O le ā se Mea e Mafai Ona Ou Totogi ai Ieova?

Faamatalaina e Ruth Danner

E masani ona ata loʻu Tinā ma fai mai, o le 1933 na taunuu uma ai mala: Na pule ai Hitila, na folafola ai e le pope lea tausaga o se Tausaga Paia, ma na ou fanau ai foʻi.

SA NONOFO oʻu mātua e lata i le tuaoi ma Siamani, i Yutz i Lorraine, o se vaipanoa e tāua i le talafaasolopito o Falani. O le 1921 na faaipoipo ai oʻu mātua, ma e malosi loʻu Tinā i le lotu Pope, ae o loʻu Tamā e lotu Porotesano. O le 1922 na fanau ai loʻu uso matua o Elena, ma a o pepe o ia, na papatisoina e oʻu mātua i le lotu Katoliko.

I le 1925, na maua ai e Tamā se tusi faale-Tusi Paia, The Harp of God. Na faitau i ai ma mautinoa ai, ua ia maua le upu moni. Na ia tusi atu i ē lomia le tusi, ma na latou faafesootaʻi o ia i Bibelforscher, o le taʻu lenā o Molimau a Ieova i Siamani i lenā taimi. Na amata loa ona talaʻi atu e Tamā mea ua ia iloa, ae e leʻi fiafia i ai Tinā. O lana tala i lana gagana Siamani na fai iā Tamā: “Pule oe po o fea e te lotu ai, a ia aua lava neʻi e alu i le Molimau a Ieova!” Peitaʻi ane, ua uma ona filifili Tamā, ma i le 1927, na papatiso ai e avea ma Molimau a Ieova.

Na uunaʻi e le tinā o loʻu Tinā o ia ina ia teteʻa ma loʻu Tamā. Ma sa lapataʻia foʻi e le patele lana ʻaulotu i se isi aso e “ʻaloʻalo mamao mai le perofeta pepelo o Danner.” Ina ua foʻi mai le tinā o loʻu tinā mai le Misasā, na nofo ma togi loʻu tamā i se mea tuu teu mai le fogāfalealuga o le matou fale. Na misi lona ulu, ae pa i lona tauʻau. O le mea lenā na faapea ifo ai Tinā, ‘E lē o se lotu lelei se lotu e fai e ona tagata mea e oti ai isi.’ Na amata ona ia faitauina lomiga a Molimau a Ieova ma e leʻi umi ae talitonu o ia ua ia maua le upu moni, ma na papatisoina i le 1929.

Na taumafai malosi oʻu mātua ia moni Ieova iā i maʻua ma loʻu uso. E la te faitau mai tala o le Tusi Paia ona fesili mai lea pe aiseā ua faia ai e tagata nei mea. O le taimi foʻi lea, na leʻi toe faigaluega ai loʻu tamā i le sifi afiafi ma le sifi pō, e ui ina sa faaitiitia ai lava le matou tupe maua. Sa manaʻo o ia e maua taimi auā sauniga, talaʻiga, faapea ma suʻesuʻega ma lana fanau.

Ua Lalata Mai Aso Faigatā

Na masani ona talimālō oʻu mātua i ovasia femalagaaʻi ma le ʻau Peteli mai Suisilani ma Falani, ma na latou faamatala mai faigatā na oo i ai le ʻauuso i Siamani, lea e lē mamao tele mai le mea sa matou iai. Na ave e le faigāmalo a Nasi Molimau a Ieova i nofoaga o faasalaga,  ma aveese tamaiti mai o latou mātua Molimau a Ieova.

Na saunia i maʻua ma Elena ia fesagaʻi ma mea faigatā e ono oo mai. Na fesoasoani mai o ma mātua ia tauloto mau o le Tusi Paia e avea ma o ma taʻiala. E fai mai i laʻua: “Afai ua lē iloa le mea e fai, mafaufau i le Faataoto 3:5, 6. Afai ua lua fefefe ona o omiga i le aʻoga, mafaufau i le 1 Korinito 10:13. Afai ae tatou valavala, toe taʻu leotele le Faataoto 18:10.” Na ou taulotoina le Salamo 23 ma le 91 ma na ou talitonu lava, o le a puipuia pea aʻu e Ieova.

