na faamauina e Luka upu a Paulo: ‘Ua na o Luka o loo iā te aʻu.’ E tusa ma le tala masani, e leʻi umi ae vavae ese le ulu o Paulo.—2 Timoteo 4:6-8, 11, 16.

Sa agaalofa ma agamalu Luka. E na te leʻi faaalialia vale lona atamai, pe manaʻo foʻi e amanaʻia o ia e tagata. Ioe, sa mafai ona ia ola pea o se fomaʻi, ae sa ia filifili e faamuamua le Malo. I le pei o Luka, ia tatou lē manatu faapito i le faalauiloa atu o le tala lelei, ma auauna ma le agamalu mo le viiaina o Ieova.—Luka 12:31.

[Pusa i le itulau 19]

O AI TEOFILO?

Na faatuatusi atu e Luka lana evagelia ma le tusi o Galuega a Aposetolo iā Teofilo. I le evagelia a Luka, o loo taʻua lenei tamāloa o “le alii e, Teofilo.” (Luka 1:3) O “le alii e” sa faaaogā e faalagi ai se tagata tāua e tele le tamaoaiga, aemaise foʻi tagata maualuluga o le malo o Roma. Na faalagi foʻi e le aposetolo o Paulo le kovana Roma o Feso i se auala faapena.—Galuega 26:25.

E foliga mai sa faalogo Teofilo i le feʻau e faatatau iā Iesu ma na ia fiafia i ai. Na talotalo Luka ina ia mafai e ana evagelia ona fesoasoani iā Teofilo “e silafia le tonu o tala ua aʻoaʻoina ai [o ia].”—Luka 1:4.

Na faapea mai se faitofā i tusitusiga Eleni o Richard Lenski, atonu e leʻi avea Teofilo ma sē talitonu i le faalagi o ia e Luka o “le alii e,” auā “i tusitusiga faa-Kerisiano uma, . . . e lē taʻua se uso Kerisiano i se auala e faalagi ai se tagata i igoa tāua a le lalolagi.” I le tusia e Luka o le tusi o Galuega, na te leʻi faaaogāina le suafa o “le alii e,” ae na ia faapea atu “Teofilo e.” (Galuega 1:1) Na faapea mai Lenski: “Ina ua tusi atu e Luka lana evagelia iā Teofilo, e leʻi avea lenei tamāloa tāua ma se Kerisiano ae sa ia fiafia tele i mea faa-Kerisiano; a o le taimi na ia maua ai le tusi o Galuega mai iā Luka, ua liulotu Teofilo.”