Amatamataga o le Faa-Kerisiano ma Atua o Roma

I SE tusi i le Emeperoa o Roma o Trajan, na faapea atu ai le kovana o Pitunia o Pliny laʻitiiti: “O le mea lenei na ou faia i Kerisiano na molia i oʻu luma. Na ou fesili i ai po o i latou o ni Kerisiano, afai e ioe mai, ona ou toe fesili atu lea faalua ma le faatolu ma faalālā i ai se faasalaga. Pe a faaauau ona ioe mai, ona ou faatonuina lea e fasiotia i latou.” A o ē na faafitia le faa-Kerisiano e ala i le fetuu o Keriso, ma tapuaʻi i se faatusa o le emeperoa ma tupua na aumaia e Pliny i le fale faamasino, na tusi o ia: “Na ou manatu e lelei pe a faasaʻoloto i latou.”

Na sauāina uluaʻi Kerisiano ona o lo latou lē tapuaʻi i le emeperoa ma tupua eseese. Ae e faapefea isi tapuaʻiga i le emepaea o Roma? O ā atua na latou tapuaʻia, ma o le ā se manatu o tagata Roma i na atua? Aiseā na sauāina ai Kerisiano ona o le lē faia o ni taulaga i atua o Roma? O tali i nei fesili, e fesoasoani iā i tatou e feagai ai ma tulaga faigatā faapena i aso nei, pe a tofotofoina le faamaoni iā Ieova.

Lotu i Totonu o le Emepaea

Na matuā eseese gagana ma aganuu i totonu o le emepaea o Roma, ma na tele foʻi atua eseese na tapuaʻi i ai. E ui lava ina ese le tapuaʻiga a tagata Iutaia i manatu o tagata Roma, ae na latou talia aloaʻia ma puipuia. E faalua i le aso ona osia i le malumalu i Ierusalema, se taulaga i ni tamaʻi mamoe se lua ma se povi poʻa iā Kaisara ma le malo o Roma. E leʻi afāina i tagata Roma pe na faamalieina e nei taulaga se atua e toʻatasi po o ni atua se tele. Na pau le mea na tāua iā i latou, o lenei gaoioiga o se faamaoniga lenā o le faamaoni o tagata Iutaia i le pulega a Roma.

O faiga eseese faapaupau na matuā taatele i tamaʻi lotu. Na talia e le toʻatele o tagata talafatu faa-Eleni, ma na taatele foʻi le faia o valovaloga. Na folafola atu e lotu faalilolilo mai i Sasaʻe i ona tagata lotu le ola e lē mafai ona oti, le mauaina o ni faaaliga tuusaʻo, ma le faalatalata atu i atua e ala i faiga faaagaga. Na salalau atu nei lotu i le emepaea. Na lauiloa i uluaʻi senituri T.A. tamaʻi lotu a le atua Aikupito o Serapis, o le atua fafine o Isis, o le atua fafine o iʻa a Suria o Atargatis, ma le atua o le lā a Peresia o Mithra.

 O loo faamatala manino mai e le tusi o Galuega, le siʻomaga faapaupau na ola aʻe ai uluaʻi Kerisiano. O se faataʻitaʻiga, na faifaimea faatasi le suikonesula Roma o Kuresa ma se taulāitu Iutaia. (Galu. 13:6, 7) Na manatu sesē tagata o Lusa e faapea o Paulo ma Panapa o atua Eleni o Hereme ma Seu. (Galu. 14:11-13) A o iai Paulo i Filipi, na feiloaʻi ai o ia i se auauna teine na faia valovaloga. (Galu. 16:16-18) A o iai le aposetolo i Atenai, na ia taʻua ai o ona tagata “ua sili atu lo [latou] matataʻu i atua nai lo o isi tagata.” Na ia vaaia foʻi i lenā aai se fata faitaulaga o loo tusia ai le faaupuga, “Mo le Atua e Lē Iloa.” (Galu. 17:22, 23) Na tapuaʻi tagata i Efeso i le atua fafine o Atemisa. (Galu. 19:1, 23, 24, 34) A o iai Paulo i le motu o Melita, na fai mai tagata o ia o se atua auā e leʻi iai ni āuga leaga iā te ia ina ua ū o ia e se gata. (Galu. 28:3-6) O tulaga faapena, na tatau ona mataalia ai Kerisiano i aafiaga e ono faaleagaina ai la latou tapuaʻiga mamā.