I le 1940, na pule ai Siamani i Alsace-Lorraine, ma na faatonu e le pulega fou tagata matutua uma ia auai i le vaega a Nasi. Na musu Tamā ma na folafola e leoleo nanā le ave o ia e loka. O le folafolaga foʻi lenā na fai iā Tinā ona na musu o ia e suʻi togiga a le vaegaau.

Na sili ona faigatā le aʻoga iā te aʻu. Ona e amata aso uma i le tatalo mo Hitila, ma le faʻalo “Ia Viia Hitila,” ma usu le vii o le fuʻa ae faaloaloa i luga le lima taumatau. E leʻi fai mai oʻu mātua e aua le faʻalo, ae na la aʻoaʻoina loʻu lotofuatiaifo. O lea, o aʻu lava na filifili ou te lē faʻalo. Na tapō aʻu e faiaʻoga ma folafola mai le tuli o aʻu mai le aʻoga. I se isi aso, i le fitu o oʻu tausaga, na ou tu ai i luma o faiaʻoga uma e toʻa 12 o le aʻoga. Sa latou taumafai e faamalosi aʻu e fai le faʻalo a Hitila. Ae ou te leʻi lolo i ai ona o le fesoasoani mai o Ieova.

Na taumafai se isi faiaʻoga e faaōleōle aʻu. Na fai mai o ia, ou te lelei tele i le aʻoga, ma e fiafia lava iā te aʻu, ae e faanoanoa pe a tuli aʻu mai le aʻoga. Ona fai mai loa lea: “E lē tau sii tele i luga lou lima, ua lava si tamaʻi sii. Ma e lē tau fai atu foʻi ʻIa Viia Hitila!’ Ua lava le faamigoi o ou laugutu pei o la e fai.”

Na ou taʻu atu iā Tinā tala a le faiaʻoga, ma na ia faamanatu mai iā te aʻu le tala i talavou Eperu e toʻatolu i le Tusi Paia, o ē sa tutū i luma o le faatusa a le tupu o Papelonia. Na fesili mai o ia: “O le ā na faatonuina i latou e fai?” Na ou tali atu: “Ia ifo i le tupua.” Ona fai mai lea o ia: “Faamata e saʻo le mea e latou te faia pe ana faapea, o le taimi lava e ifo ai tagata uma, o le taimi foʻi lea na latou punonou ai e nonoa o latou seevae? O lea, ia filifili oe e tusa o le mea e saʻo.” Sa ou filifili ia tapuaʻi lava na o Ieova, e pei ona sa faia e Sataraka, Mesako ma Apeteniko.—Tani. 3:1, 13-18.

Na tele taimi na tuli ai aʻu e faiaʻoga mai le aʻoga, ma folafola mai e aveese aʻu mai oʻu mātua. Na ou popole ai lava, ae na faamalosi mai pea oʻu mātua iā te aʻu. Ae ou te leʻi alu i le aʻoga, e muamua ona fai e Tinā le ma tatalo ina ia puipuia aʻu e Ieova. Na ou mautinoa lava e faamalosi mai o ia ina ia ou tumau. (2 Kori. 4:7) Ae o le tala a loʻu Tamā, a faigatā loa omiga, aua ou te fefe e alu atu i le fale. Na fai mai o ia: “E ma te alolofa iā te oe. E lē suia lo ma alolofa iā te oe o le ma tama. Ae o le mea lenā e i le va o oe ma Ieova.” Na faamalosia aʻu e na upu ina ia ou tumau ma le faamaoni.—Iopu 27:5.

E ō atu soo lava leoleo nanā i le matou fale e suʻe po o iai ni lomiga a Molimau, ma faamasino oʻu mātua. E uumi taimi e ave ai Tinā e faamasino, ma e ō foʻi e aumai Tamā ma loʻu uso mai mea e faigaluega ai. O lea, e lē mafai ona ou mautinoa pe ou te maua atu Tinā i le fale i taimi e tūʻua ai laʻu aʻoga. O nisi taimi, e fai mai se isi e matou te tuaoi: “O le la ua ave lou tinā.” Ona ou lafi lea i le fale ma ou faapea ifo: ‘Po o latou sauāina o ia? Pe faamata e ma te toe feiloaʻi?’