Lotu a Roma

A o tuputupu aʻe lo latou emepaea, na taliaina e tagata Roma atua fou na latou mauaina, ma talitonu o atua lava nei na latou iloaina ae ua ese o latou tulaga. Nai lo o le teena o tamaʻi lotu ese, na taliaina i latou e ʻautau a Roma ma auai ai. O lea la, na tele ituaiga lotu eseese i Roma, e pei lava ona eseese ona tagatānuu. E leʻi tāua i lotu Roma le tuutoina i se atua e toʻatasi. Na mafai ona tapuaʻi tagata i atua eseese i le taimi e tasi.

O le atua sili o Roma o Iupita lea na faaigoaina iā Optimus Maximus, o lē e silisili ona lelei. Na iai le manatu na faaali mai o ia i le matagi, timu, uila ma faititili. O le tuafafine ma le paaga a Iupita o Juno lea e faaali mai i le masina, ma na iai le manatu e na te vaavaaia vala uma o olaga o fafine. O lona afafine o Minerva o le atua fafine o meataulima, matātā eseese, galuega faatino ma taua.

Na talitonu tagata Roma i le tele o mau atua eseese. O Lares ma Penates o atua o aiga. O Vesta o le atua fafine o taʻinafi. O Janus e lua ona foliga, ma o le atua o amataga o mea uma. E tofu lava le matātā ma lona atua. Na iai foʻi atua o Roma e puipuia tulaga eseese. Na puipuia e Pax le tulaga filemu,  na puipuia e Salus le ola mālōlōina, na puipuia e Pudicitia amioga mamā, na puipuia e Fides le fanautama, na puipuia e Virtus le lototele, ma o Voluptas na puipuia faafiafiaga. O gaoioiga uma a tagata Roma na faia i le lautele ma gaoioiga totino, na talitonu i ai o manatu na o atua. Ina ia faamautinoa e taulau manuia se mea e fai, na tatau ona faamalieina se atua patino e ala i tatalo, o taulaga, ma tausamiga.

O se tasi o auala e iloa ai manatu o atua, o le saʻili lea i faailoga. O le auala sili na faia ai lenā mea, o le iloiloina lea o totoga o manu sa faia ai taulaga. Na iai le talitonuga, o le tulaga ma foliga o totoga, na iloa ai pe na fiafia pe lē fiafia atua i le mea o loo fai.

E oo ane i le taufaaiʻuiʻuga o le senituri lona lua T.L.M., na talitonu tagata Roma e tutusa ona atua ma atua Eleni, ma e tutusa Iupita ma Seu, o Juno ma Hera atoa foʻi ma isi atua. Na talia foʻi e tagata Roma talafatu e faatatau i atua Eleni. O nei talafatu e leʻi faaviiviia ai atua, o ē na tutusa o latou vaivaiga ma tagata. O se faaaʻoaʻoga, na faaata mai Seu o se tosoteine, o sē e faamalosia tamaiti, e momoe foʻi ma tagata faapea ma agaga. Ona o nei amioga matagā a atua—lea na masani ona viiviia i fale mataaga anamua—na manatu ai ona tagata tapuaʻi e mafai foʻi ona latou faia na amioga e sili ona matagā.

E toʻaitiiti lava tagata popoto na talitonu e moni na talafatu. Na talitonu nisi o ni talafaafagogo. Atonu o le māfuaaga lenā na fai ai le fesili lauiloa a Ponotio Pilato “O le ā le upu moni?” (Ioa. 18:38) O le uiga o lenei fesili, “ua manatu tagata popoto, e iʻuvale taumafaiga ina ia faamautinoa le moni o se mea.”

Tapuaʻiga i Emeperoa

O le nofoaiga a Aokuso (27 T.L.M. i le 14 T.A.) na amata ai ona tapuaʻi i emeperoa. I vaipanoa o le itu i Sasaʻe lea na tautatala ai tagata i le faa-Eleni, na lotofaafetai le toʻatele o i latou iā Aokuso, ona na ia aumaia le manuia ma le filemu ina ua mavae se taimi umi o faiga taua. Na mananaʻo tagata i se puipuiga tumau mai i se pule e vāai atu i ai. Na latou mananaʻo i se faalapotopotoga e foʻiaina feeseeseaʻiga a lotu, faaauilumaina le lotonuu, ma autasia le lalolagi i lē e “faaola.” O le iʻuga, na manatu tagata i le emeperoa o ia o se atua.

E ui lava e leʻi faataga e Aokuso le taʻua o ia o se atua a o ola, ae na manaʻo e tapuaʻi atu tagata i le atua fafine o Roma Dea, o lē na avea ma faailoga o Roma. Na taʻua Aokuso o se atua ina ua oti o ia. Na tuutoina atu le faamaoni ma le lotonuu o tagata lotu i le emepaea ma o latou pule. O lenei lotu fou lea na tapuaʻi i le emeperoa, na sosolo atu i vaipanoa uma, ma o le auala lenā na faaalia ai le faaaloalo ma le faamaoni i le malo.