Ua Tipoti Ese

Iā Ianuari 28, 1943, na fafagu faafuaseʻi i matou e leoleo nanā i le ʻafa o le tolu i vaveao. Na fai mai e lē tipotia ese i matou pe afai e matou te auai i le vaega a Nasi. E tolu itula na tuu mai e matou te sauni ai. Ua leva ona sauniuni Tinā auā se mea faapea, ma ua uma ona teu a matou ato e iai lavalava ma le Tusi Paia, ma sa matou faaaogā loa lenā taimi e tatalo ai ma fefaalaeiauaʻi ai. Na faamanatu  mai e Tamā e faapea, ‘e leai se mea e mafai ona faateʻaeseina i tatou mai le alofa o le Atua.’—Roma 8:35-39.

Na toe foʻi mai leoleo nanā. Ma e lē galo iā te aʻu si tuafafine matua o Anglade, a o talo faatofā mai ma le maligi o ona loimata. Na ave i matou i le taavale a leoleo nanā i Metz, e faatali ai le nofoaafi. E tolu aso na matou malaga ai ona matou taunuu lea i Kochlowice, o se nofoaga o faasalaga e vaavaaia e le nofoaga autū i Auschwitz i Polani. Ina ua mavae le lua masina na toe ave lea o matou i Gliwice, o se nofoaga o taupousa ua avea nei ma nofoaga o faasalaga. Na fai mai le ʻau Nasi e faasaʻoloto i matou ma toe aumai a matou mea totino pe a saini se pepa e iloa ai ua lafoaʻi o matou talitonuga. Na mumusu oʻu mātua, ma na fai mai fitafita, “Tou te lē toe foʻi i le tou aiga.”

Na ave i matou i Swietochlowice iā Iuni, ma o i inā na amata ai ona ou maʻi ulu, lea lava e iai i le taimi nei. Na papala oʻu tamatamaʻi lima ma na seʻi ese e se fomaʻi ni oʻu atigilima e aunoa ma se faagase. Ae o se mea na lelei ai lea taimi ona, a o oʻu fealuaʻi i feʻau a fitafita, e masani ona ou alu i le fale falaoa. Ma na tuu mai ai sina meaʻai e se fafine sa faigaluega ai i inā.

E oo atu i le taimi lea o nonofo ese lo matou aiga mai isi pagota. Ae iā Oketopa 1943 na ave ai i matou i Ząbkowice. Sa matou momoe i moega e fai fata, i se fogāfale i le taualuga o se fale, o loo nonofo uma ai tagata e toʻa 60, o tane, fafine, ma tamaiti. Sa taumafai lava leoleo faapitoa ia matou maua meaʻai ua namu leaga ma ua toetoe lava a lē mafai ona ʻai.

E ui i lea, e leʻi mou ese ai lo matou faamoemoe. Ona sa matou faitau i Le Olomatamata e faatatau i se galuega talaʻi tele o le a faia pe a uma le taua. Ma na matou malamalama ai i le māfuaaga o o matou puapuaga, ma ua lē o toe umi ae uma.

Na matou logo tala ua lalata mai ʻau tuufaatasi, ma na matou iloa ai ua faasolo ina faiaʻina le aʻu Nasi. I le amataga o le 1945, na filifili ai leoleo faapitoa e tuua le nofoaga sa matou iai. Iā Fepuari 19, na faamalosia ai i matou e savavali i le 150 maila (240 kilomita). Na matou taunuu i Steinfels i Siamani, ina ua mavae le fā vaiaso o le savaliga, ma na ave i matou i ana o maina. Na manatu le toʻatele o le a fasiotia i matou. Ae o le aso tonu lea na taunuu ai vaegaau a ʻau tuufaatasi, ma sosola ai loa leoleo faapitoa, ma uma ai foʻi ma o matou puapuaga.

 ʻAusia Oʻu Sini

Iā Me 5, 1945, ina ua toeitiiti atoa le lua tausaga ma le ʻafa o matou toʻesea, na matou toe foʻi i lo matou aiga i Yutz. Na palapalā o matou lavalava ma utua o matou lauulu. O matou lavalava lava ia na ofu talu mai Fepuari, ma sa ave uma e susunu. Ou te manatua pea le tala a loʻu tinā e faapea: “Ia avea lenei aso ma aso e sili ona manaia i o outou olaga. Ua leai ni mea o iā i tatou. E oo i lavalava o loo tatou ofuina e lē o ni o tatou lavalava. Ae ua faamaonia le lē maluelue o le faatuatua o i tatou uma e toʻafā. E tatou te leʻi lolo atu.”