O Domitian, o le emeperoa mai i le 81 i le 96 T.A., o le pule Roma muamua lenā na manaʻo e avea o ia ma atua. E oo ane i lenā taimi, ua iloa e tagata Roma le eseesega o Kerisiano ma tagata Iutaia, ma na latou teena le tamaʻi lotu fou. E foliga mai o le nofoaiga a Domitian lea na faaaunuua ai le aposetolo o Ioane i le motu o Patamo, ona o “le molimau atu iā Iesu.”—Faaa. 1:9.

Na tusia le tusi o Faaaliga a o faaaunuua Ioane. Na ia taʻua ai Anetipa, o se Kerisiano na fasiotia i Perekamo, o le nofoaga autū o le tapuaʻiga i emeperoa. (Faaa. 2:12, 13) Atonu e oo ane i lenā taimi, ua amata ona faamalosia e le malo Kerisiano ina ia faatinoina tū  faalotu a le malo. Pe na tupu lenā mea pe leai, ae e oo ane i le 112 T.A., e pei ona taʻua i le tusi iā Trajan lea na taʻua i le amataga o lenei mataupu, na faatonuina e Pliny Kerisiano i Pitunia ina ia auai i na tū faalotu.

Na viiviia e Trajan Pliny i le auala na ia taulimaina ai faamasinoga na avatu i ona luma, ma na ia faatonu atu e fasiotia Kerisiano e mumusu e tapuaʻi i atua o Roma. Na tusi Trajan: “Pe afai e teena e se tasi le avea o ia ma Kerisiano, ma faaali mai ni faamaoniga e pei o le tatalo atu i o tatou atua, ia faasaʻoloto o ia i lona salamō (aua le toe masalosalo i ai).”

E leʻi ofi i mafaufau o tagata Roma se tapuaʻiga e tuutoina i ai ona tagata tapuaʻi. E leʻi faatalitalia e atua o Roma lenā mea, aiseā la o le a faatalitalia ai e le Atua o Kerisiano? Na iai le talitonuga o le tapuaʻi i atua o le malo, e na o le tau lava ina amanaʻia o ana faiga faaupufai. O lea la, o le tagata e musu e tapuaʻi i na atua, o se faalata. Ae e pei ona iloa ane e Pliny, e lē mafai ona faamalosia le toʻatele o Kerisiano ina ia lolo atu. Auā o lo latou manatu, o lenā gaoioiga e faaalia ai le lē faamaoni iā Ieova, ma o le toʻatele o uluaʻi Kerisiano na sili iā i latou le oti nai lo le tapuaʻi i le emeperoa.

Aiseā e tatou te naunau ai i lenā mea i aso nei? I nisi o atunuu, e faatonuina tagata ina ia faaaloalo i tagāvai a le atunuu. Ona o i tatou o Kerisiano, e tatou te faaaloalo i pule o malo o le lalolagi. (Roma 13:1) Ae peitaʻi, pe a fai ni sauniga e aofia ai fuʻa a se atunuu, e uunaʻia i tatou e le poloaʻiga a Ieova le Atua ina ia tapuaʻi tau lava o ia, ma le fautuaga o loo i lana Afioga “ia sosola ese mai i le ifo i tupua,” ma “ia leoleo [i tatou] mai i tupua.” (1 Kori. 10:14; 1 Ioa. 5:21; Nau. 1:2) Na fetalai Iesu: “E tatau ona e tapuaʻi iā Ieova lou Atua, ma e na o ia foʻi e tatau ona e avatu i ai le auaunaga paia.” (Luka 4:8) Tau ina ia tumau pea ona tatou faamaoni i le Atua o loo tatou tapuaʻi i ai.

[Faamatalaga faaopoopo i le itulau 5]

E tuutoina atu atoatoa Kerisiano moni iā Ieova

[Ata i le itulau 3]

Na mumusu uluaʻi Kerisiano e tapuaʻi i le emeperoa po o ni tupua

O le emeperoa o Domitian

O Seu

[Ē Ana le Ata]

O le Emeperoa o Domitian: Todd Bolen/Bible Places.com; Seu: Photograph by Todd Bolen/Bible Places.com, taken at Archaeological Museum of Istanbul

[Ata i le itulau 4]

E leʻi tapuaʻi Kerisiano i Efeso i le atua fafine lauiloa o Atemisa.—Galu. 19:23-41