Sa ou nofo i Suisilani mo le tolu masina seʻi toe maua lelei le malosi, ma ou toe foʻi loa i le aʻoga, ae ua uma le popole ina neʻi tuli ma le aʻoga. Ua matou saʻoloto nei e feiloaʻi ma talaʻi ma le ʻauuso. Iā Aokuso 28, 1947, i le 13 o oʻu tausaga, faatoʻā faailoga ai loʻu tuuina atu ua leva ona ou faia iā Ieova. Sa papatisoina aʻu e loʻu tamā i le vai o Moselle. Na fia amata loa laʻu paeonia, ae fai mai Tamā ou te aʻoga pea ina ia aʻoaʻo se matātā ina ia maua ai saʻu galuega. Na ave laʻu suʻisuʻi. Ma na tofia aʻu o se paeonia i le 1951 ina ua 17 oʻu tausaga, e galue i Thionville o se nuu e lata ane.

O le tausaga lenā na ou fono ai i Paris ma faatumu ai laʻu talosaga e galue faamisionare. Na fai mai le Uso o Nathan Knorr e na te taofia laʻu talosaga mo “se isi taimi o i luma,” ona e leʻi atoa oʻu tausaga.” Iā Iuni 1952, na valaaulia ai aʻu e auai i le vasega lona 21 i le Aʻoga Faale-Tusi Paia a le Olomatamata o Kiliata, i South Lansing, i Niu Ioka i Amerika.

Le Aʻoga i Kiliata ma Sosoo Mai Ai

Oka le manaia o le aʻoga! E lē faigofie i nisi taimi ona ou tautala i laʻu gagana i luma o tagata. Ae o lea foʻi ua tatau ona ou faaaogā le gagana Peretania. Ae na alolofa faiaʻoga ma fesoasoani mai. Na faaigoa aʻu e le isi uso i se igoa e taʻu ai laʻu ataata pe a ou matamuli.

Na matou faauu iā Iulai 19, 1953 i le Yankee Stadium i Niu Ioka, ma na tofi i maʻua ma Ida Candusso (ua faaiʻu nei iā Seignobos) e galulue i Paris. E lē faigofie le talaʻi atu i tagata maumea i Paris, ae na mafai ona matou suʻesuʻe ma tagata loto maulalo o lea aai. Na faaipoipo Ida ma malaga atu i Aferika i le 1956, ae ou nofo pea i Paris.

I le 1960, na ma faaipoipo ai ma se uso mai Peteli ma galulue o ni paeonia faapito i Chaumont ma Vichy. E lima tausaga mulimuli ane ae ou maua i le TB, ma iʻu ai ina tuu laʻu paeonia. Na ou lagona le faanoanoa tele ona o loʻu sini lea mai loʻu laʻitiiti, ia galue i le auaunaga faataimi atoa ma tumau ai. Mulimuli ane, na sosola loʻu toʻalua ma se isi fafine. Na avea oʻu uso ma tuafāfine faaleagaga ma lagolagosua malosi i lea vaitaimi faigatā. Ma na tauave pea laʻu avega e Ieova.—Sala. 68:19.

Ua ou nofo nei i Louviers i Normandy, e lata i le lālā i Falani. E ui ina faalētonu loʻu malosi, ae ua ou fiafia ona ua faatautaia e Ieova loʻu olaga. E oo mai lava i aso nei o loo aogā le toleniga a oʻu mātua ina ia ou maua ai pea se vaaiga lelei. Na aʻoaʻoina aʻu e oʻu mātua e faapea, o loo soifua moni lava Ieova, o Lē e mafai ona ou alofa i ai, ma talanoa i ai, ma e tali mai foʻi i aʻu tatalo. Ioe, ‘se ā se mea ou te taui aʻi Ieova ona o lona agalelei mai uma lava iā te aʻu?’—Sala. 116:12.

[Faamatalaga faaopoopo i le itulau 6]

“Ua ou fiafia ona ua faatautaia e Ieova loʻu olaga”

[Ata i le itulau 5]

I le ono o oʻu tausaga, ma laʻu mea ufi mata

[Ata i le itulau 5]

I le 16 o oʻu tausaga, i se talaʻiga faapitoa ma misionare ma paeonia i Luxembourg

[Ata i le itulau 5]

Ma oʻu mātua i le 1953 i se tauaofiaga